Tíminn - 10.04.1983, Blaðsíða 10

Sæmundur fróði, sem nam einhvcr
mér alls ókunn fræði í París um eða fyrir
1100, var slíkum langdvölum fjarri fóst-
urjörðinni að hann mundi ekki lengur
nafn sitt, segir þjóðsagan. Frankar
nefndu hann Búft. Það nafn minnir
ískyggilega á ítalska orðið buffo, sem
merkir filægilegur, og önnur skyld orð.
París varð snemma mikið fræðasetur, en
reyndar hefur Sæmundur ekki verið
þarna í eiginlegum háskóla, því Parísar-
háskóli er sagður stofnaður um miðja
12. öld eins og háskólinn í Bologna.
Þessir tveir elstu háskólar byggðust á
félagi eða einingu (universitas) manna í
sömu grein. í Bologna slógu nemendur
sér saman og réðu kennarana, en í París
var það öfugt, þ.e.a.s. kennararnir byrj-
uðu á því að mynda með sér gildi. í París
voru fjögur nemendafélög eftir svæðum
sem menn komu frá („nasasjónir") og féllu
norrænir námsmenn í anglikanska félag-
ið. Nokkru eftir 1300 er talið að 50 Svíar
hafi verið við nám í Svartaskóla, og fleiri
íslendingar héldu eflaust brátt í fótspor
Sæmundar í langskólanám á erlendri
grund. Saga slíkra fei^a er því orðin
löng. Annað mál og skylt er útflutningur
fslendinga, sem eiga önnuf erindi en að
menntast, og fjalla ég lítillega um þetta
efni frá sjónarhóli Stokkhólmsíslend-
ings.
Gerðir útivistar.
Hagstofan áætlar að íslendingar, sem
búa erlendis, muni vera á bilinu 14-16
þúsund og er röskur tíundi hluti þeirra
við nám. Reyndar er erfitt að gera sér
grein fyrir tölum í þessu sambandi.
lslenskir námsmenn erlendis eru sam-
kvæmt tölum frá Lánasjóði íslenskra
námsmanna 1754 talsins, en þar við
bætast þeir, sem ekki sækja um aðstoð
sjóðsins, og má þá giska á að heildar-
fjöldi námsmanna erlcndis sé svo sem
1900 manns. Ekki þarf að fjölyrða um,
hvílíka fjármuni íslenska ríkið sparar
með því að fá þannig inni fyrir sína menn
við erlcndar menntastofnanir, en það
eru verulegar fjárhæðir jafnvel þótt
tekið sé tillit til styrks fyrir einum
flugmiða fram og til baka, sem íslenskir
námsmenn njóta árlega frá ríkinu (auk
verðtryggðra lána).
utan íslands erum við samt flest í
Bandaríkjum N.-Ameríku þar sem eru
um 4000 manns..
íslendinganýlendurnar eru mismun-
andi eðlis. Kemur þar til að þær eru
misfjölmennar og að samsetningin er
breytileg. Nokkur fjöldi íslendinga í
Bandaríkjunum hefur komið þangað
vegna fjölskyldutengsla (500 konur hafa
gifst þangað), námsmenn eru fjölmennir
á Norðurlöndum, en t.d. í Lúxembúrg
vinna að kalla má allir í tengslum við
flugmál, enda veit ég ekki til að Lúxem-
búrgarmenn hafi háskóla og ekki hafa
þeir heldur séð ástæðu til að herncma
ísland vegna hættunnar af Ráðstjórnar-
ríkjunum. í Suðurevrópulöndum safnast
menn saman í vissar borgir (t.d. Aix-en-
P., Grenoble, Perugia) til að læra ein-
ge<tgu mál innfæddra áður en lengra sé'
haldið í námi. í sumum námsborgum.eru
sérskólar, t.d. dýralæknaháskólar, land-
búnaðarháskólar, tækniskólar o.s.frv.
eina menntastofnunin á háskólastigi, og
.verður þá Islendinganýlendan eins leit
eftir því.
Nýlendufélagsfræði.
Islendinganýlendan er sérstakt íélags-
legt fyrirbæri, sem gæti verið skemmti-
legt að rannsaka. Sumir rithöfundar
hafa fjallað um fslendingaerlendis (t.d.
Þorvarður Helgason og Magnea Matt-
íasdóttir), en reyndar hafa þjóðabrota-
nýlendur orðið mörgum erlendum rit-
höfundum yrkisefni. í því sambandi
man ég að nefna söguna The Ambass-
adors eftir Henry James, sem fjallar um
Ameríkana í París nálægt síðustu alda-
mótum. Margt hefur verið skrifað um
íslendinga í Kaupmannahöfn og má t.d.
nefna bækur eftir Halldór Laxness
(æskuminningafjórbókin) og Björn Th.
Björnsson. Ekki síður gæti verið fróðlegt
að kanna allt það, sem skrifað hefur
verið um hina þjóðræknu landa ókkar í
Vesturheimi.
Einn meginþðattur í félagskerfi íslend-
inganýlendunnar eins og hún er nú, er
sú staðreynd að flestir nýlendumeðlimir
hyggjast ekki setjast að í gistilandinu,
heldur reikna með að hverfa heim aftur
fyrr eða síðar. Sá sem sest að fullu að í
landinu hefur meiri þörf fyrir lifandi
samskifti við innfædda en við landa sína.
■ Þorbergur að skrifa „íslandsvinafélagiö. Einn uppskakandi sorgarleikur í tíu
þáttum.“
húsin í Stokkhólmi, en það er dagsett 14.
janúar 1926 og hafði skáldið þá verið hér
í einn mánuð.
Síðsumars árið 1925 var stofnað ís-
landsvinafélag hér í borg, og er það félag
hið sama og íslendingafélagið, sem starf-
ar hér nú, að mér skilst. Til er í fórum
félagsins handrituð lýsing Þórbergs á
tildrögum þess að félagið var stofnað og
að Ásmundur sagði sig úr því áður en
langt um ieið. Kaupmaður og lögfræði-
doktor að nafni Ragnar Lundborg kom
að máli við Asmund og sagðist nýlega
hafa fengið bréf frá Jóni Magnússyni,
forsætisráðherra á íslandi.
„Hann sagði að Jón gæti þess í bréfinu,
að hann hefði heyrt, að í ráði væri, að
stúdentar í Uppsölum stofnuðu íslands-
vinafélag, en hann óskaði heldur, að
slíkur félagsskapur yrði stofnaður í
Stokkhólmi og að dr. Lundborg yrði
stofnandinn."
Smátt og smátt kom á daginn hvers
konar samkunda félag þetta átti að
verða. Þarna var aðeins sóst eftir ein-
hvers konar samkvæmisdýrum, dipló-
mötum, bisnissmönnum og allskonar
merkikertum. Félagið efndi til dans-
skemmtunar í glæsilegu veitingahúsi á
Wallingatan. Þórbergur skrifar:
„Þar mun hafa verið saman komið
nálægt 80 manns. Flest var það fólk, af
sama tæi og vant er að hlaupa í
hverskyns félagsskap hvert laugardags-
kvöld, svo sem sænsk-ung- verska og
sænsk-tyrkneska félagið og önnur þess
háttar dansfélög. Sjö íslendingar voru
á hátíðinni."
Fínasta fólkið sat við háborð í salnum,
m.a. Walther sendiherraritari Tékkó-
slóvaka, sem var í stjórn félagsins, og
„Scavenius sendiherra Dana og svo nefn-
dur sendiherra fslendinga", skrifar Þór-
bergur. Líkaði Ásmundi illa hvernig að
öllu þessu var staðið, og slettist upp á
vinskap hans og Lundborgs; fór svo að
lokum að hann sagði sig úr félaginu
þrátt fyrir hótun formannsins um styrk-
sviftingu. Doktorinn taldi Ásmund vera
kominn í vondan félagsskap og átti þar
við þennan rauðbirkna náunga, sem var
hjá honum og hafði bolsévíkaslifsi um
hálsinn. Það var nú reyndar sindikalista-
slifsi, skrifar Þórbergur neðanmáls. Og
sá rauði var auðvitað hann sjálfur.
FRA NYLENDUNUM
Menntunarlögun og skortur á mennt-
unaraðstöðu heimafyrir rekur semsé
um 1900 rrrnns til annarra landa, og
talsverður fjöldi í viðbót fylgir þessu
fólki vegna fjölskyldutengsla. En Itinir
þá? Hvaða ástæður aðrar hafa menn til
að flytja utan? Ein ástæðan er hjúskapur
og önnur fjölskyldutengsl, önnur ástæða
er að menn vilja freista gæfunnar, njóta
annars konar möguleika í atvinnu en
bjóðast á íslandi og kannski leita æfin-
týra. Þriðja ástæðan eru án efa ill
lífskjör og kreppur á ísland-, og cr þar til
dæmis útflutningurinn skömmu fyrir
1970 þegar atvinnuleysi var mikið heima.
Fleiri ástæður geta auðvitað verið til, og
allt blandast þetta saman hjá hverjum og
einum: námsmann sem fer utan þyrstir
kannski að nokkru í æfintýri eða hann
fer til náms af því að honum býðst engin
atvinna á íslandi, sumir koma utan
vegna fjölskyldutengsla en hefja síðan
sjálfir nám eða vinnu í útlöndum.
íslendingar erlendis halda hópinn oft
býsna vel. Ef einn landi býr í framandi
borg, þá er venjulega auðveldara fyrir
landa númer tvö að flytjast þangað.
Tunga og menning gistilandsins getur
verið framandleg, og þá er gott að hafa
félagsskap af íslenskumælendum svo
það fari ekki fyrir manni eins og Sæ-
mundi. Ætla má að íslendinganýlenda
hafi verið til í Kaupmannahöfn áður en
Island féll undir danska konungsvaldið
árið 1390, er Kalmarsambandið var
stofnað. Að minnsta kosti er vitað að
íslendingar stunduðu nám við Kaup-
mannahöfn er ennþá ein helsta mennta-
borg íslcndinga, og eru á 6. hundrað
íslendingar við framhaldsnám í Dan-
mörku. En alls munu vera um 3000
íslendingar búsettir í Danmörku,
nokkru færri eða um 2500 í Noregi, en í
árslok 1981 bjuggu hér uin bil 3700
landar okkar í Svíþjóð. I einstöku landi
Hugur nýlendumanna er oft bundinn
málefnum á íslandi, og þeir hyggjast
nýta menntun sína og reynslu þar. Ég
hef jafnvel orðið þess var sums staðar að
íslendingar hafi andúð á innfæddum.
Mörgum reynist torvelt að finna jafnvægi
núlli þess að vera gagnrýninn á lífsmáta
og hugsunarhátt innfæddra og hins að
aðlagast honum og læra að skilja hann.
Geta þá furðulegustu fordómar staðið í
vegi manna. Ef heimþrá og önnur van-
líðan er að buga mann gctur hann ekki
lengur sýnt dvalarlandinu sanngirni.
Nýlendurnar verða oft býsna lokaðar
og streitast við að vera sjálfum sér
nógar. Stundum hafa þær samskifti við
aðra útlendinga í gistilandinu, en venju-
lega eru nýlenduntenn fegnir íslenskuin
gcstum, einkum ef staðurinn er úrleiðis.
Oft rís upp talsvcrð þjóðrækni hjá
nýlendumönnum, sem vilja halda sam-
bandi við það, sem íslenskt er talið, og
man ég t.d. hvergi til að hafa sótt
þorrablót nema erlendis. Islensk dag-
blöð lesa flestir útlagar með áfergju, og
venjulega er haldið upp á lýðveldisdag-
inn 17. júní með nokkurri viðhöfn. Þar
koma sendiráðin gjama við sögu. Um
skeið tíðkaðist að sendiráð byðu íslend-
ingum í veislu á þjóðhátíðardaginn, en
þær vildu verða nokkuð hóflausar, þann-
ig að sums staða-var horfið að því að
senda íslendingafélaginu brennivíns-
kassa í staðinn. Nú hefur einnig brenni-
vínskassaniim verið hætt, held ég. Sendi-
ráðin eru raunar kapítuli út af fyrir sig í
nýlendusamfélögunum. Þau geta verið
til aðstoðar með eitt og annað, en mér
virðist að drjúgur þáttur í starfseminni sé
veisluhald, ög er líklegt að til þeirra
samkvæma séu fleiri landar kallaðir en
útvaldir.
En allt það sem viðvíkur hópsálfræði
nýlendunnar er fróðlegt og lítt rannsak-
að mál. Nýlenduhópunum fylgja félags-
leg vandamál af ákveðinni gerð, og
tengjast þau oft því hve einleitur félags-
hópur manna getur verið (lík störf, likur
aldur). Það getur vissulega verið erfitt
að laga sig að lífsháttum annarra þjóða,
og þá geta menn flúið í nýlenduhópinn
til hvíldar, ef svo másegja. Nýlendu'lífið
hcfur hvort tvcggja jákvæða og nei-
kvæða hlið. Það getur, svo einhverjir
kostir séu nefndir, leitt til náinna og
nýrra kynna og aukins árangurs í náms-
grein ef kunningjarnir leggja stund á það
sama og maður sjálfur. Langflestir íslend-
ingar, sem ég hef kynnst á erlendri
grund, ná út fyrir ramma nýlendunnar
og hljóta þroska og .aukna víðsýni af
kynnum við framandi þjóðir, þótt í
mismiklum mæli sé, eins og von er.
Þættir úr sögu.
íslendingar í Svíþjóð hafa sérstöðu í
ýrnsum efnum. Svíþjóð hefur verið mik-
ið velferðarland, og þess vegna hafa
menn komið hingað í atvinnuleit þegar
kreppa hefur ríkt heima. Hingað koma
læknar í framhaldsnám, hér búa á
fimmta hundrað einstæðir foreldrar, sem
hafa átt erfitt með að framfleyta sér á
fslandi eða koma hingað af öðrum
sökum, og hér er vel búið að náms-
mönnum hvað varðar húsnæði, styrki og
barnaheimilispláss. í Svíþjóð er mikið af
íslensku fjölskyldufólki og hlutfallslega
færri einhleypri- landar en t.d. í Dan-
mörku og Noregi. Hér í Svíþjóð er hér
um bil tíundi hver íbúi talinn útlending-
ur.
Til Stokktiólms hafa íslendingar kom-
ið í nokkur hundruð ár, en ég held að
það hafi ekki verið að neinu marki fyrr
en á þessari öld. Ársæll Árnason dvaldist
hér eitt ár eða svo stuttu fyrir 1913.
Ásmundur Sveinsson myndhöggvari var
hér á fyrri hluta 3. áratugarins við nám
hjá Carl Milles og við vinnu; meðal
annars vann hann þá að styttunni af
Sæmundi á selnum og við skreytingu á
sönghöllinni hér, sem þá var í smíðum.
íslenskir menn komu í heimsókn um líkt
árabil, t.d. fiokkur knárra ntanna sem
sýndi glímu á ólymptuleikunum hér árið
1912. Eggert Stefánsson óperusöngvari
var hér 1917, Jóhann Sigurjónsson var
viðstaddur frumsýningu kvikmyndarinn-
ar Fjalla-Eyvindur á nýársdag 1918 í
Röda kvarn bíóinu í Biblioteksgatan,
sem enn er starfrækt; Sigurður Nordal
hélt fyrirléstra um ísland hér- og í
Uppsölum árið 1925 (og hefur sjálfsagt
komið við á konunglega bókasafninu, í
leiðinni) og um sama leyti kom Þórberg-
ur Þórðarson. Þórbergur dvaldist hér
reyndar í nokkra mánuði hjá vini sínum
Ásmundi Sveinssyni veturinn 1925-26,
og héðan skrifaði hann hið fræga bréf sitt
til Kristínar Guðmundsdóttur um bað-
Margir ágætir íslendingar hafa dvalist
hér síðan þetta var, og er auðvitað
enginn vegur að telja þá alla saman upp.
Af þekktum skáldum mætti þó minnast
Einar Braga og Jóns úr Vör, sem bjuggu
hér báðir. Síðar hafa mörg yngri skáld
búið hér eitt ár eða fleiri, til dæmis
Gunnar Gunnarsson, Hrafn Gunnlaugs-
son, Jökull Jakobsson, Steinunn Sigurð-
ardóttir, Vésteinn Lúðviksson, Þórarinn
Eldjárn og Þráinn Bertelsson, svo
nokkrir séu nefndir. En þekktastur ís-
lenskra námsmanna í Svíþjóð fyrr og
síðar var auðvitað dr. Sigurður Þórarins-
son, sem lést fyrir röskum mánuði síðan
og sem hefur verið nefndur frægastur
ösku- og vísnalagafræðingur ísiands.
Sigurður var Bellmansfrömuður og sagð-
ur með skemmtilegustu mönnum.
Annars er frægasti atburðurinn í sögu
íslendinganýlendunnar hér eflaust her-
taka sendiráðsins, sem mig minnir að
hafi verið árið 1976. Þá tóku nokkrir
íslenskir námsmenn úr öðrum sænskum
borgum íslenska sendiráðið hér í Stokk-
hólmi til að mótmæla við ríkisstjórnina
heima sultarkjörum sínum. Við sendi-
ráðstökuna var engum vopnum beitt.
En þetta heyrir allt sögunni til. Sem
stendur búa uppundir 700 íslendingar í
Stokkhólmi og grennd og hálft þriðja
hundrað er í Uppsölum. Þessi fjöldi er á
við myndarlegt þorp, enda hafa landar
hér fréttabréf, sem kemur reglulega út.
og útvarpssendingar hálftíma í viku
hverri, auk þess eigið félagsheimili. Því
má segja að margt sé breytt frá dögum
Sæma fróða; enginn á hér á hættu að
gleyma hver hann er. Og ýmislegt hefur
auðvitað líka breyst frá því er Þórbergur
gekk með sindikalistabindið og fór í
sænskt ritúalbað í Stokkhólmi og hopði
á mellurnar á Tunnelgatan, - en það er
allt umdeilanlegra.
Árni Sigurjónsson
skrifar frá Stokkhólmi