Tíminn - 10.04.1983, Side 14

■ Eitt forvitnilegasta rannsóknarefni í
hugmyndalífi Vesturlandabúa á 20. öld,
öld sem stundum er kennd við upplýs-
ingu og almenna menntun, er viðgangur
og ótrúlegar vinsældir hvers kyns hindur-
vitna og hjáfræða, þ.e. skoðana og
kenninga sem fara í bág við röklega
hugsun og vísindalega athugun. Ég hef í
huga trú fólks á dulskynjun og hugmeg-
in, andalif í öðrum heimi, endurholdgun
í þessum .áhrif stjama á mannlífið, að
vitsmunaverur frá öðrum hnöttum heim-
sæki jörðina með leynd o.s.frv. Könnun
dr. Erlends Haraldssonar frá 1974-75
leiddi í Ijós að meirihluti íslendinga trúir
á dulskynjun, og telur sig hafa orðið fyrir
„yfirnáttúrlegri reynslu“ af einhverju
tagi. í þessu viðfangi má líka minnast
ótölulegs fjölda þýddra og frumsaminna
bóka á markaði hér um dulræn fyrirbæri,
framhaldslíf, guði sem voru geimfarar,
lífssambönd við aðra hnetti og þannig
mætti áfram telja. Drjúg sala mun og
vera á erlendum bókum og tímaritum
um sama efni, og daður íslenskra fjöl-
miðla við hégiljur af öllu tagi er hneyksl-
anlega áberandi, ekki síst það ábyrgðar-
leysi og gagnrýnisleysi, og á köflum sú
augljósa óhlutvendni, sem einkennir
þessa umfjöllun.
En ég er annars ekki hingað kominn
til að viðra áhyggjur mínar um þessi
efni. Það er heldur ekki ætlun mín að
fjalla um hindurvitni almcnnt og rætur
þeirra í sálarlífi mannfólksins. Ég hef í
hyggju að takmarka lesturinn við ein-
kenni hjáfræða eða gervivísinda, og eins
og segir í fundarboði ræða greinarmun
þeirra og réttnefndra vísinda. Gervivís-
indi eru þau vísindi sem drjúgur meiri-
hluti vísinda- og fræðimanna, svo og
stofnanir eins og háskólar, vísindafélög,
vísindatímarit og rannsóknarstofur
kjósa að jafnaði að leiða hjá sér. Að
þessari afstöðu hníga rök sem ég ætla að
reyna að skýra og verja í þessu erindi.
handayfirlagnir og fyrirbænir, á því ekki
heima hér. Ég hef lýst skoðunum mínum
á huglækningum í ítarlegri grein í
helgarblaði Tímans 19.-20. mars s.l. og
vísa til hennar.
Ótvíræð markalína
vísinda og gervivísinda
verður ekki dregin
Rök gegn gervivísindum eru bæði
almenn og sérstök. Hin almennu rök
taka til þeirra allra, hvaða nafni sem þau
nefnast. Hin sérstöku beinast að ein-
stökum atriðum í tilteknum kenningum.
Ég mun einbeita mér að hinum almennu
rökum og taka í skýringarskyni dæmi af
einstökum kenningum.
Ég ætla ekki að halda því fram að unnt
sé að dragaótvíræð mörk ogóvefengjan-1
leg milli vísinda og gervivísinda, þannig
að engin álitaefni skjóti upp kollinum.
Tilraunir raunhyggjumanna (empírista,
pósitívista) og síðar hinnar gagnrýnu
rökhyggju Karls Poppers til að afmarka
vísindi frá öðrum athöfnum hafa ekki
borið árangur, og sýnt þykir að efalaus
markalína vísinda og gervivísinda verð-
ur heldur ekki dregin. Þessi staðreynd
breytir aftur á móti ekki hinu að gervivís-
indi bera nokkur auðþekkjanleg ein-
kenni, og ég mun nefna hin mikilvægustu
þeirra. Ef einhver starfsemi sem gerir
kröfu til að heita vísindi hefur einhver
þessara einkenna nægir það til þess að
neita henni um viðurkenningu og vísa úr
garði vísinda, svo hátíðlega sé tekið til
orða. Ekkert eitt þeirra atriða sem ég
nefni er samt nauðsynlegt til að starfsemi
teljist til gervivísinda. Á hinn bóginn er
það nauðsynlegt skilyrði þess að starf-
semi verði talin vísindi að hún beri ekki
eitt einasta þessara einkenna.
Einstaklingsbundin
reynsla er óprófanleg
Konunglega vísindafélagið í Lundún-
sem er óprófanleg. Sömu andmælum
má hreyfa við margvíslegum öðrum
kenningum, s.s. stjörnuspeki og bio-
ryþma: þettaerutúlkunarfræði. Efmenn
eru sannfærðir um sannleiksgildi
stjörnuspáa geta þær gengið eftir, og
sama gildir um bioryþmakort sem eiga
að segja fyrir um andlegt og líkamlegt
ástand manna. Ég hef skrifað ítarlega
grein um bioryþma í helgarblað Tímans
(18.-19. september 1982) og rakti þá
m.a. eftirfarandi sögu um túlkunareðli
þessara fræða:
Hinn kunni bandaríski sjónhverfing-
armaður James Randi sá eitt sinn um
útvarpsþátt þar vestra þar sem kenningin
um bioryþma var til umfjöllunar. Eftir
þáttinn sendi kona ein Randi bréf og
óskaði eftir að fá bioryþmakort fyrir
sjálfa sig. Randi sendi henni slíkt kort,
en útreikningar voru ekki í samræmi við
kenninguna því rangur fæðingardagur
var vísvitandi valinn. Nokkru seinna
fékk Randi bréf frá konunni sem kvaðst
halda dagbók og vera stórhrifin: kortið
félli nákvæmlega að reynslu hennar.
Randi skýrði henni þá frá „mistökunum“
og bað hana að afsaka þau. Hann sendi
henni síðan nýtt spákort, enn einu sinni
rangt. Aftur hafði konan samband við
Randi og kvað þetta nýja kort falla enn
betur að reynslu sinni. Sannarlega er
máttur sjálfsblekkingarinnar mikill.
Vísindi flytja ekki
siðferðisboðskap
Það er einkenni kenninga réttnefndra
vísinda að af þeim virðist ekki unnt að
draga neinar gildar ályktanir um verð-
mæti. Kenningar hagfræði segja okkur
ekkert um hvort fremur skuli stefnt að
áætlunarbúskap eða markaðsskipulagi,
og kenningar félagslíffræði um árásar-
girni og auðgunarhvöt manna, ef réttar
eru, segja ekkert um siðferðilega
breytni. Vísindi eru m.ö.o. hlutlaus um
■ Vikuritið The Unexplained sem komið hefur út í tæpt ár og nokkrir frægustu sérvillingar í Bandankjunum og Bretlandi standa að, er ágætt dæmi um tímarit „um
dulræn efni og dularfull atvik“; frásagnir þess eru ýmist ýkjur eða uppspuni, nema hvort tveggja sé.
þeir eru að prófa aðra kenningu. Eins er
á það að benda að vísindamenn falla
ekki frá einni kenningu og aðhyllast aðra
ef sú hefur það eitt sér til gildis að skýra
frávikið sem komið hefur í Ijós. Nýja
kenningin verður að hafa yfirgripsmeiri
skýringargildi en gamla kenningin.
Viðfangsefni margra gervivísinda eru
ráðgátur og dularfull atvik, sem sum
hver eru reyndar hugarburður eða á
misskilningi byggð. Ég á við fljúgandi
furðuhluti, dulskynjun, Lagarfljótsorm-
inn, Bermúdaþríhyrninginn, háþróaða
tækniþekkingu í fornöld o.s.frv. Stund-
um er boðið upp á ævintýralegar tilgát-
ur, stundum er einfaldlega sagt að þetta
séu „óskýrð" atvik. Afstaða gervivísinda
til slíkra frávika er öll önnur en vísinda.
Sérvillingar leita uppi frávik og fagna
hverjum mola sem til hrekkur. í stað
þess að leita nærtækra skýringa og
náttúrlegra eru spunnar upp fjarstæðu-
kenndustu tilgátur og ekki hirt um hvaða
afleiðingar það hefur ef tilgáta reynist
rétt. Gervivísindi hafa engar takmarkan-
ir og vinna ekki innan neins ramma
hugmynda og aðferða. Vísindum eru
aftur á móti ströng takmörk sett. Um
mismunandi árangur eða nytjagildi þess-
ara tveggja ólíku leiða þarf víst ekki að
fjölyrða.
Yísindakenningar
eru hrekjanlegar
Það er eitt af mikilvægustu einkennum
vfsindalegra kenninga að þær eru hrekj-
anlegar. í vísindaheimspeki Karls Popp-
ers er þetta eðli vísindakenninga t.d.
álitið svo þýðingarmikið að það er talið
greina réttnefnd vísindi frá gervivísind-
um.
Að kenning sé hrekjanleg felur í sér
að hugsanlega sé unnt að afsanna hana
vegna nýrrar þekkingar á staðreyndum.
Tökum dæmi til skýringar. Á dögum
Forn-Grikkja var álitið að bein tengsl

—o “rr
óhrekjanlegar tilgátur eru eitt höfuð-
einkenni gervivísinda. Ef ekki er unnt
að benda á neitt það ástand eða aðstæður
sem geta hugsanlega afsannað kenningar
þeirra þurfa menn ekki neitt að óttast.
En þetta öryggi er dýru verði keypt: Ef
kenning getur ekki verið röng þá er líka
marklaust að segja að hún geti verið rétt.
Þegar Darwin setti fram kenningu
sína um þróun tegundanna á öldinni sem
leið var henni m.a. andmælt með þeim
rökum að guð hefði skapað steingerving-
ana í því skyni að reyna á trúarstyrk
manna. Þessi kenning er óhrekjanleg.
Bertrand heitinn Russell benti eitt sinn
á að eins mætti segja að heimurinn hafi
verið skapaður fyrir fimm mínútum með
öllu því sem í honum er, þ.á.m. minning-
um mannfólksins.
Annað dæmi um óhrekjanlega kenn-
ingu má sækja til sálarrannsókna eða
dulsálarfræði. Dulsálfræðingar halda
því fram að staðhæfingar um dularkrafta
séu prófanlegar. Þeir hafa í samræmi við
þetta viðhorf búið til próf þar sem menn
eru látnir giska á óorðna atburði, lýsa
hlutum sem þeir hafa ekki séð eða reyna
að hafa áhrif á hluti með hugarafli. Ef
árangur er betri en búast mátti við ef
tilviljun ein hefði ráðið er það talið sýna
að dularkraftar hafi verið til staðar. Ef
árangur er verri en búast mátti við ef
tilviljun ein hefði ráðið er það líka talið
til marks um dularkrafta. Dulsálfræðing-
ar hafa meira að segja sérstakt hugtak
um slík tilvik, „neikvæða dulskynjun"
kallar dr. Erlendur Haraldsson það á
bókinni Þessa heims og annars (Rvík
1978). Sagan er ekki öll sögð. Ef hvorugt
gerist við tilraun þar sem leitað er
dularkrafta: hvorki „jákvæð" né „nei-
kvæð“ dulskynjun, fára dulsálfræðingar
nákvæmlega í saumana á gögnum sínum
og athuga hvort ekki megi finna ein-
hverja samþjöppun réttra eða rangra
Ég gæti nefnt mörg fleiri dæmi um
aðferðir og ályktunarhætti sem leiða til
þess að við verðum að kenna tiltekna
starfsemi og kenningar við gervivísindi:
svo sem misnotkun á samlíkingum,
hvemig höfðað er til goðsagna, afstöðu til
þess hvað er fullnægjandi vísindaleg
skýring o.s.frv., en tíminn leyfir það
ekki. Að tveimur efnum er þó nauðsyn-
legt að víkja: röngu viðhorfi gervivísinda
til staðreyndasöfnunar og einkenni-
legum skilningi þeirra á því hvað hugsan-
lega er mögulegt að geti verið eða orðið.
„Reynslan er brigðul“
Fyrst er þess um staðreyndir að geta
að af þeim er yfrið nóg í heiminum, og
ógerlegt að safna þeim öllum saman,
hvað þá flokka þær. Vísindi horfa af
ásettu ráði fram hjá tilteknum stað-
reyndum og einbeita sér að öðrum eftir
því að hvaða markmiði er stefnt. Áður
en gögnum er safnað verður vísindamað-
urinn að hafa að leiðarljósi tilgátu um
það sem hann leitar að, leiðarvísi eða
viðmið um hvar skuli leita fanga, hvaða
gögn skipta máli og hvernig beri að skýra
þau. Villa bernskrar raunhyggju, sem
gervivísindum verður einnig á, felst í því
að átta sig ekki á því að tilgáta fer á
undan rannsókn ef einhver árangur á að
nást. Reynslan er því aðeins sannleikur
að henni sé veitt nákvæm athygli og hún
rétt skilin. „Reynslan er brigðul og
torvelt um hana að dæma“ sagði Hipp-
ókrates, faðir læknisfræðinnar, forðum.
Og íslenskur málsháttur nær þessu vel:
„Það sem menn sjá, fer eftir því hvaða
augum það er litið.“
Enn er því við að bæta um staðreyndir
að vísindi leita að reglu í náttúrunni, en
hafa síður áhuga á hendingum. Sálar-
rannsóknarmönnum þykir það merkilegt
ef menn dreymir fyrir daglátum, en
slíkir draumar verða ekki merkilegir í
Guðmundur Magnússon:
GETU
NING GET
HUN HELDUR
ERIÐ RETT
vrirlestur um sreinarmun vísinda

- Daður íslenskra
fjölmiðla við hé-
giljur af öllu tagi er
hneykslánlega áber-
andi
Það er rétt að taka það fram að ég ætla
ekki að fjalla um svik og pretti í
vísindum. Að vísu er saga sumra gervi-
vísinda, s.s. sálarrannsókna, nánast sam-
felld svikasaga, en blekkingar eru líka
hafðar í frammi í réttnefndum vísinda-
greinum, t.d. eðlisfræði og sameinda-
líffræði, svo sem fræg dæmi eru um. Erindi
mitt er takmarkað við villur í aðferða-
fræði og ályktunarháttum.
Enn er þess að geta að ég hyggst ekki
fjalla um mun á læknisstarfsemi iriennt-
aðra lækna og huglækna, eins og fyrir
misskilning segir í fundarboði. Læknis-
fræði er ekki vísindi í hefðbundnum
skilningi, heldur tækni eða list sem
byggir á vísindalegri þekkingu, og líka á
almennri mannþekkingu. Huglæknar
halda því ekki fram að þeir séu vísinda-
menn, og umræða um kukl þeirra,
- Eina leiðin til að
sannreyna staðhæf-
ingar um nýjar upp-
götvanir og upp-
finningar er opinber
athugun
um hefur að kjörorði sínu latínuglósuna
„Nullius in verba“, eða „tak ei mark á
orðum einum.“ Væntanlega sjá menn
það í hendi sér hve þetta er skynsamleg
viðmiðunarregla fyrir reynsluvísindi.
Menn spinna upp sögur af margvíslegum
hvötum og ímynda sér hluti sem eiga sér
ekki stoð í raunveruleikanum, og eina
leiðin til að sannreyna staðhæfíngar um
nýjar uppgötvanir eða uppfinningar, svo
dæmi séu nefnd, er opinber athugun,
endurtekning tilraunar o.s.frv, Helgi
heitinn Pjeturs gerði hinar reyfaraleg-
ustu uppgötvanir um eðli lífsins í draum-
um sínum, og m.a. á grundvelli þeirra
hefur Félag nýalssinna reist kenningar
um lífssambönd við aðrar stjörnur. Ein
ástæðan fyrir því að sú kenning telst til
gervivísinda er að hún byggir á einstakl-
ingsbundinni reynslu og geðþóttatúlkun
- Kenningar vísinda
segja ekkert um sið-
ferðilega breytni
verðmæti. Gervivísindum er aftur á móti
einatt ætlað að flytja siðferðilegan boð-
skap samhliða hinum vísindalega. Hér
má taka dæmi af marxisma. Honum er
ekki aðeins ætlað að upplýsa okkur um
hreyfilögmál fjármagnskerfisins, eða
Sögunnar, heldur líka að vera vopn
öreiganna í baráttu við valdstéttina. Én
þetta tvennt, fræðikenning og siðferðis-
boðskapur, fer ekki saman.
Þriðja einkenni gervivísinda er við-
horf þeirra til úreltra kenninga og fornr-
ar heimsmyndar. Kenningar frá árdög-
um tilraunavísinda og fyrir þá virðast
njóta mikillar hylli í heimi gervivísinda,
enda yfirleitt einfaldari og auðskildari.
Þegar kenning hefur einu sinni verið
hrakin fær hún ekki uppreisn æru nema
ný og marktæk gögn komi fram. Félags-
skapur vestur í Bandaríkjunum, The
- Það er eitt af
mikilvægustu ein-
kennum vísinda-
legra kenninga að
þær eru hrekjanleg-
ar
Flat Earth Society, sem beldur því fram
að jörðin sé flöt og ber fyrir sig fyrri alda
rök er einfaldlega tímaskekkja. Sama á
við um stjörnuspeki, lófalestursfræði
eða höfuðlagsfræði (frenólógíu) 19.
aldar, sem enn njóta vinsælda með
afmörkuðum hópum. Fyrr á öldum var
alls ekki út í hött að trúa því að jörðin
væri flöt eða stjörnurnar hefðu áhrif á
mannlífið, á sama hátt og sól og tungl
hafa áhrif á náttúrufyrirbæri á jörðinni,
en nú á dögum, í ljósi nýrrar þekkingar,
er blátt áfram fáránlegt að aðhyllast
þessar kenningar.
Ólík viðhorf
til úrlausnarefna
Viðhorf gervivísinda til úrlausnarefna
er annað en viðhorf réttnefndra vísinda.
■ Saga sálarrannsókna er nánast samfelld svikasaga. Hér sjáum við grímur og
slæður sem miðill nokkur notaði til að blekkja auðtrúa spíritista.
- Ef kenning getur
ekki verið röng þá
er líka marklaust að
segja að hún geti
verið rétt
Það má komast svo að orði að vísinda-
menn sinni rannsóknum sínum innan
ákveðins ramma hugmynda og hugtaka
á grundvelli reynslu og raka. Þessi
rammi afmarkar viðfangsefni vísinda,
setur reglur um aðferðir og vinnubrögð,
og gefur vísbendingar um hvers vænta
megi. Stundum gerast atvik sem viðtekin
kenning hefur ekki sagt fyrir um og getur
þ.a.l. ekki skýrt. í slíkum tilvikum er
reynt að lagfæra kenninguna, og ef það
dæmi gengur ekki upp er henni hafnað
og sú kenning valin sem skýrt getur
h'vort tveggja, frávikið og þau ferli sem
gamla kenningin skýrði.
Um frávik frá viðurkenndum kenning-
um er það almennt að segja að vísinda-
menn leita þeirra yfirleitt ekki skipulega
heldur verða varir við þau. Ef þeir leita
þeirra skipulega er það vegna þess að
- Áður en gögnum
er safnað verður vís-
indamaðurinn að
hafa að leiðarljósi
tilgátu um það sem
hann leitar að
væru á milli fallhraða hluta og þyngdar
þeirra: því þyngri sem hlutur væri því
hraðar félli hann. Galíleó hélt því hins
vegar fram að fallhraðinn réðist ein-
göngu af fjarlægðinni, hröðun hlutanna
væri fasti, og allir hlutir féllu til jarðar
með sama hraða, a.m.k. í lofttómu
rúmi. Hugsum okkur nú að tvær kúlur af
sömu stærð, önnur trékúla en hin blý-
kúla, séu látnar falla til jarðar úr sömu
hæð. (Önnur kúlan er þyngri, en loft-
mótstaðan er hin sama.) Sú staðreynd að
þær lenda á sama andartaki hrekur
viðhorf Forn-Grikkja. Ef sú þyngri hefði
komið fyrr niður hefði sjónarmið Galí-
leós aftur á móti verið afsannað. Báðar
kenningarnar eru semsagt hrekjanlegar,
og því báðar vísindalegar í þeim skiln-
ingi, þótt aðeins önnur þeirra hafi verið
hrakin.
- í vísindum er tal-
að um tvenns konar
möguleika: ^raun-
verulega og röklega
ágiskana og yfirleitt finna þeir hana og
álykta að þar með séu dularkraftar
sannaðir. Eftir J.B. Rhine, frumkvöðli
nútíma dulsálarfræði, er haft að með
þessari aðferð sé unnt að gleðjast yfir
tilraunum sem í fyrstu leiddu af sér
vonbrigðin ein!
í þessu sambandi má vekja athygli á
því að það hefur verið opinber stefna
eins höfuðtímarits dulsálfræðinga Journ-
al of Parapsychology að birta ekki
niðurstöður tilrauna þar sem leitað hefur
verið dularkrafta en þeir ekki komið
fram. Ég þarf varla að upplýsa það hér
að þveröfug regla gildir um réttnefnd
vísindatímarit: Ef gögn eru lögð fram
sem sýna að tiltekin kenning sem tímarit-
ið viðurkennir- hefur verið hrakin er
strax frá því greint. Gagnrýni er lífæð
vísinda, en skelfir gervivísinda.
- Kenningar sem
hafa það eitt sér
gildis að hafa ekki
verið afsannaðar
eru einskis virði
augum vísinda meðan sýnt þykir að þeir
stafa af tilviljun einni.
Hvað er hugsanlega
mögulegt?
Víkjum þá að hinu atriðinu. Erich von
Dániken, sem er bæði sérvillingur og
svikahrappur (Ég hef farið í saumana á
rökskekkjum hans og röngum staðhæf-
ingum í grein í helgarblaði Tímans
12.-13. febrúar s.l.), segir í bók sinni
Voru guðirnir geimfarar? „Nú á dögum
er ekkert lengur óhugsandi. Orðið
„óhugsandi“ ætti að hafa verið afmáð úr
ritum vísindamanna. Sá sem ekki áttar
sig á þessu nú verður að gjalti síðar.“ Og
Sjá næstu siðu