Tíminn - 10.07.1983, Blaðsíða 16

16
SUNNUDAGUR 10. JÚLÍ1983
■ Götulíf I Moskvu. Það var athyglisvert hve göturnar voru hreinar og að hvergi sást rusl í skemmtigörðum.
Á hverjum morgni fóru stórvirk tæki um götur höfuðborgarínnar og hreinsuðu þær.
ELDSPÝTUR
HEFÐUGERT
SAMAGAGN!
upp í ákveðinn kvóta og segja þeir sem!
þekkja að yfirleitt reyni forstjórar verk-
smiðjanna að hafa kvótann eins lítinn og
unnt er og ef verksmiðjunni tekst að
framleiða meira en áætlunin gerði ráð
fyrir fá starfsmennirnir bónus. Auðvitað
vilja allir fá bónus, jafnt háif sem lágir
og þá þýðir ekkert annað en að reyna að
plata kerfið örlítið.
Mestur tími þeirra sem stjórna verk-
smiðju á borð við þá er við skoðuðum
fer í að semja við yfirvöld um kvótann
og að ákveða verð framleiðslunnar, en á
þessum slóðum eru það yfírvöld sem hafa
síðasta orðið í þeim málum - það er ekki
spurning um framboð og eftirspurn.
Þessi feiknalega miðstýring hefur gert
það að verkum að afköst á hvern
verkamann eru mun minni í Sovétríkj-
unum en í flestum - ef ekki öllum
vestrænum ríkjum. Gott dæmi er land-
búnaðurinn, sem er rekinn á samvinnu-
eða ríkisgrundvelli. Hið opinbera leyfir
íbúunum að rækta litla skika á eigin
ábyrgð og útkoman er sú að þeir gefa
mun meiri uppskeru en venja er til á
„ríkisökrunum". Sá hluti framleiðslunn-
ar sem viðkomandi bóndi notar ekki til
eigin þarfa er oftast seldur á frjálsum
mörkuðum. Verð á þeim er mun hærra
en gerist og gengur í verslunum hins
opinbera og má segja að þar komi hið
„rétta“ verð fram. Aðspurðir sögðu
túlkarnir að mismunurinn lægi í því að
varan á frjálsu mörkuðunum er nýrri, en
það var skýring sem hlýtur að teljast
mjög ófullnægjandi svo ekki sé meira
sagt.
Gallabuxur og ber læri
Meðallaun í verksmiðjunni voru sögð
vera 242 rúblur á mánuði. Þegar Olga
túlkur heyrði töluna sagði hún að þetta
væru mun betri laun en hún ætti að
venjast sem haskólakennari. En hvað
fær forstjóri verksmiðjunnar í laun?
Þessi spurning var erfið - a.m.k. hófust
nú langar viðræður á rússnesku og á milli
komu svör sem erfitt var að henda reiður
á. Að lokum var okkur sagt að forstjór-
inn fengi sín laun beint -frá Moskvu og
því miður væri ekki hægt að svara
spurningunni. Nú vildi einhver spyrja
hvernig fólki entust þeir peningar sem
það fær í launaumslaginu. Því er til að
svara að við fengum næsta lítið að
kynnast því hvernig almenningur lifir -
þrátt fyrir ítrekaðar beiðnir þar að
lútandi. T.d. fengum við ekki að sjá
venjulega íbúð eða samyrkjubú. En það
þóttumst við sjá að almenningur býr
ekki við umtalsverðan skort hvað varðar
brýnustu nauðsynjar. Að vísu væri synd
að segja að úrval í matvöruverslunum
væri til að hrópa húrra fyrir og miðað við
gamlar rússneskar konur hafa þær svo
sannarlega nóg að bíta og brenna. Þjóð-
sagan um gallabuxnaskort virðist vera
röng - að nokkru leyti. Áður en ég fór
utan kom til mín harður íhaldsmaður,
sem tjáði mér að ég ætti að hafa í farteski
mínu nokkrar gallabuxur því Sovétmenn
vildu engu öðru klæðast en vestrænum
gallabuxum. Að vísu fór ég ekki að
ráðum þessa vinar míns en svo mikið er
víst að þetta var ekki langt frá lagi. í
næturklúbbi í Vilnus fékk einn ferðafé-1
laganna tilboð í nýju buxurnar sínar og
gerði það kvenmaður sem ferðafélaginn
hitti í klúbbnum. Ekkert varð úr kaup-
unum enda illt að fara heim á hótel á.
nærbuxunum.
Sérkennileg afgreiðsla
Það er mikill húsnæðisskortur í So-
vétríkjunum og þá sérstaklega í Moskvu.
Samkvæmt opinberum tölum hefur hver
og einn í Vilnus röska 13 m2 til um ráða
og þessi tala er lægri í Moskvu. Til
samanburðar má geta þess að hér á landi
hefur hver íbúi um 40 m2 til umráða. Ég
er hræddur um að Frónbúum þættu
matvöruverslanir í Sovétríkjunum frem-
ur sviplitlar og úrvalið fátæklegt - sumar
þeirra verslana sem ég skoðaði minntu
mig á það sem tíðkaðist hér á landi fyrir
tuttugu árum eða svo. Það var t.d.
áberandi að nóg var af einstökum vöru-
tegundum eins og niðursoðnum fiski því
þær dósir voru í fjallháum stöflum. í
einu kjötborðinu sem ég sá í stórri
matvöruverslun var svolítil kjötsletta á
stálbakka, fremur óhrjáleg og sömu
sögu má segja úr öðrum búðum. En
þegar Sovétmönnum er sagt frá þeirri
gnótt sem ríkir í matvöruverslunum á
Vesturlöndum segja þeir gjarnan að
ástæðan sé auðvitað sú, að almenningur
hafi ekki efni á að kaupa sér í matinn og
því sé svo mikið í hillunum. Það hefur
enga þýðingu að mótmæla.
í Vilnus sáum við stór versiunarhús
sem bjóða upp á þokkalegt úrval af
vörum og góða þjónustu - a.m.k. fram
að því að greiðsla er innt af hendi. Af
einhverjum ástæðum, sem ég kann ekki
skýringu á, fara viðskipti þannig fram að
þú ferð að afgreiðsluborðinu og ákveður
hvað þú ætlar að kaupa. Það er betra að
festa sér verðið vel í minni því næsta
skref er að fara til þess afgreiðslumanns,
sem tekur á móti borgun, segja honum
hvað það er sem þú ætlar að kaupa og
hve mikið það kostar. Afgreiðslumaður-
inn útbýr kvittun sem þú verður að fara
með til þess sem sýndi þér vöruna og
gegn afhendingu kvittunarinnar færð þú
það sem ætlunin var að kaupa. Mér
virðist þetta vera seinlegt kerfi og raunar
samþykkti annar túlkurinn þá skoðun
mína. Hitt er svo aftur annað mál að
umrætt kerfi veitir fleiri atvinnu og það
má deila um hve gott er að viðhalda
slíkri atvinnubótavinnu. Við megum
ekki gleyma „dollarabúðunum" eða það
sem nefnist Beryozka á máli heima-
manna. Þessar verslanir taka eingöngu
við greiðslum í gjaldeyri sem er harla
fáséður hjá hinum almenna borgara. í
einni af þeim Beriozkum sem ég kom í
var greiðslufyrirkomulag eins og lýst var
hér að framan. Mér taldist til að þegar
upp var staðið hefðu þrír afgreiðslumenn
ritað nafn sitt á mismunandi blöð - en á
þeim var nákvæmlega tilgreint hvað var
keypt og vörunúmer var skrifað niður í
sumum tilfellum. Satt best að segja
öfunda ég ekki það fólk sem hefur þann
starfa að fara yfir pappírana og kanna
hvað hefur selst þennan eða hinn daginn.
Gardínubílar
Bifreiðar eru mjög dýrar í Sovétríkj-
unum en þó fjölgar ökutækjum í einka-
eign ár frá ári. Mochvith, Skoda og Lada
eru nánast einu bílarnir sem sjást á
götum í Sovétríkjunum og ég dáist að
þjóð sem lætur sér slík tæki nægja.
Miðað við kynni mín af austantjaldsbif-
reiðum þá hljóta verkstæðin að hafa nóg
að starfa. En til eru aðrar tegundir sem
eingöngu eru notaðar af háttsettum
opinberum embættismönnum. Við
kölluðum þá bíla „gardínubíla" því
yfirleitt er dregið fyrir alla glugga nema
framrúðu og hliðarrúður í framhurðum.
Vel má vera að embættismennirnir
treysti sér ekki til að sjá það sem fyrir
augu ber og verð ég að segja að það skil
ég mætavel í sumum tilfellum. Það var
skrýtið að sjá þessa og aðra bíla aka um
götur að næturþeli. Af einhverjum or-
sökum eru heimamenn lítt gefnir fyrir
ljós og láta stöðuljósin nægja ef það er
nokkur möguleiki að grilla í veginn
framundan. Það var Iíka einkennilegt að
sjá að kyrrstæðir bílar voru yfirleitt án
þurrkublaða og hliðarspegla. Ef kíkt var
inn í bílana þá mátti sjá þessi nauðsynja-
tæki liggja í framsæti. Ástæðan fyrir því
að menn taka umrædda hluti af bílum
sínum er sú að á þeim er skortur og mikið
um „þurrku-“ og „speglaþjófnaði".
„Það var maíkvöld..."
Já dagskráin var löng og ströng en
þrátt fyrir það héldu sumir þátttakend-
■ urnir í sendinefndinni út í nóttina þegar
■ tækifæri gafst til þess arna. Vissulega
vildu túlkarnir sýna okkur land og þjóð
- með vissum undantekningum þó og
það var með ólíkindum hve miklu þeir
gátu hlaðið á dagskrána, sem breyttist
með sjávarföllunum. Mér virtist að þeir
spiluðu hana eftir eyranu og það sem var
ákveðið í gær var horfið í dag. En það
er fátt eins skemmtilegt og að kanna
sjálfur ókunnuga stigu og því vildum við
stundum sjálf ráða ferðinni. Því var það
að við héldum þrír af stað að kvöldi 9.
maí og var ferðinni heiti að Hótel
Inturist. Auk mín var þarna Geir Haarde
og Gylfi Guðmundsson. Við Gylfi vor-
um fyrr um kvöldið búnir að sjá tvær
ungar dökkhærðar konur sem stóðu
þarna rétt hjá. Þetta voru laglegar konur
og þess má geta að í Moskvu er mikið af
þeim. Önnur sneri sér að Geir og spurði
á rússnesku hvort hann gæti séð af
sígarettu. Eftir smá vangaveltur og eftir
að þau höfðu skipt yfir í ensku komst
stúlkan að því að hún hafði farið í
geitarhús að leita ullar, þar sem Geir
reykir ekki. Eins og krata er vandi kom
Gylfi til bjargar og innan skamms voru
umræðurnar orðnar líflegar. Við vildum
endilega bjóða konunum upp á bjór á
hótelinu, en þær hristu höfuðin, sögðu
að slíkt gengi ekki. Hótelið væri einvörð-
ungu ætlað útlendingum og ef þær færu
inn væri allt eins líklegt að lögreglan
kæmi og skrifaði þær niður og henti þeim
út. Með öðrum orðum kæmust þær á
skrá. Nú var úr vöndu að ráða. Þetta var
síðasta kvöldið okkar í Sovétríkjunum
og greinilega síðasta tækifærið okkar að
hitta fólk sem ekki var búið að velja
fyrirfram. Við buðum því upp á göngu-
túr. Því boði var tekið og haldið var af
stað út í næturkyrrðina. Aftur trakteraði
Gylfi stelpurnar á sígarettum og þær
soguðu að sér amerísku sígarettudýrð-
ina. Til að gera langa sögu stutta þá
mældum við fortófin í nágrenni hótelsins
og leituðum að veitingahúsi hvar hægt
væri að fá kaffi eða bjór, en allt kom fyrir
ekki. Nóttin seig yfir og minnugur þess
að vélin til Kaupmannahafnar færi eld-
snemma næsta morgun harðneitaði Gylfi
að labba frekar og fór heim á hótel.
Önnur stúlkan fylgdi fordæmi hans og
fór til stns heima, sagði að sín biði vinna
snemma næsta morgun en hin féllst á þá
tillögu Geirs að nú væri tilvalið að hún
biði okkur tveim heim í tedrykkju. Að
vísu hikaði hún smástund en samþykkti
síðan, hefur sennilega talið að þessir
Islendingar væru ekki svo slæmir þegar
öllu væri á botninn hvolft.
Ekki tala upphátt!
Við fórum með leigubíl og ferðalagið
tók nokkurn tíma. Fyrstu aðvaranir
stúlkunnar komu: Þið megið ekki tala
upphátt, þá heyrir bílstjórinn að þið
eruð útlendingar. Það getur haft sínar
afleiðingar. - Mér varð hugsað til þess ef
svipaðar viðvaranir giltu hér heima. Þá
væri eins víst að maður væri dauðhrædd-
ur við bílstjórana á Hreyfli ef útlending-
ar væru með í för. Bíllinn stoppaði hjá
stóru fjöibýlishúsi. Aftur vorum við
áminntir og alveg sérstaklega beðnir um
að steinþegja þegar við kæmum upp að
húsinu. Að sjálfsögðu vorum við þöglir
eins og gröfin. íbúð stúlkunnar var lítil
en þægileg, stúlkan greip aftur til ensk-
unnar og bauð okkur að setjast. Og teið
kom og um leið sykruð niðursoðin
jarðarber, sem ættingi stúlkunnar suður
í landi hafði sent henni. Við spurðum
hana um lífið í Sovétríkjunum. - Það er
allt í lagi ef þú sættir þig við að mega
ekki gera ákveðna hluti. Ef þú hugsar
aðeins um brýnustu lífsnauðsynjar er
allt í lagi, sagði stúlkan, - en þið getið
verið jafn vissir um það og ég að
herbergi ykkar á hótelinu eru hleruð. Ég
held líka að minn sími sé hleraður af því
að ég hef mikið samband við útlendinga
vegna vinnu minnar á hóteli, en sími
hins almenna borgara er ekki hleraður.
Persónunjósnir
Og smám saman fór myndin að verða
heilsteyptari. Ef marka má orð stúlkunn-
ar eru persónunjósnir daglegur þáttur í
lífi fjölmargra íbúa Sovétríkjanna og þó
einkum í Moskvu og þeim borgum þar
sem finna má útlendinga. Lögreglan
hefur náið eftirlit rneð fólki svo það er
betra fyrir það að fikra sig eftir mjóa
veginum. Eftirlit með útlendingum í
Moskvu er mikið og því til sönnunar má
geta þess að starfsmaður í sendiráði
Islands í Moskvu fyrir nokkrukm árum
sagði eitt sinn stundarhátt heima í stofu:
Ansi er dimmt hérna fyrir utan. Þeir
ættu að setja upp fleiri götuljós . - Það
var eins og við manninn mælt. Innan
skamms voru verkamenn mættir á stað-
inn og farnir að grafa fyrir nýjum
staurum. En aftur til stúlkunnar. Hún
sagði að fyrir utan mikinn húsnæðisskort
væri varla hægt að tala um neyð, að vísu
kæmi oft fyrir að ekki væri hægt að fá
ákveðnar tegundir matvæla, en það væri
staðreynd að lífið í Sovétríkjunum í dag
væri mun betra en það var fyrir nokkrum
árum eða áratugum. Hún talaði líka um
þá sem hugsa um annað en að kýla
vömbina, um þá sem vilja fá að kynnast
veröldinni utan járntjaldsins, þá sem
vilja hugsa án aðstoðar eða eftir leiðsögn
hins opinbera. Þeir fáu menn sem þora
að standa upp og krefjast mannréttinda
eru umsvifalaust barðir niður og er í því
efni skemmst að minnast þess manns
sem vildi koma á fót friðarhreyfingu í
Sovétríkjunum - án aðstoðar ríkisins.
Því vildu stjórnvöld ekki una og maður-
inn fékk að fara til Austurríkis með
fjölskyldu sína, eftir að hafa dvalið á
stofnunum sem hafa á sér misjafnt orð..
Sovétmenn hafa greitt háu verði þann
munað að hafa í sig og á - þeir hafa greitt
það gjald með því sem okkur öllum er
dýrmætast - frelsinu til að hugsa og tjá
sig að vild.
Það var orðið áliðið nætur er við Geir
læddumst aftur út úr íbúð stúlkunnar.
Við vorum hljóðir, nú þurfti ekki að
biðja okkur um að þegja. Samtal okkar
’ við stúlkuna hafði haft þau áhrif að
okkur langaði ekki til að tala. Mér leið
eins og manni sem hefur gert eitthvað af
sér - en minn glæpur var í því fólginn að
þyggja heimboð og tala um ástandið í
Sovétríkjunum.
Eftir langa mæðu fundum við leigubíl
hjá bensínstöð í grennd við hús stúlk-
unnar. Bílstjórinn, sem einnig var
kvenkyns, tók í það langan tíma að
skilja hvert við vildum fara.
Mismunandi svör
Varð allt satt sem stúlkan sagði? Var
frásögn hennar miðuð við það að segja
okkur þá hluti sem hún hélt að félli
okkur í geð? Ég held ekki. Fyrr um
daginn hafði íslenska sendinefndin þegið
boð hjá sendiráðinu í Moskvu og þar
gátum við spurt og fengið svör sem við
vitum að voru rétt. Þau svör voru svipuð
og þau sem stúlkan gaf. Ég spurði t.d.
fyrsta sendiráðsritara hvort hægt væri að
leigja sér bíl í Moskvu og fara síðan
hvert á land sem er. - Það er miklu
auðveldara að telja upp þær borgir sem
þú mátt fara til en þær sem eru lokaðar
fyrir útlendingum var svarið. j beinu
framhaldi af svari hans lagði ég sömu
spurningu fyrir Olgu og fékk allt annað
svar. - Jú, þú getur komið hvenær sem
er og leigt þér bíi, sagði Olga og brosti
blíðlega, - og þú mátt fara hvert sem þú
vilt. Þetta svar var hvorki í samræmi við
það sem sendiráðsritarinn sagði eða það
sem lesa má í enskum ferðamannabækl-
ingi, sem gefinn var út af ensku forlagi í
samvinnu við sovésk stjórnvöld. Þar
segir að ferðamenn í eigin bílum - eða
bílaleigubílum - verði að ákveða með
löngum fyrirvara hvert þeir ætli að fara,
hvar þeir ætli að sofa og eta og svo mætti
lengi telja. Þar að auki verður ferðamað-
urinn að velja á milli nokkurra leiða,
sem yfirvöld hafa ákveðið sem útlend-
ingaleiðir, ef svo mætti að orði komast.
Fleiri dæmi mætti nefna þar sem upplýs-
ingar leiðsögumannanna stönguðust á
við það sem við fengum að heyra í
íslenska sendiráðinu, en þetta dæmi
verður látið nægja.
Friðarumrædan
Að lokum má ekki skilja svo við
Sovétríkin að ekki sé aðeins minnst á
það sem einkenndi flesta ef ekki alla þá
fundi sem við sátum - en það var
umræðan um friðarmál. Að sjálfsögðu
voru allir sammála um nauðsyn friðar og
afvopnunar og hvílík ógn hvíldi yfir
mannkyni á meðan til eru nokkrar
kjarnorkusprengjur á hvern íbúa jarðar-
innar. Ég held að það sé ekki hægt að
efast um einlægan friðarvilja hins al-
menna borgara, sem þó hefur á margan
hátt brenglaðar hugmyndir um ástand
mála. Honum er aðeins rétt ein skoðun,
aðrar fá ekki að komast að - erlend
viðhorf eru flokkuð undir áróður af
svæsnustu tegund. Áður hefur verið
minnst á viðbrögð yfirvalda gegn þeim
sem vildu stofna friðarhreyfingu, óháða
ríkisvaldinu. Einnig má nefna hvernig
farið hefur fyrir því fólki sem vildi að
ákvæði Helsinkisáttmálans yrðu ekki
aðeins í orði heldur á borði. Þegar þetta
og 'fleira er haft í huga vaknar sú
spurning hve mikið mark er hægt að taka
á sovéskum yfirvöldum. Afganistan ér
líka ljóslifandi dæmi um að friðarsúpa
Sovétríkjanna er í saltara lagi.
Að morgni 10. maí hóf flugvélin sig á loft
frá Sheremetyevo airport með íslending-
ana innanborðs. Ég held að þeir eigi allir
minningar um stórt og fallegt land,
vingjarnlega íbúa og hlýlegt viðmót. En
sumir þeirra eiga líka minningar um
yfirvald sem líður enga mótspyrnu,
frjálsa hugsun eða frelsi til athafna.
Sovésku þjóðirnar hafa unnið sig upp úr
sárri fátœkt og eru búnar að stofna eitt
voldugasta ríkið í víðri veröld, en áður
hefur verið drepið á það gjald sem þœr
urðu að greiða. Það gjald var hátt - svo
ekki sé meira sagt.