Tíminn - 27.03.1983, Blaðsíða 6

6___________________
innlendir leigupennar
SUNNUDAGUR 27. MARS 1983
Það er um svo margt í
fortíð allra þjóða, að óvíst
er að nokkur hagur sé að
geymist og hvort ekki fari
best á að gleymist. Um
það má og deiia hvað
skylt sé að varðveita, hver
fortíðin eigi að vera
hverju sinni. A ég þar við
þá fortíð sem veit að al-
menningi, en síður þá
fortíð sem falin er inni á
til þess gerðum stofnun-
um og sem sjaldan. sér
dagsins Ijós.
■ Mikið vatn hefur runnið til sjávar frá því fyrstu tilraunir i Myndin er tekin í einni af hljóðstofum Kikisútvarpsins að
voru gerðar til reksturs útvarps hér á landi á árunum Skúlagötu 4.
1926-1928. Tæknibúnaður hefur t.a.m. gerbreyst til batnaðar. |
Víðvarpið 1926-1928
■ Hvað eru fimmtíu og sjö ár?Óratími
unglingum, andartak öldungum. En
fyrst og fremst tiltckinn tími, sem margt
gerist á, og með því að ég hef hér hugann
við síðustu fimmtíu og sjö árin, talið frá
því í gær eða fyrradag, þá er óhætt að
bæta því við, að aldrei mun jafn margt
hafa gerst frá sköpun heimsins á jafn
fáum árum. Er það þó einungis átt við
fyrirburði mannlífsins. Og getum við
gert okkur í hugarlund þöngina áður en
farið var að senda hljóð í gegnum loftið
og um snúrur?
Þú styður á takka eða snýrð agnar
ögn: Útvarp Reykjavík, góðan dag“.
Sjálfsagður hlutur, ekkert mál, en hefur
ekki verið svo neitt sérlega lengi. Ríkis-
útvarpið tók til starfa í desember 1930
og samkvæmt lögum frá 1928, að um
áratugur var liðinn frá því að tilrauna-
sendingar hófust úti í heimi. Góð sendi-
tæki voru keypt, með tíð og tíma sem
fyrst skyldi vera hægt að heyra í því um
land allt. Fjárhagur þess var traustur og
tekjur tryggar.
En slík fyrirhyggja og sú vandvirkni
voru byggðar á reynslu sem þá þegar var
í landinu, á mistökum og vandamálum í
útvarpsrekstri einstaklinga, sem stóð í
rétt rúm tvö ár á árunum 1926 - 28, og
kallaðist „víðvarpið“.
Síðustu ár hafa verið gerðar kröfur,á
hendur ríkinu að það sleppi einokun
sinni á útvarpsrekstri og leyfi einkaaðil-
um að senda út. Ekki er að vísu hægt að
halda því fram, að „víðvarpið" geti verið
lærdómsríkt í þeirri umræðu, til þess eru
öll skilyrði svo allt önnur, en fróðlegt er
og forvitnilegt að þekkja til og vita af
þessum fyrstu skrefum. Þaraðauki er
þetta bráðskemmtileg saga.
Upphaf víðvarpsins
Útvarp er bandarísk hugmynd frá
árinu 1915. Tilraunasendingar hófust í
Bandaríkjunum árið 1920 og í Evrópu
skömmu síðar. Á Norðurlöndum var
fyrst útvarpað í einhverri mynd um
1923. Hugmyndin og framkvæmd henn-
ar voru því ekki gömul þegar íslendingar
hugsuðu sér til hreyfings árið 1924 að
frumkvæði Ottós B. Arnar símaverk-
fræðings, sem síðar varð útvarpsstjóri í
tvö ár.
Á Alþingi ársins 1924 lagði Jakob
Möller þingmaður Reykvíkinga fram
frumvarp til laga um sérleyfi til handa
Ottó B. Arnar „til þess að reka víðboð
á íslandi“. Málið þótti illa undirbúið og
var frumvarpinu vísað til ríkisstjórnar-
innar sem lét landssímastjóra athuga
það. Ári síðar lagði Jakob fram frum-
varp um sérleyfi til útvarpsreksturs handa
hlutafélagi Ottós og fjögurra annara
málsmetandi manna. Hafði þar verið
farið að tillögum landssímastjóra. í
þinginu var gerður góður rómur að
frumvarpinu og það samþykkt með
nokkrum breytingum, og afgreitt sem
lög þann 12. maí 1925. Ríkisstjórninni
veittist heimild „til að veita sérleyfi til
þess að reka útvarp á íslandi um næsta
5-7 ára skeið frá því útvarpsstöð tekur til
starfa.“ Sendingar skyldu hefjast innan
sextán mánaða og útvarpsstöðin vera t
Reykjavík. Afl hennar átti að vera allt
að 1.5 kw. í loftnetið „ enda dragi stöðin
um land allt“.
Síðari hluta árs 1925 var h/f Útvarp
stofnað, eða útvarpsfélagið eins og það
einnig var kallað. Forkólfar þess voru
Lárus Jóhannesson hæstaréttarlögmað-
ur og Ottó B. Arnar. Félagið fékk
einkaleyfi til sjö ára og útvegaði 0.5 kw.
stöð sem sett var upp í húsi loftskeyta-
stöðvarinnar á Melunum í janúar 1926.
Um miðjan janúar hófust tilraunasend-
ingar og sunnudaginn 31. janúar var
útvarpað messu og þótti takast vel.
Opnun stöðvarinnar dróst, en sent var
út við og v ið þangað til föstudaginn 18.
mars, að útvarp hófst aðfullu. Dagskráin
birtist í Dagbók Morgunblaðsins:
„Víðavarpsstöðin. Hún verður opnuð í
kvöld kl. 9 Talar þar fyrstur Magnús
Guðmundsson atvinnumálaráðherra.
Þá syngur Guðrún Ágústsdóttir eitt eða
tvö lög, sjera Friðrik Hallgrímsson flytur
stutta ræðu um þýðingu víðvarpsins fyrir
boðun fagnaðarerindisins, frú Guðrún
syngur aftur, og loks leikur þriggja
manna flokkurinn á Café Rosenberg
nokkur lög. Ræðurnar birtust í Morgun-
blaðinu og vikublaði þess ísafold. Þar
segir einnig að opnunin hafi farið fram í
fundarstofu Búnaðarfélagsins, sem hafi
verið fóðruð með klæði til að kom í veg
fyrir bergmál. í húsi Búnaðarfélagsins á
horni Vonarstrætis og Lækjargðtu við
Tjörnina hafði útvarpið aðsetur sitt þar
til er yfir lauk. Upp frá þessum degi var
útvarpað daglega í rúm tvö ár.
Almannarómur og
dagskráin
Enginn sem tjáði sig opinberlega á
þessum árum um útvarpið, blöðum eða
á Alþingi, var andvígur því. Talað var
um að nú væri „loks að því komið að
íslendingar sem aðrar þjóðir taki þátt í
hinni mestu framför 20. aldarinnar".
Útvarpið taldist vera merkilegt framtíð-
armál, ekki hvað síst fyrir menningu
íslendinga, sakir strjállar byggðar og
samgönguleysis. Byggðin myndi færast
saman og út kjálkar komast í snertingu
við umheiminn og strauma þjóðlífsins.
Daglegur fréttaflutningur yrði geysileg
viðbrigði og verðurfregnir kæmu sér vel
fyrir bændur og sjómenn. Fræðsla og
menning, með fyrirlestrum, upplestri,
hljóðfæraleik og söng væri bæði til
gagns og skemmtunar, og guðsþjónust-
ur kæmu í stað húslestra sem þá fór
hnignandi. Vikublaðið ísafold tók einna
dýpst í árinni og taldi að útvarp myndi
stuðla að þjóðlegri viðreisn gegn erlendri
sníkjumenningu (silkisokkum og fleiru).
Ásgeir Ásgeirsson síðar forseti lagði
margt til málanna, og athyglisverð er
hugmynd hans frá 1925 um að íslenska
stöðin skyldi endurvarpa enskum stöðv-
um „sem útbreiða mundi enskt mál svo
að eftir einn áratug yrði líklega enska
aðalmálið sem setti okkur í samband við
umheiminn“.
Þá var og almennt álitið að útvarp væri
menningartæki sem ekki mætti græða
nema hóflega á. Frekar ætti ríkið að
létta undir, sem og varð í því að
Útvarpsfélagið var undanþegið sköttum.
Hlutleysis í stjórnmálum var krafist,
bæði hvað varðaði aðgang flokka að
úsendingum og í fréttaflutningi. Þess
bæri einnig að gæta, að smekkur þjóðar-
innar í tónlist og öðru spilltist ekki.
Lítið var um skrif eftirá um einstaka
dagskrárliði eða um dagskrána í heild,
líkt og nú má lesa daglega í flestum
dagblaðanna. Dagskráin hefur ef til vill
verið nógu góð, eða nýjabrumið og
merkileiki þess verið ofar í huga en
umkvartanir og þras. Víst er að nýjungin
var vinsæl og þótti spennandi, fyrstu
kvöldin að minnsta kosti safnaðist fólk
saman svo hundruðum skipti við glugga
Hljóðfærahússins í Reykjavík að hlýða
á.
Samkvæmt einni grein reglugerðar
vfðvarpsins frá í mars 1926 skyldi út-
varpa í það minnsta hálfa aðra klukku-
stund dag hvern: hálftíma á morgnana
og klukkutíma síðdegis. Útvarpsfélagið
gerði betur. Virka daga hófst dagskráin
klukkan tíu að morgni með veðurskeyti,
gengistilkynningu og fréttum. Kvölddag-
skráin nófst hálfátta til átta, og stóð í tvo
eða tvo og hálfan tíma. Veðurskeyti
voru fastur liður, annars skiptist kvöldið
um það bil til helminga í tónlist og talað
mál. Tónlistin fór annarsvegar fram í
útvarpssal, píanó,- orgel, fiðla, samspil
og söngur; hinsvegar var útvarpað frá
Hótel íslandi og kaffihúsi Rosenberg.
Sjaldan var leikið á grammofón. Mælta
málið var margþættara. Skáld lásu úr
verkum sínum, fræðimenn og aðrir lásu
fyrir um landbúnað, trúmál, tónlist og
fleira. Stöku sinnum var útvarpað
ræðum af fundum úti í bæ. Börn og
húsmæður höfðu sín-sérstöku þætti og
kenndar voru enska og esperanto. Við
og við voru sagðar erlendar fréttir sér-
staklega, og einstöku sinnum var endur-
varp frá erlendum stöðvum. f upphafi
var boðað að þingræðum yrði útvarpað,
en lítið mun hafa orðið úr því. Fyrir
kosningarnar í júlí 1927 var útvarpað
ræðum frambjóðenda og annarra úr
porti Miðbæjarskólans.
Á sunnudögum var dagskráin lengri.
Klukkan ellefu að morgni var messa og
önnur klukkan tvö eða fimm, jafnvel
þrjár. Ekki var samfelld dagskrá á milli,
korter yfir tólf voru veðurskeyti og
fréttir, síðan tónlist og ef til vill barna-
tími. Kvölddagskráin var svipuð og aðra
daga.
Hvergi verður þess vart að auglýsingar
verslana og fyrirtækja hafi tíðkast, rekst-
urinn var fjármagnaður af öðru; með
afnotagjaldi og gjaldi sem lagt var á
móttökutæki og varahluti. Fjárhagur
Útvarpsfélagsins valt því ekki á öðru en
fjölda notenda, og þar er komin rótin að
vandkvæðum þess og síðan lokun stöðv-
arinnar.
Félag víðvarpsnotenda
Félag víðvarpsnotenda var stofnað í
desember 1925, er sýnt þótti að útvarps-
sendingar hefðust innan skamms. Til-
gangur þess var að „auka þekkinga
manna á radíótækjum og meðferð þeirra.
Auk þess ætlar félagið að vera á verði
gegn því að löggjöfin gangi á rjett manna
með því að leggja hömlur eða óhæfileg
gjöld á notendur móttökutækja.“ Júlíus
Björnsson rafvirki og raftækjasali var
kjörinn formaður.
Umsvifalaust tókust deilur með félag-
inu og Útvarpsfélaginu. Félags víðavarps-
notenda var óánægt með væntanlegar
álögur á notendur, Utvarpsfélagið svar-
aði því til að gjöldin væru vissulega há,
en það væri óhjákvæmilegt, félagið væri
hvorki gróðafélag né líknarfélag.
Reglugerð um útvarpsreksturinn var
birt í Lögbirtingablaðinu 30. mars 1926,
og þar kveðið á um 50 króna árlegt
afnotagjald og 85 króna gjald við kaup á
viðtæki - svonefnt stofngjald. Hvor-
tveggja gjöldin færu í rekstur stöðvarinn-
ar. Um þær mundir mátti fá viðtæki fyrir
um 50-100 krónur.
Þá um kvöldið var haldinn fundur í
Félagi víðvarpsnotenda að ræða málið.
Mjög bar þar á óánægju, gjöldin væru of
mikil og of há, en kosin var nefnd til að
ræða og semja við Útvarpsfélagið. Þær
umræður fóru fljótlega útum þúfur og
enduðu á „fullum friðslitum" einsog
Tíminn orðaði það. Ekki bættu flokka-
drættir í Félagi víðvarpsnotenda úr skák.
Þar var hver höndin uppá móti annarri,
og reyndin varð sú, að þegar Útvarpsfé-
lagið hóf innheimtu stofngjaldsins í maí
þá borguðu flestir ef ekki allir möglunar-
laust, eða sömdu um afborganir.
Engir samningar náðust nokkru sinni
við Útvarpsfélagið, né var reglugerðin
endurskoðuð. Fundi hélt félagið veturna
1926-27 og 1927-28, og gerði sitt besta
til að útbreiða þekkingu á viðtækjum og
skyldum efnum. Þann 10. maí 1928,
mánuði eftir lokun útvarpsstöðvarinnar,
hélt félagið fund sem samþykkti áskorun
til ríkisstjórnarinnar um að hefja undir-
búning að byggingu útvarpsstöðvar sem
drægi um allt land, og að sendingum yrði
haldið áfram með einhverjum ráðum