Tíminn - 15.05.1983, Blaðsíða 8

8
SUNNUDAGUR 15. MAÍ1983
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Gísli Sigurösson. Auglýsingastjóri: Steingrímur Gíslason.
Skrifstofustjóri: Jóhanna B. Jóhannsdóttir. Afgreiðslustjóri: Sigurður Brynjólfsson.
Rltstjórar: Þórarinn Þórarinsson, Elias Snæland Jónsson. Ritstjórnarfulltrúi: Oddur
V. Ólafsson. Fréttastjórar: Kristinn Hallgrimsson og Atli Magnússon.
Umsjónarmaður Helgar-Tímans: Guðmundur Magnússon. Blaðamenn: Agnes
Bragadóttir, Bjarghildur Stefánsdóttir, Friðrik Indriðason, Heiður Helgadóttir, Jón Guðni
Kristjánsson, Kristín Leif sdóttir, Samúel Örn Erlingsson (iþróttir), Skafti Jónsson, Sonja
Jónsdóttir. Útlitsteiknun: Gunnar Trausti Guðbjórnssson. Ljósmyndir:
Guðjón Einarsson, Guðjón Róbert Ágústsson, Árni Sæberg. Myndasafn:
Eygló Stefánsdóttir. Prófarkir: Flosi Kristjánsson, Kristín Þorbjarnardóttir,
María Anna Þorsteinsdóttir. Ritstjórn skrifstofur og auglýsingar:
Síðumúla 15, Reykjavik. Sími: 86300. Auglýsingasími 18300. Kvöldsímar: 86387 og 86392.
Verð i lausasölu 15.00, en 18.00 um helgar. Áskrift á mánuði kr. 180.00.
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent hf.
Utanþingsstjórn
er neyðarurræði
■ Fram hefur komið í fjölmiðlum, að forseti íslands hafi
látið að því liggja við forystumenn þingflokkanna, að þeir
hefðu aðeins fram á hvítasunnu til þess að mynda meirihluta-
stjórn. Hefur þetta verið túlkað á þann veg, að eftir þann
tíma kunni forsetinn að skipa utanþingsstjórn - aðeins
mánuði eftir að alþingskosningarnar fóru frai]i.
Auðvitað má alltaf deila um, hversu mikill tími eigi að
fara í stjórnarmyndunarviðræður að þingkosningum
loknum. Oft hafa slíkar viðræður tekið marga mánuði. Nú
er hins vegar ljóst, að mikilvægt er að mynda.ríkisstjórn
nægilega snemma til þess að hún geti tekið á málum fyrir 1.
júní næstkomandi, því þá mun að öðrum kosti steypast yfir
landsmenn 20% verðbólguholskefla. í vísitölutengdu efna-
hagskerfi okkar þýðir það, að á skömmum tíma hækkar allt;
laun, verðlag jafnt innlendra framleiðsluvara sem og
innfluttra og margvísleg þjónusta. Þá verður farið í nýjan,
stóran hring óðaverðbólgu, sem allir tapa á að lokum ogsem
sett getur atvinnuöryggi landsmanna í mjög mikla hættu.
Með þctta í hpga er skiljanlegt að áhersla sé á það lögð
jafnt af forseta íslands sem stjórnmálamönnunum sjálfum
að stjórnarmyndunarviðræðum verði hraðað. Að vísu
verður það að segjast eins og er, að þær viðræður, sem Geir
Hallgrímsson stjórnaði, gengu ekki sérlega hratt fyrir sig, en
Steingrímur Hermannsson, formaður Framsóknarflokksins,
sem fékk umboð til stjórnarmyndunar á miðvikudagskvöld-
ið, hefur hins vegar lýst því yfir, að hann muni aðeins taka
örfáá daga til að kanna,"hvort honum takist myndun
meirihlutastjórnar eða ekki. Fað ætti því að liggja fyrir um
eða upp úr helginni, hvort tilraunir Steingríms Hermanns-
sonar bera árangur eða ekki.
Staðreyndin virðist hins vegar sú, að stjórnmálamennirnir
hafi aðeins um það bil eina viku enn til þess að reyna myndun
meirihlutastjórnar, og satt best að segja ætti það að reynast
nægur tími til þess að ganga úr skugga um, hvort
raunverulega er vilji til meirihlutasamstarfs eða ekki hjá
nægilega mörgum aðilum til þess að stjórn verði mynduð.
Ef stjórnmálamönnunum tekst ekki að mynda meirihluta-
stjórn virðist utanþingsstjórn blasa við. Það hefur komið
fyrir einu sinni áður að skipuð hefur verið utanþingsstjórn
og sat hún í um tvö ár. Það var reyndar sú ríkisstjórn sem
sat að völdum þegar lýðveldi var stofnað á íslandi. En
auðvitað er utanþingsstjórn algjört neyðarúrræði í
þingræðisþjóðfélagi. Alþingismenn eru kjörnir á þing ekki
aðeins sem fulltrúar flokka sinna, heldur til þess að fara með
stjórn landsmálanna. Og auðvitað ætlast þjóðin til þess að
þingmennirnir leysi það verkefni af hendi. Það er þeirra
hlutverk.
Það verður því að vona að þingmönnum takist að mynda
meirihlutastjórn, sem sé fær um að takast á við efnahags-
vandann og fær um að fylgja stefnu sinni fram nægilega lengi
til þess að árangur náist í baráttunni fyrir hjöðnun
verðbólgunnar án þess að atvinnu landsmanna sé stefnt í
voða.
Framsóknarmenn hafa lagt á það áherslu að þeirra stefna
sé sú eina, sem líkleg sé til þess að ná árangri* sem sé að
lögbinda til ákveðins tíma hækkanir allra helstu þátta
efnahagslífsins og telja þannig smátt og smátt niður
verðbólguna en halda jafnframt fullri atvinnu og vernda með
sérstökum aðgerðum kaupmátt lægri launa og þeirra sem
þyngra framfæri hafa. Framsóknarmenn eru auðvitað reiðu-
búnir í samningaviðræðum að ná skynsamlegum málamiðl-
unum í þessu efni, en þó aldrei svo að það dragi úr líkunum
á því, að efnahagsstefnan nái tilætluðum árangri. Það er
komið nóg af því að sitja í ríkisstjórn sem hefur ekki úthald
til að fylgja fast og ákveðið fram efnahagsstefnu, sem ber
árangur. Slíkt má ekki endurtaka sig.
- ESJ
Væri ekki ráð að
hafa sáttasemjara í
stj órnarmyndunum?
■ Þegar þetta er ritað seint á fimmtudegi eru nær þrjár vikur
liðnar frá kosningum og fyrsta tilraun til stjórnarmyndunar er
runnin í sandinn. Önnur stendur yfir og ekki séð fyrir úrslit
hennar, en vonir í daufara lagi. Á meðan renna dagarnir úr
greipum okkar og 1. júní nálagst - dagur dómsins - þegar ný
holskefia óðaverðbólgu ríður yfir.
Sú stjórnarmyndunartilraun Steingríms og Geirs, sem ekki
tókst, er þó um margt alllærdómsrík og til þess fallin að skerpa
sjónir á stjórnarfarsleg vandamál sem við okkur blasa og hafa
blasað áratugum saman en sjaldan í skýrara Ijósi en nú. Pess
vegna gæti verið gagnlegt að reyna að glöggva sig á sérkennum
hennar og nýjum tilbrigðum sem þar láta í sig skína og gætu
verið tímanna tákn og leiðarvísir.
Þræll þingræðis eða þjónn lýðræðis
Það sem er sérkennilegast í ytri ásýnd þessarar síðustu
stjórnarmyndunartilraunar er líklega það að róðrarformaður-
inn var ekki þingmaður, þótt hann sé formaður flokks síns,
en slíkt hefur ekki gerst síðustu sextíu árin. Svo ráðríkur
húsbóndi lýðræðisins er þingræðið orðið. Margir eru nú að
átta sig á því í ljósi meiri fjölbreytni og víðsýni í stjórnmála-
stefnum og fjölgun flokka í kjölfar þess, að sívaxandi röskun
jafnvægis á vogarskálúm lýðræðis og þingræðis er meðal
sjúkdómseinkenna íslensks stjórnarfars á síðustu áratugum,
og æ meiri flutningur valdþungans af vogarskál lýðræðis yfir á
vogarskál þingræðis er undirrót og orsök margra vandkvæða
síðustu ára á stjórnarmyndunum og flokkasamstarfi í ríkis-
stjórn. Tilhneiging alþingis við að gera þingræðið æ ráðríkara
og að einhlítu og óskoruðu framkvæmdavaldi er hættulegasta
stjórnmálaþróun síðustu áratuga. Þeir verða æ meiri þrælar
þingræðis en minni þjónar lýðræðis. Um þetta eru mýmörg
dæmi - samningur þingflokkanna og flokksformanna um
fjölgun þingmanna og tilfærslur þeirra á bak við kjósendur er
það síðasta ogversta, og skíptir ekki máli íþvísambandi hvert
er efnislegt réttmæti þeirra gerða.
Það er Ijósglæta í þessu svartnætti að engar teljandi
mótbárur hafa sést gegn því að fela utanþingsmanni umboð
til stjórnarmyndunartilraunar, að minnsta kosti má telja víst
að almenningi - þ.e.a.s. lýðræðinu utan þings - finnist það á
engan hátt aðfinnsluvert. Á hinu virðist hafa örlað, að
þingmenn séu ekki jafnsáttir við þetta, og margt bendir til að
þetta viðhorf þeirra sumra hverra hafi orðið þrándur í götu
stjórnarmyndunar. Þannig sést enn einu sinni hættuleg
viðleitni þingmanna til þess að verja vald sitt og auka við það
í krafti þingræðis.
Er æðsta skylda
Alþingis stjórnarmyndun?
Margir flokkar á Alþingi eru staðreynd sem ekki þýðir
annað en beygja sig fyrir. Ýmsir hafa talið að tveggja flokka
kerfi sé ákjósanlegasta útfærsla stjórnmála. Það er rétt að slíkt
kerfi auðveldar mjög þingræðislegar stjórnarmyndanir. Það
kerfi er alveldi þingræðis en engan veginn bjartasta hyr
lýðræðis. Frá lýðræðissjónarmiði nútímans er slíkt kerfi úrelt
og allt of þröngt í sambúð við fjölmiðlun, ör fkoðanaskipti og
upplýsingaflæði. í sterkasta vígi þess óskakerfis þingræðis,
Bretlandi, er það að molna niður þessi árin og ber þar aldrei
sitt barr framar. Hér á landi er slíkt líka borin von. Á þessu
hljóta menn að verða að átta sig ef ekki á ver að fara. Hér á
landi verður margflokka- eða marghreyfingakerfi, héðan af
um langa famtíð og við það verðum við að miða hjálpartæki
okkar til stjómarmyndunar - bæði með ákvæðum í stjórnar-
skrá, hefðum og lögbundnum aðferðum.
Að þessari staðrcynd leiðir ýmislegt annað. Hin skörpu
stjórnmálaskil tvíflokkakerfis hverfa úr sögu, en í staðinn
kemur mismunandi skyldleiki þingflokka, og í þeim hópi
hlýtur að myndast meginlína milli flokkahópa, þar sem öðrum
megin er óheft einstaklingshyggja - scm nú gengur aðallega
undir nafninu frjálshyggja eða markaðshyggja - og hinum
megin félagshyggjuhópar, sem reisa einstaklingshyggjunni
skorður við því að skaða aðra og leggja henni á herðar
félagslegar skyldur um samhjálp. Við þessi landamæri er
eðlilegt að stjórnarsamstarf sé miðað en eigi sér ekki stað yfir
þau nema sérstakur þjóðarvoði strt'ðs, náttúruhamfara eða
efnahagsöngþveitis kalli að og krefjist sameiginlegra átaka, en
stefnumál séu að meiru eða minna leyti lögð til hliðar á meðan
björgun fer fram.
Nú er það brýnast í íslenskum stjórnmálum að finna sér
nothæfar stjórnarmyndunaraðferðirvið hæfi margflokkakerfis
og lauslegri framboðshreyfingar. 1 því efni er mikilvægast að
losa um alveldistök Alþingis við stjórnarmyndun. í orði
kveðnu á ríkisstjórn að bera ábyrgð gerðá sinna fyrir Alþingi.
Svo er alls ekki í raun eftir að Alþingi hefur með sívaxandi
ofríki þingmanna og þingflokka sölsað undinsig stjórnvaldið.
I raun er þetta svo nú, að ráðherrar bera ábyrgð gagnvart
sjálfum sér, þar scm svo getur æxlast að atkvæði þeirra sjálfra
á þingi ráði úrslitum til réttlætingar gerða þeirra, komi slíkt
mat til úrskurðar Alþingis, t.a.m. við vantrauststillögu. Allir
sjá að þetta er ekki aðeins lýðræðisbrot heldur fullkomið
siðleysi.
Ráðið til þess að bæta úr þessu er auðvitað það að ráðherrar
séu ekki þingmenn. Séu þeir það við stjórnarmyndun á
stjórnarskrá að mæla svo fyrir að þeir afhendi varaþingmanni
þingmannsumboð sitt meðan þeir sitja í ráðherrastóli. En
þetta mælir líka með því að ráðherra sé ekki síður leitað utan
þings en innan.
í hinum mörgu stjórnarkreppum síðustu ára hefur eitt hróp
svokallaðra ábyrgra stjórnmálamanna yfirgnæft annan há-
vaða.Það er á þessa leið: Æðsta skylda Alþingis er að mynda
ríkisstjórn.Þetta er eitthvert lýðræðisfjandsamlegasta hróp
sem um getur nú á dögum. Þetta er beinlínis krafa um það að
flokkar og framboðshreyfingar á Alþingi svíki þau málefni
sem þeir hafa á stefnuskrá og kosið hefur verið um tíl þess að
gegna þessari „æðstu skyldu“ - svíki lýðræðið fyrir valdtryggt
þingræði. En auk þess er þetta rangtúíkun á stjórnarskránni.
Æðsta skylda Alþingis er auðvitað samkvæmt stjórnarskrá og
öllum lýðræðisboðum löggjafarstarfið og æðsta skylda flokk-
anna þar þjónusta við stefnuskrá og kosningamál sín í því.
Næsta skylda er ef til vill stjórnarmyndun, en það eru svik og
aftur svik að láta aðalskylduna víkja fyrir aukaskyldunni. 1
stjórnarskránni eru beinlínis ákvæði um úrræði ef Alþingi
tekst ekki að gegna aukaskyldunni, en hins vegar cru þar engin
sérstök ákvæði til úrræða ef löggjafarstarfið bregst. Þetta sýnir
gerla hver er „æðsta skylda" Alþingis samkvæmt lýðræðis
stjórnarskrá. Hún er löggjafarstarfið, en stjórnarmyndun
næsta skylda.
Hvað segja menn um sáttasemjara?
Þessu falshrópi um stjórnarmyndun sem æðstu skyldu
Alþingis, og þar með kröfunni um að flokkarnir svíki
lýðræðislega málefnaþjónustu og löggjafarstarf fyrir hana,
verður nú að linna, og það er einnig kerfisnauðsyn í sambúð
við framtíðarstaðreyndina um margflokka Alþingi. í stað þess
verður að efla nýjar aðferðir til stjórnarmyndunar, jafnt utan
sem innan Alþingis. Ýmislegt kemur að sjálfsögðu til greina
- annað en forseti með stjórnarmyndunarvald eða þjóðkjörinn
forsætisráðherra með valfrelsi um ráðherra, þótt líklegast sé
að þjóðin kjósi það að lokum yfir sig, ef stjórnmálaflokkarnir
skilja ekki eða hafa ekki endurnýjunargetutil þess að draga
sjálfir úr valdi sínu fyrir skynsamleg og sveigjanleg úrræði
áður en þá dagar uppi í skotheldri brynju sinni eins og nátttröll.
Hvernig væri til að mynda að þeir gerðu sér að reglu að velja
fulltrúa sína til stjórnarmyndunar ekki síður utan þings en
innan? Það gæti komið að miklu haldi - bæði í þessu efni og
fyrir flokkana sjálfa - að formenn þeirra ættu alls ekki sæti á
Alþingi, þ.e.a.s. vikju úr formannsæti meðan þeirsitja á þingi,
alveg.eins og ráðherrar ættu að fara með þingsæti sitt. Og
hvernig væri að setja á stofn embætti sáttasemjara í
stjórnarmyndunum, eða þá að fela það forseta Hæstaréttar ef
fært þætti? Slíkur maður gæti verið eins konar sambandsliðs-
foringi forseta og flokka, og jafnframt ráðgjafi forseta í
þessum málum.
Það þykir nú eðlilegt og nauðsynlegt í félagshyggjuþjóðfé-
lagi að hafa rikissáttasemjara í launa- og kjaradeilum, og það
heftir ekki á neinn hátt frjálsa samnigna ef sá maður er starfi
sínu vaxinn. Þetta er nú viðurkennt og satt. að segja lítt
hugsanlegt að leggja niður þetta fyrirgreiðslustarf. Stjórnar-
myndunarsamningar eru núorðið í fjölflokkakerfi á Alþingi
um margt eðlislíkir samningum launþega og vinnuveitenda.
Er ekki leiðandi huga að því, hvort sáttasemjari með
lagaumboði gæti orðið til fyrirgreiðslu við stjórnarmyndanir?
Eitt er víst: Það er orðið lífsnauðsyn íslensku stjórnmálalífi
og lýðræði að losa stjórnarmyndanir með einhverjum hætti úr
þeirri spennitreyju, sem valdasjúkir alþingismenn hafa á
löngum tíma riðið um þær og verður nú æ oftar að
óleysanlegum dróma í fjölflokkakerfi Alþingis. Það er ekki til
neins að hrópa: Fækkum bara flokkunum. í þeim efnum
verður ekki snúið við. Aðalatriðiðer að finna nýjar hugmyndir
og hafa þor til að skoða þær og reyna.
En mættum við byrja á því að biðja „ábyrga stjórnmála-
menn“ að hætta að hrópa að þjóðinni ósannindum um það,
hver sé æðsta skylda þjóðþingsins og hætta þannig að verja
þann valdakastala sem þeir hafa sjálfir hlaðið gegn lýðræðinu
í landinu. Það væri fyrsta sporið til betri tíðar - og betri
stjórnar.
A.J.
Andrés
Kristjánsson
skrifar