Tíminn - 07.08.1983, Blaðsíða 9

Er betra að verðfella höfuð-
stélinn en lækka vextina?
Vísitölukerfíð
■ Efgerðurersamanburðurárekstr-
arkostnaði fyritækja hér og í öðrum
löndum Vestur-Evrópu, mun fljótt
koma í Ijós, að einn kostnaðarliðurinn
er langhæstur hjá okkur.
Þetta er fjármagnskostnaðurinn.
Meðan þessi mikli munur helzt á
fjármagnskostnaðinum. verða íslenzk-
ir atvinnuvegir ekki samkeppnishæfir,
nema reynt sé að mæta honum með
tíðum gengisfellingum.
Þannig bíður nú augljóslega meiri
háttar gengisfelling framundan, ef ekki
verða gerðar ráðstafanir til að draga úr
fjármagnskostnaðinum.
Ríkisstjórnin hefur gefið fyrirheit
um lækkun fjármagnskostnaðarins og
mun mega vænta einhverra ráðstafana
í næsta mánuði. Mikið mun velta á því,
að þær verði verulegar.
Það hefur átt sinn þátt í hinum mikla
fjármagnskostnaði, að ríkisstjórn
Framsóknarflokksins, Alþýðuflokks-
ins og Alþýðubandalagsins greip til
þess ráðs 1979 að vísitölutryggja spari-
fé. Sparifjáreigendur voru þá grálega
leiknir af verðbólgunni. Ekki varóeðli-
legt, að sparifé yrði vísitölutryggt með-
an laun, búvöruverð og flest annað var
vísitölutryggt.
Vísitölukerfið eða víxlhækkanakerfið
hefur reynzt mikill gallagripur. Það er
ein meginorsök hinnar miklu verð-
bólgu hér. Ólíklegt er, að íslendingar
komist nokkurn tíma út úr verðbólg-
unni, nemavísitölukerfiðverði afnum-
jð til fulls.
Nokkurt spor var stigið til afnáms
vísitölukcrfisins með bráðabirgðalög-
unum í maímánuði. Kaupgjaldið var
tekið úr sambandi við vísitöluna. Mik-
ill hluti vísitölukerfisins stendur þó
eftir, eins og vísitölutryggingá sparifé,
búvöruverði o.fl. Hætta er á, ef þessi
hluti vísitölutryggingar hclzt áfram, að
verðbólgan verði illviðráðanleg.
Hreinlegast er að losa sig við vísi-
tölukerfið til fulls, enda ekki réttlæti í
öðru eftir að vísitölutryggingu launa er
hætt.
Ef stór hluti vísitölukerfisins helzt
áfram, verður ekki staðið gegn þvi
með sanngirni, að vísitölutrygging
kaupgjaldsins verði tekin upp aftur.
Það er ekki hægt að skipa vinnunni í
einhvern undirmálsflokk.
Höfuðstóllinn
og vextirnir
Eins og áður segir, er fjármagns-
kostnaður íslenzkra fyrirtækja ekki
aðeins miklu meiri heldur margfalt
meiri en erléndra fyrirtækja, nema ef
vera kynni einhvers staðar í þriðja
heiminum.
Undanfarið hefur verið reynt að
koma í veg fyrir að þetta leiddi fyrir-
tækin til hruns með hröðu gengissigi
eða gengisfellingum. Frammi fyrir
þessu munum við brátt standa einu
sinni enn, nema fjármagnskostnaður-
inn verði lækkaður, m.a. með vaxta-
lækkun.
Margir andmæla vaxtalækkun vegna
hagsmuna sparifjáreigenda. En er
gengisfelling hagstæðari þeim?
Það er rétt, að vaxtalækkun dregur
úr vaxtatekjunum. Gengisfelling verð-
fellir hins vegar höfuðstólinn.
I mörgum tilfellum mun það reynast
sparifjáreigendum hagstæðara að
vaxtatekjurnar séu skertar en að höf-
uðstóllinn sé verðfelldur.
Þess er jafnframt að gæta, að gengis-
felling eykur verðbólguna, en vaxta-
lækkun dregur úr henni. Að svo miklu
leyti sem sparifjárcigendur eru neyt-
endur eða framleiðendur. er þeim
hagstæðara að verðbólgan lækki en að
hún aukist.
Bankarnir eru að kvarta undan því,
að þeim berist ekki nægilegt sparifé,
þrátt fyrir háa vexti og vísitölutrygg-
ingu. Á þessu er einföld skýring.
Sparifjáreigendur una því ekki að
alltaf sé verið að krukka í höfuðstól-
inn.
Hver ræður vaxta-
pólitíkinni?
Því er oftast haldið fram, aðSeðla-
bankinn ráði vaxtapólitíkinni, og ríkis-
stjórnin verði að sætta sig við ákvarð-
anir hans í þeim cfnum. Þetta er
misskilningur. sem er byggður á því.
síður telja það cilt meginhlutverk sitt
að vinna a"ð því, að sú stefna, sem
ríkisstjórnin markar að lokum. nái
tilgangi sínum."
í greipargerð fyrir Seðlabankafrum-
varpinu. sem fjallað var uni og afgreitt
sem lög á þinginu 1960-1961, segir svo
um 4. grcinina:
„Grein þessari cr ætlaö að skilgreina
stöðu Scðlabankans gagnvart ríkis-
valdinu. Hér er um þrjú megíhatriði áð
ræða:
I. að bankinn skuli hafa nána sam-
almennu greinargerðinni um þetta
efni:
" „Umræðuf um fyrirkomulagá stjórn
Seðlabankans hafa mjög snúizt um
það. hvort æskilegt væri. að Seöla-
bankinn væri ú stðrfum sínum og
stefnu óháður þeirri ríkisstjórn. sem
við völd er.hvcrju sinni. Halda sumir
því fram. að bankinn eigi að vera sem
sjálfstæðastur og vcra réiðubúinn að
ganga í bcrhögg við stefnu ríkisstjórn-
arinnar, ef hann telur hana ranga cða
hættulega. Aðrir eru hins vegar á
■ Líkan af hinu nýja Seðlabankahúsi.
■
að menn halda sig einhliða við 13.
grein laganna um Seðlabankann, sem
hljóðar á þessa leið:
„Seðlabankinn hefur rétt til að
ákveða hámark og lágmark vaxta, sem
innlánsstofnanir, er um ræðir í 10.
grein, mega reikna af innlánum og
útlánum.N'ær þetta vald einnig til að
ákveða hámarksvexti samkvæmt
lögum nr. 73/1933. Vaxtaákvarðarnir
skulu birtar í Lögbirtingablaði. Ákvörð-
unarvald þetta næreinnigtil þóknunar,
sem jafngildir vöxtum að áliti Seðla-
bankans."
Þessi ákvæði virðast afdráttarlaus,
ef þau eru slitin úr samhengi við 4.
grein laganna, en þá verður annað
uppi á teningnum.
Fjórða greinin
Fjórða grein Seðiabankalaganna
hljóðar svo:
„í öllu starfi sínu skal Seðlabankinn
hafa náið samstarf við ríkisstjórnina
og gera henni grein fyrir skoðunum
sínum varðandi stefnu í efnahagsmál-
um og framkvæmd hennar. Sé um
verulegan ágreining við ríkisstjórnina
að ræða, er Seðlabankanum rétt að
lýsa honum opinberlega og skýra
skoðanir sínar. Hann skal engu að
vinnu við ríkisstjórn og gera hcnni
grcin fyrir skoðunum sínum;
2. að bankanum sé rétt sem sjálfstæð-
um, sérfróðum aðila aö halda fram
skoðunum sínum opinberlega, jafn-
vel þótt um ágreining við ríkisstjórn
sé að ræða;
3. að endanlegt ákvörðunarvald um
stefnu í efnahagsmálum hljóti þó
ætfð að vera hjá ríkisstjórninni og
undir það hljóti Scðlabankinn ætlð
að beyja sig að lokum.
Um þetta atriði er sérstaklega rætt í
hinni almennu greinargerð hér að
framan."
Sjálfstæði Seðla-
bankans
Víkjum þá næst að því. sem segir í
þeirri skoöun, að Seðlabankinn sé
aðcins ein grcin ríkisvaldsins og cigi að
fara í cinu og öllu eftir fyrirmælum
ríkisstjórnarinnar. Svo virðist vcra í
þessu máli sem fleirum, að hvorugur
deiluaöili hafi mcð öllu rétt fyrir sér.
Reynsla flestra þjóða hefur sýnt það
greinilega, að ekki er mögulegt fyrir
seðlabanka, hversu óháður sem liann
er að nafninu til. aö rcka til lengdar
stefnu, scm gengur í berhögg við
fyrirætlanir ríkisstjórnarinnar í efna-
hagsmálum. Ef til átaka kemur, hlýtur
valdið að vera í höndum ríkisstjórnar,
sem hefur á bak við sig mcirihluta
hinna kjörnu fulltrúa þjóðarinnar. Sú'
skipting framkvæmdavaldsins, sem
mundi felast í raunvcrulegu sjálfstæði
Seðlabankans, er því ekki samrýman-
leg þingræðisstjórn, eins og við þekkjum
Þórarinn Þórarinsson,
ritstjóri, skrifar
hana. Þetta hefur koniiö glögglega
fram í því, að þeir seðlabankar, sem
verið hafa í einkaeign, eins og áður var
títt, hafa yfirleitt leitazt við að móta
stefnu sína sem mest í samræmi við
vilja ríkisvaldsins.
Á hinn bóginn er sjálfsagt, að tekið
sé verulegt tillit til skoðana Seðlabank-
ans varðandi stefnu í efnahagsmálum
og honuni gcfið hæfilegt ákvörðunar-
vald í þcim málefnum, sem liggja
innan starfsviðs hans. í þessusambandi
er vert að íhuga. hverjar eru höfuðá-
stæðurnar fyrir því, að sá háttur er nú
konrinn á í öllum löndum að fela
sérstökum seðlabanka að fara með
mikilvæga þætti í stjórn peninga- og
gjal.deyrismála. Hér cr annars vegar
um það að ræða. að síjórn þessara
mála er að verulegu leyti sérfræðilegt
viöfangsefni, sem heppilegra er að
hafa í höndum sérstakrar stofnunar, er
hefur aflað sér reynslu og þekkingar til
að leysa úr þeim án politískra afskipta.
Hins vegar er þaö eitt meginhlutverk
Seðlabankans að standa vörð um gjald-
miöil þjóðarinnar og varðvcita traust
manna til hans innan lands og utan. En
þcssu. hlutverki getur hann því aðeins
gcgnt til fulls. aö mcnn sjái aö hann sé
annað og meira en vcrkfæri í höndum
ríkisstjórnarinnar."
Endanlega valdið
hjá ríkisstjórninni
I framhaldi almcnnu greinargcrðar-
innar segir:
„Af þessu ætti að vcra augljóst, að
komast vcröur á náin samvinna og
eölileg vcrkaskipting á milli Seðla-
bankans og ríkisstjórnarinnar, er bvgg-
ist annars vegar á því, að ríkisstjórnin
viðurkcnni sjálfstætt hlutverk Seðla-
bankans og taki fullt tillit til skoðana
hans varðandi þau mál, sem hann hefur
sérþekkingu á, en hins vegar á því, að
Seðlabankinn skilji, aö cndanlegt úr-
skurðarvald varðandi stefnu þjóðar-
innar í efnahagsmálum hlýtur að vera
hjá ríkisstjórninni, en ekki honum.
í því frumvarpi, sem hér liggurfyrir,
cr reynt aö skilgrcina aðstöðu Seðla-
bankans gagnvart ríkisstjórninni í 4.
grcin. Þar er Seðlabankanum falið að
hafa nána samvinnu við ríkisstjórnina
og gcra henni grein fyrir skoðunum
sínum. Verði um vcrulegan ágreining
að ræða milli bankans og ríkisstjórnar-
innar, cr bankanum rétt sem sér-
fróðum og ábyrgum aðila að skýra
skoðanir sínar opinberlega. Engu að
síður skal hann tclja það eitt megin-
hlutvcrk sitt að vinna að því, að sú
stefna, scm ríkisstjórnin markar að
lokum, nái tilgangi sínum. Nú er að
sjálfsögðu hugsanlegt, að bankastjórn
Seðlabankans geti með engu móti
fallizt á stefnu ríkisstjórnarinnar í
mikilvægu máli. Getur þá svo farið, að
eina lausn vandans verði sú, að banka-
stjórnin víki úr sessi. Með tilliti til
þessa eru ákvæði í 27. grein frumvarps-
ins, er vcrnda sérstaklega hag banka-
stjóra. sem vikið er úr starfi eða segir
lausu starfi, t.d. vegna ágrcinings við
ríkisstjórn
Þessi greinargerð, sem hér hefur
verið rakin og sennilegt er að þeir
Jóhannes Nordal og Gylfi Þ. Gíslason
hafi mest fjallað um, leiðir það ótvírætt
í Ijós að endanlegt ákvörðunarvald í
vaxtamálum og öðrum peningamálum
er hjá ríkisstjórninni, hvað sem líður
13. grein.
Seðlabankanum ber að halda svo á
því valdi sínu, semfeÞstí 13. grein, að
það leiði ekki til árekstra við stefnu
stjórnarinnar, sem hefurhiðendanlega
vald. Greinargerðin tekur af öll tví-
mæli.