Tíminn - 08.12.1982, Blaðsíða 9

MIÐVIKUDAGUR 8. DESEMBER 1982
9
menningarmál
Okkar maður á kvennafari
— „Vinur vors og blóma” eftir Anton Helga Jónsson
Anton Helgi Jónsson:
Vinur vors og blóma
Iðunn 1982
■ Þetta er fysta skáldsaga Antons
Helga Jónssonar, en hann hefur áður
gefið út tvær ljóðabækur og hlutu býsna
góða dóma. Þetta er að verða lögmál
meðal ungu skáldanna; að þau kveði sér
hljóðs með ljóðum en leggi síðan fyrir
sig prósa. Skýringin finnst mér ekki
liggja í augum uppi, svo ólík sem þessi
form eru; Anton Helgi sagði í nýlegu
viðtali að hann hefði hér áður fyrr bara
ekki haft tíma til að skrifa samfelldan
texta og því ort ljóð.
En sem sé; hér er hann kominn með
skáldsögu og efni hennar er að sönnu
ekki ýkja frumlegt. Það er maður sem
heitir Magnús sem býr með konu sem
heitir Katrín; hann vinnur við höfnina
eftir að hafa verið á sjónum, hún á barn
með ókunnum aðila og bróður sem er
byltingarsinni. Svo vill þannig til að
Magnús fellur í freistni, þar sem er
eiginkona auðugs frænda hans; Þau fara
að halda framhjá hvort sínum maka og
afleiðingin verður sú að Katrín hendir
Magnúsi út; skömmu síðar er eiginkona
frændans á bak og burt og allt er í volli
hjá okkar manni, eins og Magnús er
gjarnan kallaður í sögunni. Alla bókina
út í gegn er Magnús að vesinast fram
og aftur án þess að geta gert upp við sig
hvað hann vill; hann er tvístígandi og
ögn ráðvilltur, og ekki öruggur með sig
gagnvart konum - slíkir menn hafa vaðið
uppi í bókum ungra rithöfunda frá
ómunatíð en ekki síst nú hin síðari ár.
Eini munurinn á Magnúsi og nokkrum
öðrum nýlegum kollegum hans er í
rauninni sá að Magnús er ekki stúdent,
eins og til mynda Guðjón Einars
Kárasonar.
Uppivöðslusamur
sögumaður
Þetta er þá sagan, í stuttu máli.
Hún er hvorki nýstárleg né óvenjuleg
í eðli sínu; aftur á móti munu ýmsir
vafalaust telja efnistök Antons Helga til
tíðinda. Hann er ekkert að fara í felur
með sinn hlut í sögunni,eða réttara sagt:
með hlut sögumannsins sem er líka
ungur rithöfundur og heitir að minnsta
kosti Anton, ef ekki Helgi Jónsson. Það
er látið uppi að þessi Anton hafi eitt sinn
kynnst Magnúsi er þeir unnu saman; Þá
hafi nefndur Toni ákveðið að skrifa
söguna niður og hefur hér með gert það.
Og hann er uppivöðslusamur sögumað-
ur; er óspar á eigin hugleiðingar dóma
um sögupersónurnar, neðanmálsgreinar
með ýmsum bollaleggingum og athuga-
semdum og svo framvegis. Toni þessi
bregður meira að segja einu sinni spjaldi
á loft þegar okkar maður hefur samfarir
við Katrínu til að styggja nú ekki
siðgæðisvitund lesenda; Meðal annarra
innskota sögumanns er glúrin neðan-
málsgrein sem leitast við að útskýra
fyrirbærið „vigdísar viðmót “; sjá
blaðsíðu 33 í bókinni...
Og hver er þá tilgangur Antons Helga
Jónssonar með þessum áberandi þætti
nafna síns í sögunni? Ég hneigist að vísu
til að álíta að sagan hafi upphaflega verið
öllu hefðbundnari að gerð, en Antoni
Helga síðan blöskrað sósíal-realisminn
og því blandað sögumanninn í leikinn,
en þó er augljóst að Anton sögumaður
gegnir mikilsverðu hlutverki í bókinni.
Það er nefnilega misskilningur sem
meðal annars kom fram hjá einum
ritdómara fyrir stuttu að tengsl Tona og
Magnúsar séu ekki önnur en þau að Toni
sé að skrifa sögu Magnúsar. Anton þessi
er þvert á móti í býsna nánum tengslum
við okkar mann; hann er faðir barns
Katrínar. Það er, skal tekið fram, hvergi
sagt berum orðum í bókinni en svo
sterklega gefið í skyn á nokkrum stöðum
að ekki verður um villst. Og þegar þetta
er haft í huga breytir bókin að sjálfsögðu
um svip. Þá skýrist af hverju Toni hefur
yfirleitt áhuga á þessari næsta venjulegu
sögu, og sömuleiðis hvers vegna sögu-
hetjan Magnús er ekki sýnd í neitt
sérlega glæsilegu ljósi. Ef lesandi hefur
áttað sig á þessu atriði má líka hafa
gaman af ýmsum athugasemdum sem
falla í garð sögumannsins Tona en hann
lætur sem ekki komi sér við.
Þungamiðja sögunnar
tengsl sögumanns
og persóna
Þannig séð gerist sagan á tveimur
sviðum, ef svo má að orði komast;
annars vegar er hin sósíal-realíska saga
Magnúsar, og hins vegar sjálf frásögn
sögumannsins sem er, þegar að er gáð,
hreint ekki hlutlaus og kippir því í
rauninni öllum stoðum undan blessuðum
sósíal-realismanum. Þetta er vitanlega
þungamiðja sögunnar, en ekki kvenna-
fars- og ólánssaga Magnúsar. Samt er það
einmitt sú saga, um „ástir og örlög“ eins
og segir í undirtitli bókarinnar, sem
vinur vors og blóma stendur og fellur
með.Sósíal-realisminn lætur ekki að sér
hæða. Takist Antoni og Antoni ekki að
skapa trúverðugar persónur og áhuga-
verða atburðarás eru sniðug ,fiff um
tengsl sögumanns og persóna til lítils.
■ Anton Helgi Jónsson
Ég er svo þeirrar skoðunar að þeim
félögum hafi tekist einmitt það; þegar á
heildina er litið. Aðalpersónur eru
flestar haganlega gerðar (með áður-
nefndum fyrirvara um að þeim er ekki
„hlutlaus" lýst) og á það einkum við um
stúlkuna Katrínu og sjálfan okkar mann.
Magnúsar er sem fyrr segir hálfgert
rekald og því tekst Antoni/Antoni vel
að koma til skila; ég er þó hrifnari af
lýsingu þeirra félaga á hinni eilítið
kaldlyndu Katrínu sem ekki ætlar að
brenna sig framar. Aukapersónur ýmsar
eru flestar mikli síðri, og greinilega
ekki lögð dins mikil rækt við þær. Þannig
er hin eldri ástkona Magnúsar ansi
loftkennd persóna, og maður hennar,
frændi og nafni okkar manns, ekki
annað en endurómur af óteljandi skáld-
lega sinnuðum afhafnamönnum í ís-
lenskum bókmenntum. Bróðir Katrín-
ar, Vilhjálmur, á sér sömuleiðis mörg
fordæmi á bókum, en er ekki ólaglegur
í sjálfu sér.
Kosningar vega þyngra
En atburðarásin? Það er eins og ég hef
drepið áj einkum vesin Magnúsar í
kvennamálum sem sagan fjallar um, og
ég mátti hafa mig allan við að hafa áhuga
á því efni er leið á bókina. Frásögnin er
að mínum dómi bæði hnitmiðaðri og
sannferðugri í fyrri hluta bókarinnar en
hinum síðari, og þar losnar aukinheldur
um stílinn - sem er að vísu nokkuð
frjálslegur bókina út í gegn. Anton
Helgi gerir til dæmis töluvert af því að
rita eftir framburði, einkum barnamál.
Hann reynir líka að stíla frásögnina
eftir hugarástandi okkar manns, sérstak-
lega á síðustu blaðsíðum bókarinnar
þegar Magnús ráfar viti sínu fjær um
götumar í Reykjavík. Margt heppnast
vel, annað síður, en þegar á heildina er
litið vega kostirnir þyngra en gallarnir.
Vinur vors og blóma er að mörgu leyti
athyglisverð frumsmíðogtilraun höfund-
ar með sögumanninn góðra gjalda verð.
Með svolítið agaðri vinnubrögðum hefði
sagan þó getað orðið betri og ég ætla að
lesa næstu bók eftir Anton Helga.
Illugi Jökulsson
Illugi Jökulsson
skrifar um
bækur.
Valið úr
vinsælum bréfum
Mánasilfur
Safn endurminninga IV.
Gils Guðmundsson
valdi efnið og sá um útgáfuna.
Iðunn.
■ Hér em birt minningabrot 32 manna
og mun óhætt að segja að þetta fjórða
bindi er ekki miklu síðra þeim sem á
undan eru. Höfundum er raðað í
stafrófsröð og því er Björg Magnúsdótt-
ir ljósmóðir fremst en Örlygur Sigurðs-
son listmálari síðastur. Þetta eitt ætti að
nægja til að minna á hve breidd þessara
frásagna er mikil og hve víðtæk lífs-
reynsla býr þeim að baki.
Hér koma skólamenn fram, Sigfús
Blöndal í menntaskólanum í Reykjavík,
Sigurður á Arnarvatni í gagnfræðaskól-
anum á Möðmvöllum og Finnur Jónsson
á háskólaárunum í Kaupmannahöfn
þegar deilurnar voru um Schierbech
landlækni og Raskhneykslið átti sér
stað. Halldór Laxness og Davíð Stefáns-
son minnast æskuára í föðurgarði: Gísli
Konráðsson og Símon Eiríksson fara til
sjóróðra suðuráland. Sigurðurlngjalds-
son og Matthías Þórðarson rifja upp
skútulífið. Séra Jón Þumlingur lýsir
kvölum sínum vegna galdraofsókna, sr.
Jón Auðuns ræðir um huggun eilífðar-
trúarinnar og sr. Friðrik Friðriksson
segir af því er hann ætlaði að steypa sér
í hafið af því honum þótti of seinvirkt
fyrir ungan mann og hraustan að drekka
sig í hel í brennivíni. Þessi upprifjun er
gerð til að benda á hversu víða við er
komið og hvílík fjölbreytni er innan
spjalda þessarar bókar. Hvort sem menn
vilja leggja sig eftir þekkingu á íslensku
þjóðlífi fyrr og síðar eða blátt áfram
glæða skilning sinn á mannlegu eðli er
góðan feng að sækja í svona safnrrit.
Vinsældir minningabóka er alkunna
og því er ekki að undra þó að mörgum
falli vel í geð þegar valdir eru kaflar úr
slíkum verkum. Og gott er til að vita að
þær raddir sem heyrðust fyrir nokkmm
árum og töluðu af lítilsvirðingu um þá
bókmenntagrein eru nú þagnaðar. Þar
með er ekki sagt að allt sé gott í
greininni. En þegar úr er valið af viti og
smekkvísi kemur fram góð bók. Og svo
er hér.
H. Kr.
■ Gils Guðmundsson
Norðlenzkt
sveitarskáld
Guðmundur Guðmundsson
frá Nýjabæ í Kelduhverfi
Kvæði og stökur
Reykjavík 1982
Útgefandi: Dætur skáldsins.
■ Höfundurinn fæddist 1879 og dó
1933. Nú kemur hér í bókarformi
sýnishorn af kveðskap hans. Því er fylgt
úr hlaði með minningarorðum um
höfundinn sem inngangi að bókinni. Þau
ritar Sigurður Gunnarsson frá Skógum.
Guðmundur í Nýjabæ hefur kunnað
að yrkja og með sóma skipað rúm í hópi
alþýðuskálda sinnar kynslóðar. Hann
hefur fyrst og fremst ort til að auka á
hátíðleika ýmsra merkisstunda í sveit
sinni. Tækifæriskvæðin eru því fyrirferð-
armest í þessu kveri hans.
Það hefur lengi verið lenzka að gera
lítið úr tækifæris skáldskap og má það
þá merkilegt kallast með þjóð sem á
mörg frægustu og ástsælustu Ijóð sín úr
þeim hópi, meira að segja sjálfan
þjóðsönginn. Auðvitað eru tækifærin,
minningastundirnar tækifæri til að nota
skáldgáfuna og orðsins list, svo sem hver
og einn maður til. Hitt er svo jafn
eðlileg afleiðing þessara mála, að kvæði
bóndans í Nýjabæ snerta þá sem tengdir
eru Kelduhverfi og Norður Þingeyjar-
sýslu öðruvísi en þá sem fjarlægari eru.
Eins er á það að líta að nálega hálf öld
er horfin síðan skáldið féll frá.
■ Norma E. Samúelsdóttir
Hinu má treysta, að sitthvað er vel
sagt í þessu kveri svo að ljóðelskir menn
sem þola aldamótaskáldskap á annað
borð, mega vel njóta.
Svo mun um þessa stöku:
Hylur blika haf og strönd
hríð sem hvikar geiminn
sé ég blika betri iönd
bak við svikaheiminn.
Hér skal líka birt erindi úr Vorþrá:
Leiddu að eyrum hörpuhljóminn,
hundrað radda ástamál.
Ljúfa fugla unaðsóminn
aldrei láttu verða tál
Leystu, ó leystu dauðadóminn
sem dæmdi vetur minni sál.
Þetta skilja þeir, sem beðið hafa
batans í vorharðindum.
H.Kr.
Kvæði og stökur Guðmundar frá
Nýjabæ fást í bókabúðum í Reykjavík
og Akureyrí, bókabúð Þórarins Stefáns-
sonar á Húsavík og bókabúðinni á
Kópaskeri.
Móðir við glugga
Norma E. Samúelsdóttir.
Tréð fyrír utan gluggann minn.
Mál og menning.
Rcykjavík 1982.
■ Erlendur Jónsson
■ Móðirin, húsmóðirin horfir út um
glugga íbúðar sinnar í borginni og virðir
fyrir sér prýði borgarinnar, gróður
trjágarðanna, meðan hugurinn er bund-
inn heimili og fjölskyldu og störfunum
vegna þeirra. Þannig er þetta ljóðakver
til orðið. Og þannig hygg ég að höfundur
nái a.m.k. stundum athygli lesandans
með óvissu sína, kvíða og spurn.
„Er hægt að höndla himininn.
Sit ég ailtaf hjá þér tré?
Eg horfi út um gluggann og leita svars.
Litir sumarkvöldsins dofna
Lauf trjánna verða svört.“
Ég finn ég er bara lítill hlekkur sem
þarf haldgóða keðju. Ástin skilaði hlýju,
sorgin skilaði tárum, kvíðinn bærir enn
á sér.
„I hamingju minni við að hafa
ykkur böm
finn ég þó til kvíða,
þessar dýrmætu stundir
sem maður fyrirfram saknar.“
Þannig hugsar hún og þannig finnur
hún til, húsmóðirin við glugga sinn í
borginni okkar á þessari stundu.
H. Kr.
Trúverðug skýrsla
Erlendur Jónsson
Heitu árin.
Almenna bókafélagið.
■ í þessu kveri endursegir Erlendur
æskuminningar sínar frá stríðsárunum.
Fyrsti kaflinn heitir blátt áfram: Stríðs-
minningar. Þar segir m.a.
„Stríð er leikur með nýjum hlutverk-
um. Kontóristinn segir upp og fer í
Bretavinnu. Barnakennarinn verður
túlkur - mikilvæg persóna! Þorpsskáldið
yrkir um „ástandið" og kemst í blöðin.
Konan bakarans opnar veitingastofu og
selur fish and ships. Gamli presturinn -
stúdent fyrir fimmtíu árum úr latínuskól-
anum - lætur tilleiðast að taka ungmeyj-
ar í enskutíma. Piparmeyjar fá sér
falskar tennur og trúlofast. “
Ég vona að lesendur njóti þessa þó að
ekki sé skipt í línur eins og skáldið gerir.
Annar þriðjungur bókarinnar nefnist
Sjónleikur í þorpi. Þar stendur bakari
þorpsins sem prúðbúinn greifi á sviðinu
þegar tjaldið er dregið frá og annað eftir
því. Þorpsbúar hlakka til að sjá hvernig
greifi elskar. Blandað er saman viðhorf-
um fólksins um leik kunningjanna á
sviðinu og einkalíf þeirra hversdagslega.
í síðasta þætti bókarinnar ber mest á
endurminningum úr vegavinnu þar sem
„Þegar vinnu lýkur
er stokkið upp á bílpall
og haldið heim.
Lækkandi sól
fyilir malargryfjuna að baki
rauðum bjarma.
A árbakkanum:
hvít tjöld,
sveipuð blárri móðu
kvöldsins.“
Hér er rétt skipt í línur svo að engu
sé spillt.
Þeim sem eru nógu gamlir til að muna
stríðsárin kemur margt kunnuglega fyrir
en ekki mun þetta teljast veigamikill
skáldskapur. Miklu fremur er það sæmi-
lega trúverðug skýrsla.
H. Kr.

Halldór Kríst- jánsson skrifar um bækur.