Fréttablaðið - 23.01.2009, Blaðsíða 32

20 23. janúar 2009 FÖSTUDAGUR
UMRÆÐAN
Baldur Þórhallsson skrifar um
stöðu Íslands á alþjóðavett-
vangi
Smáríki, eins og Ísland, þarf á öflugu efnahagslegu skjóli
að halda hjá voldugum nágrönn-
um eða fjölþjóðastofnunum til
að standa af sér alþjóðlegar
hagsveiflur og tryggja hagsmuni
sína í alþjóðasamfélaginu. Í þess-
ari grein er því haldið fram að
íslenskum stjórnvöldum hafi mis-
tekist að tryggja landinu efnahags-
legt skjól. Greinin tekur á stöðu
smáríkja í alþjóðasamfélaginu út
frá kenningum í smáríkjafræðum
í ljósi núverandi efnahagslegrar og
pólitískrar stöðu Íslands. Fjallað
er um það skjól sem Ísland hefur
notið í gegnum aldirnar sem og
það skjól sem landinu stendur til
boða.
Af hverju eru smá hagkerfi við-
kvæm?
Smáríki eru viðkvæmari fyrir
alþjóðlegum efnahagssveiflum
en stór ríki. Lítill heimamarkað-
ur gerir það að verkum að smá-
ríki eru háðari inn- og útflutningi
en stærri ríki. Smáríki sérhæfa
sig til að verða samkeppnishæfari
á heimsmarkaði og
útflutningur þeirra byggir
því oftast nær á einni eða
tveimur afurðum. Utan-
ríkisviðskipti smáríkja er
auk þess oft háðari einu
tilteknu ríki eða markaðs-
svæði. Smáríki eru oft þau
fyrstu til að finna fyrir
niðursveiflu í alþjóðahag-
kerfinu, kreppur skella
skyndilega á þeim og
verða oft dýpri. Ísland fell-
ur í einu og öllu að þessari mynd.
Dagblaðið The New York Times
sagði í byrjun október að Ísland
væri fyrsta fullvalda ríkið sem
orðið hefði fjármálakreppunni að
bráð. Smáríki eru hins vegar oft
fyrst til að rífa sig upp úr alþjóð-
legum efnahagskreppum þar sem
stuttar boðleiðir, lítil stjórnsýsla
og skjót ákvarðanataka gefur
þeim færi á að bregðast fyrr við og
aðlaga sig enn frekar að breyttum
aðstæðum.
Af hverju leita smáríki skjóls í
fjölþjóðastofnunum?
Smáríki þurfa á efnahagslegu
skjóli að halda til að takmarka þau
áhrif sem óhjákvæmilega fylgja
veikleikum smárra hagkerfa. Ríki
geta valið um tvenns konar skjól,
þ.e. hjá voldugum nágrannaríkjum
eða fjölþjóðastofnunum. Í vaxandi
mæli hafa smáríki kosið
samvinnu við ríki innan
fjölþjóðastofnana frekar
en tvíhliða samskipti við
volduga nágranna eins og
tíðkaðist öldum saman.
Frá lokum seinni heims-
styrjaldar hafa flest smá-
ríki kosið að leita skjóls í
fjölþjóðastofnunum eins
og Alþjóðabankanum,
Alþjóðagjaldeyrissjóðn-
um, Heimsviðskipta-
stofnuninni, Evrópusambandinu
og Norðurlandaráði.
Smáríki hafa sterkari samnings-
stöðu innan fjölþjóðastofnana, þar
sem leikreglur eru skýrar og ríki
eru oft jafn rétthá, en í tvíhliða
viðræðum við ríki. Samningavið-
ræður lítilla ríkja við voldugan
nágranna eru að öllu jöfnu mjög
erfiðar þar sem stóra ríkið hefur
oftast sterkari samningsstöðu:
efnahagslega, stjórnsýslulega og
hernaðarlega. Nýlegar samninga-
viðræður Íslands við Bretland
og Bandaríkin bera þessu glöggt
vitni.
Smáríki getur leitað á náðir fjöl-
þjóðastofnana sem það er aðili að
þegar á bjátar eins og Ísland hefur
gert hjá Alþjóðagjaldeyrissjóðn-
um og Eystrasaltsríkin og Ung-
verjaland hafa gert hjá Evrópu-
sambandinu. Þannig getur aðild
að þessum stofnunum dregið úr
ytri efnahagsáföllum sem smáríki
verða reglulega fyrir vegna alþjóð-
legra efnahagssveifla.
Innan fjölþjóðastofnana eiga
smáríki auk þess möguleika á
að hafa áhrif á alþjóðlegar regl-
ur eins og um utanríkis- og fjár-
málaviðskipti. Grundvallarhags-
munir lítils ríkis felast í því að
taka þátt í mótun slíkra reglna,
að öðrum kosti móta stóru ríkin
reglurnar upp á sitt einsdæmi. Í
krafti auðs og valds geta þau auð-
veldlega þvingað önnur ríki til að
lúta þeim.
Hvert hefur Ísland sótt skjól?
Ísland hefur rétt eins og önnur smá
samfélög leitað í skjól efnameiri
og voldugri samfélaga í gegnum
aldirnar. Vöruskortur og einangr-
un gerði það að verkum að íslensk-
ir ráðamenn leituðu á náðir Nor-
egskonungs á 13. öld. Hann lofaði
að tryggja nauðþurftir og lámarks
viðskipi við landið. Á næstu öldum
var Ísland á stundum í óformlegu
efnahagsskjóli siglingaþjóða í
Evrópu þar til Danir tóku landið
undir sinn verndarvæng. Landið
var í skjóli Danaveldis allt til árs-
ins 1918, formlega til ársins 1944.
Þá tekur við bandaríska öldin.
Íslenskir ráðamenn leituðu
undir verndarvæng bandaríska
arnarins þegar þeir höfðu hafn-
að skjóli Danaveldis og töldu
ekki ákjósanlegt að vera einir og
óstuddir á yfirráðasvæði Breta á
Norður-Atlantshafi. Ísland var í
kjölfarið í efnahagslegu og hern-
aðarlegu skjóli Bandaríkjanna allt
þar til fyrir 3 árum þegar herstöð-
inni var lokað og efnahagsaðstoð
lauk. Nýlegar viðtökur í Banda-
ríkjunum við beiðni íslenskra
stjórnvalda um efnahagsaðstoð
staðfesta að enginn vilji er lengur
til staðar í Washington til að veita
Íslandi skjól. Bandarísk stjórn-
völd sjá sér ekki lengur hag í því
að tryggja stöðu Íslands þar sem
landið er þeim hvorki hernaðar-
lega né efnahagslega mikilvægt.
Nýir valkostir
Í nokkurn tíma áður en kalda stríð-
inu lauk höfðu hlutlausu ríkin í
EFTA verið að reyna að finna sér
leið í efnahagslegt skjól Evrópu-
sambandsins (ESB). Samningavið-
ræður um samræmingu viðskipta-
reglna og aðgang að innri markaði
ESB leiddu að lokum til samnings-
ins um Evrópska efnahagssvæðið
(EES). Í miðjum samningaviðræð-
unum um EES lýkur hins vegar
kalda stríðinu með hruni Sovét-
ríkjanna. Þá opnast sá möguleiki
að hlutlausu ríkin í EFTA geti sóst
eftir varanlegu efnahagsskjóli
innan vébanda ESB. Öll aðildar-
ríki EFTA, að Íslandi undanskildu,
fóru því að líta á EES-samninginn
sem skammtímasamning. Sví-
þjóð, Finnland, Noregur, Sviss og
Austurríki, sóttu öll um aðild að
ESB áður en EES-samningurinn
tók gildi. Það gerðu íslensk stjórn-
völd hins vegar ekki.
Forysta Sjálfstæðisflokksins tók
þá afstöðu árið 1992 að sækjast
ekki eftir Evrópusambandaðild,
eftir að hafa velt henni fyrir sér. Á
sama tíma töluðu allir systurflokk-
ar Sjálfstæðisflokksins í hinum
EFTA-ríkjunum ákaft fyrir aðild
og höfðu forystu í málinu heima-
fyrir. Afstaða Sjálfstæðisflokksins
var mörkuð á grundvelli þriggja
þátta: EES tryggði efnahagslega
og viðskiptalega hagsmuni þjóð-
arinnar; aðild að ESB væri óhag-
stæðari en EES-samningurinn,
einkum vegna sjávarútvegsstefnu
sambandsins og vegna þess að
ákvarðanir í peningamálum og um
viðskiptasamninga við önnur ríki
myndu færast úr höndum íslenskra
stjórnvalda; þeim mikla ágreiningi
sem varð innan flokksins um EES
og ótta um að umræða um aðild að
ESB myndi leiða til mikilla átaka
innan flokksins.
Skjól annarra smáríkja í Evrópu
Nær öll smáríki í Evrópu hafa leit-
að í skjól ESB, þ.e. þau eru komin
í sambandið eða að leita leiða til
að ganga í sambandið. Flest ríkin
hafa einkum verið að leita eftir
samræmingu á viðskiptareglum
og hindrunarlausu aðgengi að
markaði sambandsins. Flest þess-
ara smáríkja hafa leitað inn í Evr-
ópusambandið á krepputímum og
notið aðstoðar sambandsins við að
byggja upp efnahagskerfið m.a.
í formi byggða- og landbúnaðar-
styrkja og stuðnings við hagnýtar
rannsóknir og nýsköpun. Eftir að
ESB tók upp sameiginlega mynt
hefur aðdráttarafl sambandsins
aukist mjög fyrir þau smáríki
sem staðið hafa utan þess, þar
sem sameiginleg mynt dregur úr
viðskiptakostnaði og stuðlar að
auknum viðskiptum.
Þau smáríki í Evrópu sem ekki
hafa leitað skjóls innan ESB, að
Íslandi undanskildu, eru örrík-
in Liechtenstein, Andorra, San
Marinó og Mónakó. Þau hafa
hins vegar öll umfangsmikla tví-
hliða efnahags- og varnarsamn-
inga við nágrannaríki sín, Sviss,
Ítalíu, Frakkland og Spán, sem
tryggja þeim efnahagslegan stöð-
ugleika og varnir. Þessi ríki hafa
kosið efnahagslegt skjól efna-
meiri og voldugri nágranna. Hag-
kerfi þeirra, að frumkvæði þeirra
sjálfra, eru í raun samofin hag-
kerfum nágrannaríkjanna, í þeim
tilgangi að verjast ytri efnahags-
áföllum, t.a.m. eru þau með sama
gjaldmiðil og nágrannaríkin.
Skjólið er ekkert
Hvaða smáríki stendur þá eftir?
Það ríki sem var fyrsta fullvalda
ríkið til að verða fjármálakrepp-
unni að bráð eins og The New York
Times orðaði það. Skjólið var ekk-
ert. Íslenskir ráðamenn hafa hald-
ið í gömlu heimsmyndina, banda-
rísku öldina, að Bandaríkin eða
aðrar voldugar vinaþjóðir komi
landinu til bjargar. Við erum hins
vegar ekki lengur í skjóli Banda-
ríkjanna eins og dæmin sanna og
aðrar þjóðir settu þeirri takmörk-
uðu efnahagsaðstoð sem þær
voru tilbúnar að veita, skilyrði
um aðkomu Alþjóðagjaldeyris-
sjóðsins.
Íslensk stjórnvöld komu landinu
inn í EES og í það frelsi sem aðild-
inni fylgdi, en brugðust þegar
kom að því að tryggja hið efna-
hagslega skjól sem smáríki þarf
nauðsynlega á að halda í alþjóða-
samfélaginu.
Höfundur er prófessor í stjórn-
málafræði og formaður stjórn-
ar Alþjóðamálastofnunar og
Rannsóknaseturs um smáríki við
Háskóla Íslands.
Hvernig verjast smáríki ytri áföllum?
UMRÆÐAN
Andrés Pétursson skrifar um Evrópu-
mál
Ríki, til dæmis Íslandi, er stjórnað af ríkisstjórn sem samanstendur af lýð-
ræðislega kjörnum fulltrúum sem vald-
ir eru í beinum kosningum til Alþing-
is. Kjörnir þingmenn verða ráðherrar og
mynda framkvæmdavald. Á löggjafar-
þinginu sitja svo aðrir þingmenn kosnir í
sömu kosningum. Ráðherrar og ríkisstjórn (fram-
kvæmdavald) njóta þjónustu embættismanna í
ráðuneytum viðkomandi ráðherra. Þeir embættis-
menn vinna fyrir hönd og í umboði ráðherra og
eru gjarnan ráðnir af mörgum fyrirrennara hans.
Þeir taka ákvarðanir í umboði ráðherrans sem
t.a.m. binda einstaklinga og lögaðila. Þeir undir-
búa reglugerðir sem grundvallast á lögum sam-
þykktum af Alþingi sem ráðherra samþykkir og
gefur út. Embættismönnum er unnt að víkja frá
störfum.
Innan ESB er löggjafarvaldið sameiginlega í
höndum ráðherraráðsins sem samanstendur af
ráðherrum aðildarríkja ESB sem sitja í ríkis-
stjórnum þeirra og myndaðar hafa verið á grund-
velli lýðræðisskipulags hvers aðildarríkis sem
byggist á stjórnarskrám þeirra og Evrópuþings-
ins sem kosið er beinni kosningu í hverju og einu
aðildarríki á fimm ára fresti. Framkvæmdavald
ESB, framkvæmdastjórnin, („ríkisstjórn“)
sem samanstendur af framkvæmdastjór-
um („ráðherrar“) er valið af aðildarríkj-
unum, þ.e ríkisstjórnum sem þegnar við-
komandi ríkis hafa kosið í lýðræðislegum
kosningum og Evrópuþinginu (sem kosið
er beinni kosningu af íbúum aðildarríkj-
anna). Framkvæmdastjórninni („ríkis-
stjórninni“) til halds og trausts eru emb-
ættismenn sem ráðnir hafa verið til
starfa til að vinna fyrir framkvæmdavald
ESB; framkvæmdastjórnina. Þeir undir-
búa ákvarðanir framkvæmdastjóranna og fram-
kvæmdastjórnarinnar og þær reglugerðir/til-
skipanir sem framkvæmdastjórninni hefur verið
heimilað að gefa út með samþykktum ráðherra-
ráðsins og Evrópuþingsins (löggjafarvaldi ESB).
Embættismönnum er unnt að víkja frá störfum.
Getur svo einhver sagt okkur hvar hið ólýð-
ræðislega skipulag ESB er í samanburði við hið
fullkomna lýðræðislega íslenska stjórnskipulag?
Getur líka einhver útskýrt fyrir okkur dauðlegum
mönnum af hverju hver samtökin á fætur öðrum
verja fjármagni sínu í að flytja inn Norðmenn til
að útskýra fyrir Íslendingum hversu hrikalega
vont þetta ESB er? Hefur engum dottið í hug að
flytja inn fólk frá ESB-ríkjum sem þekkir þetta af
eigin raun?
Höfundur er formaður Evrópusamtakanna.
Af lýðræðishalla ESB
ANDRÉS
PÉTURSSON
BALDUR
ÞÓRHALLSSON
Íslenskir ráðamenn hafa
haldið í gömlu heimsmyndina,
bandarísku öldina, að Banda-
ríkin eða aðrar voldugar vina-
þjóðir komi landinu til bjargar.
Kynntu þér málið hjá sölumönnum Eirvíkur
Suðurlandsbraut 20, Reykjavík | Baldursnes 6, Akureyri | Sími 588 0200
www.eirvik.is
Íslenskt stjórnborð - Stórt hurðarop
Íslenskar leiðbeiningar - 20 ára ending
Ef þú kaupir Miele þvottavél eða þurrkara færðu kaupverðið
endurgreitt með betri meðferð á þvottinum. Þetta tryggir tromla af
nýrri gerð, (einkaleyfi Miele) lengri ending vélarinnar en gengur og
gerist, sem og fullkomnasta tækni sem völ er á.
Þvottavél - verð frá kr. 164.995
Þurrkari - verð frá kr. 139.995
TILBOÐ