Tíminn - 07.11.1982, Blaðsíða 17

16
SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 1982.
SUNNUDAGUR 7. NÓVEMde... .
17

i 1
■ Jón Björnsson er- í hópi þeirra
íslensku rithöfuhda sem á fyrri hluta
aldarinnar settust að á meðal annarra
Norðurlandaþjóða og skipuðu sér sess í
bókmenntalífi þeirra með ritstörfum, en
þó án þess að verða nokkru sinni annað
en íslendingar eftir sem áður. Fremur
má segja að þeir hafi á þennan hátt
fundið sér vafningaminni leið inní stærri
menningarheildir en þeir rithöfUndar á
íslandi verða að rata, sem treysta á
stopular þýðingar. Þeir hafa þess í stað
snúið dæminu við og tekið til á síðari
hluta æfiskeiðs síns að snúa eigin
verkum yfir á móðurmál sitt, svo á
endanum má segja að bæði heims-
menningunni og ættjörðinni hafi verið
greiddur sá tollur sem þeim bar.
Nú er Jón Björnsson orðinn 75 ára og
býr hann ásamt Grétu Sigfúsdóttur,
konu sinni, að Furugerði 1 í Reykjavík.
Hann hefur margs að minnast frá dögum
sínum í Noregi og Danmörku og við
báðum um að mega ræða við hann um
þessa tíma og rithöfundarstarf hans, sem
hefst í byrjun þriðja áratugarins, þegar
Jón er um tvítugt. En hvað var það sem
kveikti löngun til ritstarfa með
sveitadrengnum Jóni Björnssyni, þar
sem hann bjó í foreldrahúsum austur í
Holti á Síðu?
„Því er ef til vill ekki gott að svara,
en sjálfsagt hefur það að nokkru átt
rætur að rekja til þess að heima var
fremur góður bókakostur og í sveitinni
var auk þéss ágætt lestrarfélag, sem átti
talsvert af bókum. Ég las líka mikið og
uppáhaldshöfundur minn var Jón
Trausti og er það raunar enn. Ein mín
fyrsta bernskuminning er líka tengd
honum, en hann kom austur 1910 og
dvaldi á heimili okkar í þrjár vikur, en
þá var hann að viða að sér þekkingu um
landslag og staðhætti vegna skáldsögu
sinnar „Sögur frá Skaftáreldi. „Frásögnin
er líka furðulega rétt hvað þessi atriði
varðar í sögunni. Já, það er furðulegt að
ég skuli muna þetta, því ég er fæddur
1907, en ég hef fengið þetta staðfest frá
móður minni. Ég man að Jón var mér
mjög góður og kom út til mín ef ég fékk
einhver óþekktarköst og hann gaf mér
silfurkrónu, sem ég átti lengi. Já, ég vil
skipa Jóni Trausta í mjög háan sess í
ísle'nskri bókmenntasögu, m.a. vegna
ágætra mannlýsinga, eins og í Heiðarbýl-
Náttúrulega las fólk ljóð þeirra Hannesar
Hafstein, Steingríms o.fl. en setti engan
kveðskap saman sjálft og rímur voru
ekki kveðnar í sveitinni. En það var
mikið lesið fyrir það, það sýna skýrslum-
ar frá lestrarfélaginu, sem Elías Bjarna-
son stofnaði ásamt föður mínum, Birni
Runólfssyni, hreppsstjóra.
Ætli það hafi ekki verið nokkuð
snemma á unglingsárum mínum sem ég
fer eitthvað að krota niður á blað,
einkum smásögur, en fyrsta smásaga
mín og jafnframt það fyrsta sem birtist
eftir mig á prenti var sagan „Kirkjuferð".
Hún kom í Morgunblaðinu árið 1927,
þegar ég var tvítugur. Næst komu eftir
mig sögur í „Eimreiðinni", að mig
minnir, og blaði sem stúdentar gáfu út
og hét „Vilji“.“
Fram tU tvítugs aldurs ert þú búsettur
fyrir austan.Fékkst þú snemma löngun
til þess að víkka sjóndeildarhring þinn?
Já, ekki var laust við að ég hefði hug
á því. Ég hafði rétt skroppið til
Reykjavíkur en flaug nú í hug að ég
þyrfti að afla mér meira víðsýnis og
ofurlítillar menntunar. Það varð til þess
að ég sótti um skólavist á lýðskólanum
í Voss í Noregi og hélt utan með „Lyru“
sem sigldi hingað reglulega á vegum
Bergenska. í sveitinni hafði ég ekki aðra
menntun en farkennsluna sem þá
tíðkaðist og var ágæt á sína vísu, en tók
aðeins til allra einföldustu námsgrein-
anna. Það var haustið 1929 sem ég sigldi
héðan.
Var ekki eftirvæntingin mikil að sjá
hinn „stóra heim“, ef svo má segja?
„Jú, eftirvænting og náttúrulega kvíði
líka. Það var ekkert daglegt brauð að
menn færu til útlanda á þeim tíma. Þetta
var í fyrsta skipti sem ég fór á sjó og leið
því ekki of vel íbyrjun, en þaðlagaðist.
Skipið sigldi til Bergen og þar fékk ég
heilan dag til þess að skoða mig um, en
hélt síðan til Voss. Þar var þá mikill
áhugi á íslandi, enda hafði skólastjórinn
Lars Eskeland, sem varfræguræskulýðs-
leiðtogi, sögumaður og ljóðskáld, verið
hér og las íslensku, þótt hann talaði hana
lítið. Hann stofnaði skólann nokkru
fyrir 1900, en varð að segja af sér
skólastj'órninni um það leyti er ég kom
þangað, þar sem hann hafði gerst
margir íslendingar verið áður og þeirra
á meðal Gunnar Gunnarsson.
Helsti munurinn á Voss og Askov var
sá að skólinn í Askov var meira
alþjóðlegur og nemendur þar úr öllum
heimshornum, svo sem Japanir. Þá var
skólinn verulega fjölmennari, því þar
voru nemendur um 300 en höfðu verið
tæplega hundrað í Voss. Annars er
skólinn mér einkum minnisstæður vegna
þess hve þar voru margir framúrskarandi
menn. Þeirra á meðal var skólastjórinn
Arnfred, sem hingað kom við afhend-
ingu handritanna 1968 og ég hitti hér á
Hótel Sögu. Hann var þá 88 ára. Enn
minnist ég þess afkastamikla rithöfundar
Jörgen Bukdahl, sem barðist allra
manna fremst í handritabaráttunni og
persónulega er ég sannfærður um að án
framlags hans sé vafasamt hvort við
hefðum fengið handritin. Hann mun
hafa margt lært af Bjarna M. Gíslasyni,
sem háði langa og einstæða baráttu fyrir
endurheimt handritanna í Danmörku.
Bjarni vann sitt starf einkum með þeirri
fræðslu sem hann miðlaði í fyrirlestrum
sínum, erj hann ætlaði sér aldrei inn á
svið fræðimanna, enda kvaðst hann ekki
hafa þekkingu til þess.“
Hvernig var tóm til ritstarfa á þeim
tíma sem þú ert við nám í Askov?
„f Askov gaf ég mig ekki að nærri
öllum námsgreinum, heldur lagði ég
mesta áherslu á sögu og dönsku. Fyrsta
veturinn minn í Askov birtist svo líka
fyrsta smásagan sem ég ritaði á dönsku.
Hún birtist í Fyns Tidende og nefndist
„Forlighed", sem mundi útleggjast
„Sættin" eða eitthvað í þá áttina. Fyrir
söguna fékk ég einn daginn sendar 30
krónur í pósti og var vitanlega mjög
ánægður með það, því ritiaun var maður
ekki vanur að fá hér á íslandi. Ég hélt
þessu svo áfram og ritaði bæði í þetta
blað og önnur meðan ég var þarna.
Eftir fyrsta veturinn minn í Askov brá
ég mér suður fyrir landamærin til
Þýskalands, en ég átti góða vini í Kiel.
Þeir voru Reinhard Prinz og prófessor
Hans Khun, en þessir menn höfðu
komið heim að Holti þegar ég var
unglingur. Kuhn var orðinn háaldraður
um þessar mundir, en Prinz var mikið
yngri. Hann féll síðar í stríðinu. Báðir
aðeins til liðs við þá í því skyni að bjarga
sér upp úr skítnum og óstandinu.
Auðvitað er ekki gott fyrir mig að
svara neinu um hve mikil neyð var
ríkjandi í Þýskalandi á þessum árum, en
hún hlýtur hins vegar að hafa verið
mikil, þar sem fimm til sex milljónir
manna voru atvinnulausar, en atvinnu-
leysisstyrkir voru óverulegir. Já, ég sá
oft æsingafundi nasista og kommúnista
í Berlín, - maður gat ekki komist hjá
því. Þeir kostuðu oft mannslíf. Þeir
kunningjar mínir sem ég nefndi voru
báðir það sem kallað er lýðræðissinnar,
en þeim þótti sósíaldemókratar hafa
farið mjög klaufatega að, enda réðu þeir
ekkert við ástandið, og ekki Stresemann,
sem var í stjórn með þeim. Frakkar
héldu mjög fast í að láta Þjóðverja borga
stríðsskaðabætumar og það þurfti bara
frekan mann eins og Hitler að stjórn-
völnum til þess að þær kröfur koðnuðu
niður. Vitanlega varð sá stjórnmálamað-
ur vinsæll sem komið gat þessu í kring.
Annars hefur verið erfitt að afla sér
óhlutdrægra upplýsinga um þessa tíma,
það er helst nú orðið sem þær em teknar
að liggja á lausu.“
Hvað tók við að náminu í Askov
loknu?
„Haustið 1931 fór ég að nýju í skólann
í Askov, en þetta var tveggja vetra skóli
og menn sóttust í að ljúka honum, því
þótt próf væru engin þá gaf burtfarar-
skjal þaðan réttindi til þess að kenna við
lýðskóla. Sumir notuðu sér það, svo sem
Bjarni M. Gíslason.
Vorið 1932 flyst ég svo til Kaup-
mannahafnar þar sem ég síðan bjó allt
fram til ársins 1945. Meðal minnisstæðra
manna sem ég kynntist þá var Gunnar
Gunnarsson, sem ég hitti á móti íslend-
inga þar. Ég dirfðist að sýna honum
eitthvað af tilraunum mínum og hann
hvatti mig til áframhalds. Svo var ég oft
gestur þeirra hjóna úti í Birkeröd, en
þar átti Gunnar villu, sem nefndist
Fredsholm. Þar gisti ég oft. Gunnar mat
ég ákaflega mikils og með áhrifum
sínum kom hann því til leiðar að ég fékk
árlegan styrk úr „Dansk-lslandsk For-
bundsfond", og sá styrkur réði úrslitum
fyrir mig þótt hann væri ekki hár, því
vinnu var enga að hafa. Um hundrað
þúsund atvinnuleysingjar voru í landinu
Jón Bjömsson: „Ég dirfðist að sýna Gunnari Gunnarssyni tilraunir mínar og hann hvatti mig til áframhalds.
(Tímamynd G.E.)
handtökur. Fólk var tekið höndum á
götum úti og hvar sem var og rekið upp
á vörubíla sem látnir voru stansa hér og
þar svo lýðurinn gæti hrækt á fólkið.
Enginn gat verið öruggur um sig.
Dönum hefði átt að vera í lófa lagið að
hafa hemil á skrílslátunum, en engin
tilraun var gerð til þess. Það var ekki fyrr
en viku eftir friðardaginn sem regla
komst á aftur. Þetta er feimnismál fyrir
mörgum Dönum nú.
Ég og flestir Islendingar, þar á meðal
Kamban ásettu sér að gæta fullkomins
hlutleysis og það því fremur sem við
vorum gestir í landinu. Menn reyndu að
sýna fulla gætni. Ég vissi að Kamban
hafði megnustu óbeit á einræðisherrun-
um, þótt hann skammaði oft lýð-
ræðisþjóðimar líka. Ég vissi heldur ekki
um neinn einasta íslending sem var
handtekinn, nema Martin Bant els, for-
mann Islendingafélagsins, en það var á
einhverju undantekningarástands-
tímabili, þegar formenn nær allra félaga
vom teknir. Hann var hálfdanskur,
fæddur hér í Reykjavík. En ég geri ráð
fyrir að samúð flestra Kaupmannahafn-
arbúa hafi verið með bandamönnum,
eins og Jón Krabbe segir í bók sinni.“
Hvemig vora Þjóðverjar í daglegri
umgengni við almenning?
„Ég skal ekki um það segja. En ég gaf
mig stundum á tal við þá sem voru í
hernum, vegna þess að ég var að hugsa
um að reyna að lýsa þessu einhvern tíma
og það verð ég að segja að þeir menn
vom allra manna prúðastir og kurteisast-
ir. Hins vegar var á ferðinni óaldarlýður,
bæði meðal nasista og neðanjarðarhreyf-
ingarinnar sem mikið lét á sér bera og
síðasta árið ríkti hrein morðöld í
Danmörku, þar sem manndrápin gengu
á víxl. Mönnum var varla óhætt á götum
úti. Stjórnin sem við tók eftir að
Scavenius varð að leggja niður völd kom
á dauðarefsingum éftir uppgjöfina og
því er ég algjörlega á móti að Norður-
landaþjóðirnar geri nokkru sinni, allra
síst á æsingatímum.
Við Guðbjörg Sigurðardóttir, fyrri
kona mín, bjuggum um þetta leyti í
þeirri íbúð við Öster-Farimagsgade þar
sem við bjuggum þar til við fórum til
íslands, en við komum heim með Esju
ásamt öðrum Islendingum árið 1945.“
samstarf. Þar sem ég hafði verið að
skrifa töluvert í Socialdemokraten,
sunnudagsblaðið, sneru þeir sér til mín
og spurðu hvort ég ætti ekki eitthvað í
fórum mínum. Ég hafði þá reyndar verið
búinn að skrifa drög að sögunni og setti
mig nú í þetta og skrifaði bókina á
ótrúlega stuttum tíma. Já, ég hef
sjálfsagt verið búinn að ná all góðu valdi
á dönskunni, að minnsta kosti var ég
aldrei skammaður þess vegna. Ég reyndi
að búa mér til sérstakan stíl, því enginn
útlendingur getur nokkru sinni náð
dönskunni á borið við innfædda.
Danska útgáfan af „Kongens ven“,
sem kom á undan þeirri íslensku
varð næsta bók mín og hana á ég hér og
þú sérð að hún hefur verið forkunnarvel
út gefin."
Er heim kemur tekur þú svo að skrifa
á íslensku?
„Ég flutti heim 1945, en hélt þó áfram
■ íbúðinni í Kaupmannahöfn til 1950,
þar til ný dönsk lög bönnuðu mönnum
að halda íbúðum, sem ekki voru búsettir
í Kaupmannahöfn. Síðasta bók mín á
dönsku var „Valtýr á grænni treyju".
Hun kom ekki út fyrr en löngu síðar,
1977, og þýddi ég hana sjálfur á dönsku.
Hún fékk góðar viðtökur. Ég minnist til
dæmis skemmtilegs ritdóms eftir pro-
fessor Hans Brix, sem var mjög harður
ritdómari og gat drepið höfunda í eitt
skipti fyrir öll. Hann ritaði um bókina
og sá dómur var mjög lofsamlegur.
Ég þýddi þær bækur sem ég hafði ritað
á dönsku þegar heim kom, en hélt þess
utan áfram skriftum. Já, þar á meðal er
„Búddhamyndin“, „Dagur fagur prýðir
veröld alla“, „Eldraunin", „Bergljót",
„Allt þetta mun ég gefa þér“ og „Jómfrú
Þórdís". Þá er að nefna leikritsgerð af
„Valtýr á grænni treyju" og nokkrar
unglingasögur".
Voru það ekki viðbrigði að byrja að
skrifa á íslensku eftir svo langan tíma?
„Jú, víst var það og eflaust hefur mátt
finna að ýmsu hjá mér sums staðar. Ég
var fyrst hjá Helgafelli, en fluttist svo
yfir til Norðra og stundum hafði ég mjög
góða menn til að lesa yfir, svo sem
Steindór Steindórsson frá Hlöðum. Ég
fékk þó ekki miklar aðfinnslur og hef
mátt þakka það því að í Kaupmannahöfn
hafði ég alltaf nóg íslenskt lesefni, í
mér þótt gæta um of í skáldsagnagerð
tilhneigingar til þess að taka ýmsar
erlendar stefnur full hátíðlega á kostnað
innihalds bóka að öðru leyti. Margt
hefur þó komið fram athyglisvert, en ég
held að skáldsagan í eiginlegum skilningi
eigi mjög örðugt uppdráttar og sé á lágu
stigi nú. Mér finnst lagt of mikið í ýmsa
sérvisku, og held að ýmsir séu mér þar
sammála."
Þú hefur látið málefni rithöfunda
mikið til þín taka og gagnrýnt meðferð
á málum rithöfunda oftsinnis?
„Já, ég held að hin marglofaða
norræna samvinna hafi hrappalega mis-
tekist. Til dæmis er ég þaulkunnugur
Þvðingarmiðstöðinni, sem úthlutaði mér
2)00 krónum vegna þýðingarinnar á
„Valtýr á grænni treyju“. Útgefandi
minn taldi þetta hreina móðgun, þar sem
8-10 þúsund krónur þarf til þess að gefa
út smákver. Ég held að eigi að halda
svona vinnubrögðum áfram, þá eyðileggi
þessi starfsemi fyrir bókmenntunum í
stað þess að verða þeim til framdráttar.
Samkvæmt reglugerð sjóðsins sjálfs
hefði ég ekki átt að fá undir tíu
þúsundum. Mér var sagt hér heima að
íslenskur fulltrúi hefði gert hvað hægt
var til þess að halda mínum málum fram,
en danski fulltrúinn hefði verið á móti
mér, en síðar komst ég sjálfur að því að
mér hafði ekki verið haldið fram af
íslenska fulltrúanum og sjá danski hafði
ekkert haft á móti mér.
Þetta eru sömu vinnubrögðin og runnin
undan rifjum sömu aðila og þeirra sem
gáfu út á dönsku yfirlit um merkustu
íslenskar bækur ársins 1981. Þar er bók
eins og æfisögu Ólafs Thors að engu getið,
sem er ein merkasta ísienska æfisaga
sem ég hef lesið og á mikið erindi til
Dana vegna afskipta Ólafs af málum
sem þá varða. Svona listi er auðvitað
kominn frá íslenskum aðilum, því hjá
kollegíinu kann enginn maður íslensku
nema stúlkan við kassann.
En nú er verið að stofna nýtt
rithöfundafélag og þá hlýtur þetta að
breytast. Já, ég hef sagt mig úr Rithöf-
undasambandinu, nt.a. vegna þessarar
óviðunandi auglýsingastarfsemi, með-
ferðar starfslauna ogýmislegs fleira. Það
nær engri átt að sömu mennirnir séu með
.þessi laun ár eftir ár. Ef þeir eru svona
1
MUN ALDREIGLEYMA ÆSING-
UNUM EFTIR FRIÐARDAGINN *
Rætt við Jón Björnsson, rithöfund? um æskuár og rithöfundarferil, Danmerkurár hans og heimkomu
issögunum og einnig vegna þjóðlífslýs-
inga á þeim tíma sem sögurnar gerast
norður á Sléttu. Sagt er að hann hafi
haft lifandi fyíirmyndir af mörgum sinna
persóna, að minnsta kosti hefur Benja-
mín Eiríksson sagt það. Auðvitað mátti
oft finna að ýmsu í verkum hans, en
ágallar voru hverfandi í samanburði við
kostina.
Jú, fleiri skáld voru mér hugstæð á
þessum árum, svo sem EinarKvaran, en
smásögur eftir hann las ég snemma í
tímaritum."
Nú var mikil kveðskaparöld í landi á
þessum árum?
„Ekki var það í mínum heimahögum.
Þar vpru þeir teljandi á fingrum annarrar
handar sem kallast gátu hagyrðingar.
kaþólskur um svipað leyti og Sigrid
Undset. Norsk lög bönnuðu að menn af
annarri trú en þeirri sem þjóðkirkjan
boðaði gengndu skólastjóraembætti.
Þarna líkaði mér prýðilega. Nemend-
urnir voru alls staðar að úr Noregi,
einkum bændafólk, og fór kennslan nær
einvörðungu fram í fyrirlestrum. Próf
voru engin haldin, þótt stílum væri
skilað í norsku, sem umsögn var gefin
fyrir. Samt var áhugi nemendanna
ósvikinn, því þeir voru þarna komnir til
þess að afla sér menningar og menntun-
ar.“
Frá Voss liggur svo leiðin til Askov?
„Ég kom heim sumarið 1930, en hélt
til Danmerkur sama haust og innritaðist
nú i Askov lýðskólann, en þar höfðu
þessir menn voru ekta íslandsvinir og
skildu íslensku meira og minna. Þá
kynntist ég Heinrich Erkes í Köln, sem
ritað hefur þriggja binda verk um ísland
og í Berlín hitti ég frú Inu von
Grumnkow, sem var kærasta von Kne-
bels þess sem fórst í Öskjuvatni, en hún
hefur skrifað bók um þau mál sem er
nýkomin út á íslensku."
Hvernig var umhorfs í Berlín þetta ár,
1931?
„Ég á erfitt með að dæma þetta, en
þarna var allt í fullkominni upplausn.
Nasistar voru í mikilli sókn og áttu miklu
fylgi að fagna, og ekki endilega vegna
þess að fólk væri svo fylgjandi stefnunni.
Það sést best á því að margir kommún-
istar gengu í sveitir nasista.Fólk gekk
og þar að auki urðu menn að vera í
fagfélögum, ættu þeir að koma til greina
á vinnumarkaði.
Halldóri Laxness kynntist ég einnig
um 1932, en þá bjó hann í Guldmagernes
Hus og hafði nýlega gefið út eftir sig
Sölku Völku. Já, ég var hrifinn af þeirri
bók og hef alltaf verið hrifinn af Halldóri
Laxness sem rithöfundi, þótt ég hafi
ekki verið jafn hrifinn af honum í
pólitík. En okkar á milli hefur alltaf
verið góður kunningsskapur.
Ég fékk fljótt teknar eftir mig smá-
sögur í flest öll blöð og þar á meðal
Socialdemokraten, Berlingske Tidende
og Familie Journal. Þá var talsvert eftir
mig þýtt yfir á þýsku, en það gerði þýsk
kona Frida Vogel, sem m.a. þýddi
Gaidra-Loft Jóhanns Sigurjónssonar á
þýsku. Hún þýddi einnig geysimikið
eftir Kristmann Guðmundsson."
Þú hefur auðvitað kynnst Kristmanni
um þetta leyti?
„Já, Kristmann var árið 1938 í
Kaupmannahöfn og við hittumst nærri
daglega. Við urðum miklir mátar. Hann
var þá nýlega búinn að skrifa Gyðjuna
og uxann. Einnig kynntist ég Þorsteini
Stefánssyni, sem ritaði eina skáldsögu á
dönsku, sem hét „Dalen“. Þá sögu þýddi
Friðjón heitinn Stefánsson á íslensku.
Já, þetta var góð saga og hún hlaut H.C.
Andersén verðlaunin.
Þá vorum við nágrannar Guðmundur
Kamban og ég, nema það ár sem hann
var í Berlín og skrifaði „Vítt sé ég land
og fagurt". Já, morðið á Guðmundi
Kamban hefur lengi verið þoku hulið.
Ég hafði verið heima hjá þeim hjónum
þrem kvöldum áður og sem nærri má
geta varð ég skelfingu lostinn við
fréttimar. Það er enginn vafi á því að
margt er óhreint og ósatt um tildrögin
að þeim atburði. Það er útilokað að
þessir menn hafi ætt þama inn að eigin
hvötum. Þeir em sagðir hafa hitt
foringja úr frelsissveitunum, sem hefði
sagt þeim að fara þama inn á „Pension
Bartholi“ og handtaka föðurlandssvik-
ara, en Kamban, kona hans og dóttir
bjuggu þama á pensíonatinu. Ég held
að ástæðan til þessa atburðar hafi verið
einhverskonar lævjs rógur, sem ekki
megi kenna venjulegu dönsku fólki um.
Kamban hafði ekkert áf sér gert og þótt
hann hefði dvalið í Þýskalandi og verið
þýtt eftir hann þar, þá kom það engum
við. Nei, þama lá eitthvað annað að
baki. Það er fyrst nú sem farið er að
leyfa aðgang að gögnum um þessa
atburði og ég hef séð nokkuð af því sem
varðar þetta mál, en er hræddur um að
það vanti eitthvað.“
Hvaða áhrif fannst þér hernámið hafa
á daglegt líf í Kaupmannahöfn?
„Ég tel að Danir hafi haft það ágætt,
miðað við allar kringumstæður. Matar-
skortur var ekki teljandi i landinu, en
hins vegar var skortur á fatnaði. Ég mun
aldrei gleyma þeim æsingum sem urðu
hina svokölluðu friðardaga. Þetta var
svo viðbjóðslegt, alls konar morð og
Þínar fyrstu skáldsögur koma út á
striðsáranum?
„Stritið við að hafa í sig og á var um
þetta leyti það mikið að lítill tími gafst
til þess að rita heillega skáldsögu, en
samt tókst það. Árið 1942 kom út mín
fyrsta bók hjá Hasselbach, „Jordens
magt“. Hún var gefin út í bókaklúbbi og
upplagið var stórt, 15-20 þúsund eintök.
Viðtökurnar voru upp og ofan, en þó
yfirleitt góðar. Stríðsárin vom miklir
lestrartímar í Danmörku líkt og einnig
var í Noregi.
Árið 1944 kom svo út sagan „Slægtens
ære“, en tildrögin að því vom þau að
ætlunin var að gefa út bók frá hverju
Norðurlandanna og hefur hugmyndin
líldega verið tengd draumum um norrænt
Konunglegu bókhlöðunni, Háskóla-
bókasafni og víðar. Málið hjá mér hefur
víst varla verið verra en margt það sem
nú er æpt hæst yfir.
Ástæðan til þess að ég kom heim var
annars einnig sú að eftir að opnaðist
vestur á bóginn var nær ómögulegt að
fá gefið út eftir sig lengur, sem eðlilegt
var, því þá fengum við allan heims-
litteratúrinn frá Ameríku og Englandi
yfir okkur.“
' Hvað finnst þér um áhuga manna á
bókmenntum nú til dags og stöðu
skáldskapar?
„Ég held ekki að hann sé mikill og
undrar reyndar að hann skuli, vera
nokkur, þegar við höfum útvarp, sjón-
varp og videó í ofanálag. Annars hefur
miklir snillingar, þá ætti Alþingi að taka
þá inn á fjárlög. Launasjóður rithöfunda 1
á hins vegar að geta stutt við bakið á t.d.
ungum höfundum, sem mest þurfa á
þeim að halda. En fyrst og fremst tel ég
að rithöfundar eigi ekki sjálfir að úthluta
starfslaunum til kollega. Það hefur verið
reynt og gefist illa.“
Hvað ert þú með í smíðum nú, Jón?
„Það er saga frá stríðsárunum og á að
gerast í Kaupmannahöfn. Ég er búinn
að kanna þetta mikið, en nú á mest af
skjölum um þá tíma að vera opið og ég
hef hug á að kanna þau, þegar efnin
leyfa. Meðal annars vegna þess verkefnis
sótti ég um starfslaun síðast, en var
synjað. En kannske fæ ég þau næst, ef
þá ég áræði að róa á sömu mið.“ -AM
■