Tíminn - 27.03.1983, Blaðsíða 16

16 Mimvm SUNNUDAGUR 27. MARS 1983
ÞJÓÐAR
UPPREISNIN
í UNG-
VERJALANDI
lausn allra vandamála væri í Moskvu, höfuðvígi
byltingarinnar.
Strax eftir Moskvudvöl sína hélt Gerö til
Belgrad til fundar við Tító forseta. Mun hann hafa
ætlað að leita þar pólitísks stuðnings gegn um-
bótaöflum heima fyrir, svo og leggja drög að
viðskiptum þjóðanna. Hannsneri afturúrferðinni
23. október og hafði ekkert haft upp úr krafsinu.
Um þetta leyti beindust augu manna að Pól-
landi, en þar hafði sívaxandi andúð almennings á
stjórnarstefnunni brotist út í uppreisn í borginni
Poznan. Árangur hcnnar var sá að þjóðernissinn-
inn Gómúlka, sem setið hafði í fangelsi, varð
aðalritari kommúnistaflokksins og lofaði auknu
frjálsræði í landinu. Margir Ungverjar litu á
atburðina í Póllandi sem eins konar fyrirmynd.
Þar hafði sýnt sig að uppreisn gegn kommúnista-
stjórn gat heppnast.
Þeir aðilar í Ungverjalandi sem helst hugsuðu
sér til hreyfings voru engan veginn ein samstæð
heild eða einhuga samtök. Þeir skiptust í flokka
og fylkingar, en stærsti hópurinn var hinn óskipu-
lagði almenni borgari. Áhrifamestu umbótaöflin
voru þó tvímælalaust samtök stúdenta í háskólum
Búdapest, Petöfi-hópurinn og Nagysinnar í kom-
múnistaflokknum.
Hinn 22. október birti Petöfi-hópurinn stefnu-
skrá sína í tíu liðum. Af henni verður ekki dregin
önnur ályktun en sú að markmið hópsins hafi
verið umbætur á ungversku samfélagi en ekki
kollsteypa. Petöfi-hópurinn fór fram á að mið-
stjórn kommúnistaflokksins kæmi þegar saman til
fundar og Imre Nagy tæki á ný við forystu. Krafist
var endurskipulagningar efnahagsmála, tekin yrði
upp sjálfstjórn verksmiðja að hætti Júgóslava,
Rakosi og Farkas yrði vikið úr flokknum og
opinber rannsókn fær fram á starfsemi leyniþjón-
ustunnar. Eins að samskiptin við Sovétríkin yrðu
framvegis á jafnréttisgrundvelli.
Stúdentar settu fram róttækari kröfur. Þeir
heimtuðu að allt sovéskt herlið sem enn væri í
Ungverjalandi hyrfi tafarlaust úr landi, boðað
yrði til almennra og lýðræðislegra kosninga þar
sem allir flokkar fengju að bjóða fram. Gervallt
efnahagslífið yrði tekið til róttæks endurmats.
Jafnframt hvöttu stúdcntar til samstöðu með
Pólverjum og boðuðu útifund til stuðnings pólskri
alþýðu.
Uppreisn í Ungverjalandi
Þetta var upphafið að þeirri atburðarás er
fáum dögum síðar leiddi til uppreisnar í Ung-
verjalandi gegn harðstjórn kommúnista.
Hinn 23. okt. boðuðu stúdentar, Petöfi-hópur-
inn og Nagysinnar í komúnistaflokknum til úti-
fundar í Búdapest til stuðnings uppreisninni í
Póllandi. Gerö, aðalritari flokksins, var þá á leið
frá Júgóslavíu og er fregnirnar bárust honum
ákvað hann að taka óvægilega á málum og bæla
óróann niður í skyndi. Samstarfsmenn hans
hvöttu hann til að fara hægt í sakirnar, þeir höfðu
séð hvernig andófið hafði magnast undanfarna
daga, meðan Gerö var erlendis, og vissu að
óskynsamleg ákvörðun gæti hleypt öllu í bál og
brand.
Útifundur stjórnarandstæðinga í Búdapest
hófst við styttu frelsishetjunnar Joseps Bems í
miðborginni. Þaðan var farið í kröfugöngu um
borgina. En andófsmpnn dreifðu sér einnig víðar
um Búdapest, ýmist í smáhópa sem rökræddu eða
aðra hópa sem höfðu uppi hávaða og óspektir.
Ráðist var á risastyttu í borginni af Stalín og hún
brotin mélinu smærra.
Seint um kvöldið heyrðust skothvellir í grennd
við útvarpshúsið í Búdapest, en ekki er vitað
hverjir þar voru að verki; umbótamenn, fasistar
eða jafnvel leynilögreglan sjálf.
En spennan í Ungverjalandi var orðin svo mikil
og hiti slfkur í mönnum að strax og Gerö kom til
borgarinnar var boðað til skyndifundar í miðstjórn
kommúnistaflokksins. Þar var samþykkt að
endurreisa æru Nagys og útnefna hann forsætis-
ráðherra. Gerö yrði áfram aðalritari flokksins.
Miðstjórnin tók ennfremur þá ákvörðun að biðja
sovéska herinn sem staddur var utan Búdapest að
skakka leikinn og brjóta athafnasömustu óspekta-
menn á bak aftur. Ekki liggur fyrir hvort Nagy hafi
sjálfur samþykkt þessi tilmæli, en hallast er að því
að Gerö hafi átt mestan þátt í málinu.
Imre Nagy kom því til valda á ný við sérkenni-
legar aðstæður. Harðlínumenn í flokknum voru
raunverulega enn við völd, en hann og stuðnings-
menn hans voru teknir í valdafélagið til þess eins
og friða andófsmenn. Hann var því milli steins og
sleggju í hinu nýja hlutverki: Annarsvegar voru
stuðningsmenn hans á götum úti og í flokknum
■ Leiðtogar Ungverjalands 1956. F.v. Matyas Rakosi, Stalínistinn sem lét af völdum sumarið 1956; Erno Geró, náinn samstarfsmaður Rakosi, sem tók við af
honum; og Imre Nagy, sem varð tákn uppreisnarinnar. Hann var myrtur eftir að sovéski herinn hafði bxlt niður þjóðaruppreisnina.
ráða, og þessir aðilar væntu forystu og leiðsagnar
Nagys. Sumpart tortryggðu þeir þó stjórnina og
kannski ekki af ástæðulausu því margir stalfnistar
voru innan hennar. Lögregla og Sovéther höfðust
lítt að meðan þessu fór fram.
Þessa dagana sveiflaðist Nagy til og frá, milli
sáttastefnu og uppreisnarstefnu, allt eftir því
hvernig vindar blésu í Búdapest og víðar um
landið. En eftir því sem á leið gekk hann meir til
móts við sjónarmið andstöðunnar og tók m.a.
fulltrúa uppreisnarmanna í stjórn sína.
Nagy gerði sér grein fyrir að hugmyndin um
einsflokkskerfi kommúnistaflokks naut ekki
stuðnings þjóðarinnar. Gervallt stjórnkerfið
hvíldi á fallvöltum stoðum og erlendum stuðningi.
Hann leitaði eftir samstarfi við foringja gamla
Smábændaflokksins og jafnaðarmanna, sem
höfðu talsverða reynslu af stjórnmálastarfi frá
fyrri tíð. Frá þeim vænti hann aðstoðar gegn
öfgaöflum til hægri og vinstri.
Endurreisn lýðræðis og hrun
Hinn 30. október 1956 lýsti Nagy yfir að snúið
yrði a; ný til stjórnarhátta er byggðu a. lýðræðis-
legri samvinnu stjórnmálaflokka. Hann taldi fjöl-
flokkakerfið fyllilega samrýmanlegt sósíalísku
hagkerfi. Hann féllst jafnframt á að kröfur um
úrsögn úr Varsjárbandalaginu og hlutleysi Ung-
verjalands í alþjóðamálum væru réttmætar.
Fulltrúar Moskvuvaldsins, Mikoyan og Suslov,
höfðu aftur snúið til Búdapest og kröfðust þess að
staðið yrði við samkomulagið frá 24. okt. Þeim
stóð ógn af frelsiskröfum Ungverja, ekki síst var
þeim yfirlýsingin um fjölflokkakerfi þyrnir í
augum. Stjómarblöð kommúnistastjórnanna í
Austur-Evrópu og Kína tóku undir og kváðu
fjölflokkakerfi ekki samrýmast sósíalisma.
En Imre Nagy vildi ekki fallast á að hlíta
tilmælum erlendis frá. Hann hélt eindregið fram
hinni róttæku umbótastefnu sinni.
Að morgni 4. nóvember 1956 réðust sovéskir
herir inn í Búdapest og víðar í landið og brutu á
bak aftur uppreisn Nagys og fylgismanna hans. Til
mikilla átaka kom milli Ungverja og hemámsliðs-
ins. Ekki er vitað hve margir féllu en þeir skiptu
mörgum hundruðum að því talið er. Andófsmenn
voru illa vopnaðir en innrásarliðið búið fullkomn-
um vígvélum. Leikslok þurftu því engum að koma
á óvart.
Að morgni 4. nóvember flutti Janos Kadar
útvarpsávarp og lýstiþví yftr að stjórn Nagys væri
farin frá og kvað byltingarstjórn verkamanna og
bænda hafa verið myndaða undir sinni forystu.
Tilraun til að samræma sósíalisma og lýðréttindi
hafði beðið skipbrot. Sovéska stjómin gat ekki
liðið slíkt skipulag því það ögraði gervöllu valda-
kerfi hennar. Imre Nagy, foringi umbótastefnunn-
ar í Ungverjalandi, var nokkru síðar dæmdur til
dauða og tekinn af lífi. Það var áminning frá hinni
nýju valdastétt til umbótamanna að fara sér hægt.
GM
(Heimildir: Isaac Deutscher: Russia, China and
the West 1953-1966 (1970); Francois Fetjö: A
History of the Peoples Democracies (1974);
Miklos Molnar: Budapest 1956. A History of the
Hungarian Revolution (1971); Erik Röstböll:
Þjóðbyltingin í Ungverjalandi 1956 (1957), o.fl.
rit).
■ Einræði kommúnista komið á að nýju. Grátið yfir hinum fóllnu í kirkjugarði í Búdapest.
sem hvöttu hann óspart til stórræða og hinsvegar
andstæðingar í stjórnarráði sem héldu aftur af
honum og reyndu að bregða fyrir hann fæti.
Nagy vildi umfram allt koma á röð og reglu og
reyna smám saman að koma umbótastefnu sinni í
framkvæmd. En til þess skorti hann vald og eins
olli íhlutun sovéska hersins tortryggni í garð
stjórnarinnar og möguleika hins lýðræðislega
sósíalisma.
Imre Nagy hafði ekki verið nema fáa daga við
völd þegar honum varð Ijóst að hann stóð frammi
fyrir þjóðaruppreisn, uppreisn gegn erlendri í-
hlutun og harðstjórn og fyrir lýðræði og frelsi.
Hinn 24. okt. komu sendimenn Sovétstjórnar-
innar, Mikoyan og Suslov, til Búdapest og ræddu
ástandið við Nagy. Þeir viðurkenndu að íhlutun
sovéska hersins væri mistök og virtust reiðubúnir
til málamiðlana. Fyrir áhrif þeirra var Gerö nú
vikið úr starfi aðalritara flokksins og maður að
nafni Janos Kadar tók við.
Andstöðuöflin róuðust lítt við þessar- manna-
breytingar, götubardagar héldu áfram í Búdapest
og verkfall sem upphaflega hafði verið minnihátt-
ar vinnustöðvun breiddist út og varð að allsherjar-
verkfalli. Smám saman var stór hluti Búdapest
komin í hendur byltingarnefnda og verkamanna-
■ Ungverskir frelsissinnar berjast við Rauða berinn.