Tíminn - 15.05.1983, Síða 14

SUNNUDAGUR 15. MAÍ 1983
SUNNUDAGUR 15. MAÍ 1983
■ Kynvilllir eöu kurlclskir karlar (svo nolað sé hlcypidómalaust oróalag) sýktusl
fyrsl af AIDS arió 1981. Nú liefur sjiikdoniurinn Urciðsl úl fyrir raftir þcirra.
Gála áunninnar ónæmisbæklunar
(AIDS)
er enn óráðin
V.
og sjúklingar deyja umvörpum:
fár að ræða”
i
■ Dr. Hclgi Valdiinarsson, prófessor í óna-misfræði við Háskóla íslands, ræðir við blaðamann Ifclgar-1 inians á kaffistofu Rannsóknarstofu Háskolans. Enn sem komið
cr hefur dr. Hclgi enga rannsóknaraðstöðu hcr á landi og veröur að l'ara lil Lundúna til að greina sýni.
segir dr. Helgi Valdimarsson prófessor í ónæmisfræði
■ Áunnin ónæmisbæklun (á ensku Acquired Im-
mune Defíciency Syndrome-AIDS) nefnist nýr
sjúkdómur sem talsvert hefur verið til umfjöllunar
í fjölmiðlum hér á landi og erlendis upp á síðkastið.
Þessi sjúkdómur lýsir sér með þeim hætti að hluti
af ónæmisvarnarkerfí líkamans bilar og þar með
viðnám hans gegn ýmsum alvarlegum sjúkdómum,
mjög oft með þeim afleiðingum að sjúklingurinn
deyr. Orsakir þessarar ónæmisbæklunar eru
óþekktar, þótt margar tilgátur séu á Iofti, og eins er
ekki nákvæmlega vitað með hvaða hætti smitun fer
fram, ef í raun er um smitsjúkdóm að ræða, eins og
flestir álíta þó. Þegar ónæmisbæklunar af þessu tagi
varð fyrst vart árið 1981, voru sjúklingarnir lang-
flestir kynvilltir karlar, og svo er enn þótt síðan hafí
fleiri orðið fárinu að bráð: eiturlyfjaneytendur,
vændiskonur, blæðarasjúklingar og nú síðast börn.
Sá maöur hér á landi sem best þekkir
til þessa sjúkdóms er Helgi Valdimars-
son læknir, prófessor í ónæmisfræði við
Háskóla íslands. Helgar-Tíminn hitti
hann að máli á dögunum.
Við spurðum Helga fyrst unr það
hvernig þessi áunna ónæmisbæklun lýsti
sér. „Hún lýsir sér meðþví aðsjúklingur-
inn fær útbreiddar eitlastækkanir, svita-
köst og hita. Jafnframt horast hann og
fær stundum niðurgang. - Það eru svo
venjulega svæsnar sýkingar, einkum
lungnabólga, eða þá óvenjulegar teg-
undir krabbameins, sem draga sjúkling-
inn til dauða."
Aunnin ónæmisbæklun er scm sé ekki
sjúkdómur sem slíkur?
„Nei, hér er um að ræða margvísleg
sjúkdómsmynstur, sem eiga rætur að
rckja til þess að vissir þættir í varnarkerfi
líkamans hafa bilað með þeiin afleiðing-
um að ákvcðnar tegundir æxla og sýkla,
scm eru tiltölulega meinlausar fyrir fólk
með heilbrigt varnarkerfi, verða mjög
illvígar.
Það er kannski rétt að víkja að því
strax hvað sýklar eru, því menn átta sig
ekki alltaf á því. Flestar örverur í
umhverfi okkar eru ekki sýklar í þeim
skilningi að þærvaldisjúköómum. Þann-
ig er t.d. mikill fjöldi örvera á slímhúð-
- Ónæmiskerfi lík-
amans bilar, og þar
með viðnám hans
gegn ýmsum alvar-
legum sjúkdómum,
mjög oft með þeim
afleiðingum að sjúkl-
ingurinn deyr.
um og í görnum sem aldrei gera neinn
óskunda og eru jafnvel gagnlegar. Svo
eru aðrar örverur sém eru meinlausar
meðan varnarkerfi líkamanserheilbrigt,
en þegar það bilar grípa þær tækifærið
og sýkja og geta þá orðið býsna illvígar.
Ég kalla slíkar Iífverur tækifærissvkla,
og geta þar átt hlut að máli jafnt
einfrumungar sem sveppir, vcirur og
bakteríur. Það eru fyrst og fremst slíkir
tækifærissýklar, sem herja á AIDS sjúk-
lingana. Hinir eiginlegu sýklar eru hins
vegar örverur eins og t.d. mislingaveiran
sem sýkja alla heilbrigða einstaklinga er
ekki hafa náð að mynda sérstakar ó-
næmisvarnir gegn þeim.
Varnarkerfi líkamans skiptist í tvo
meginþætti. Annars vegar svokallað
vessaónæmi með mótefni sem mikilvæg-
asta hlekkinn og hins vegar frumubundið
ónæmi þar sem frumur koma í staðinn
fyrir mótefni. Það er fyrst og fremst þessi
frumubundni þáttur varnarkerfisins sem
bilar í þeim sjúklingum sem við erum að
tala um. Þeir verða því þeim tækifæris-
sýklum að bráð, sem venjulega er haldið
í skefjum af frumubundna varnarkerf-
inu, og á þetta einkum við um sveppi og
vissar veirutegundir."
Orsakir áunninnar
ónæmisbæklunar
Hvað halda mcnn að orsaki þessa
ónæmisbæklun?
„Það eru nú býsna margar tilgát-
ur á sveimi í því sambandi. Sjálfur
hallast ég helst að því að um nokkra
- Sjúklingar fá út-
breiddar eitlastækk-
anir, svitaköst og hita.
Þeir horast og fá
stundum niðurgang.
— Orsakir áunninnar
ónæmisbæklunar eru
óþekktar en margar
tilgátur á sveimi.
samverkandi orsakaþætti sé að ræða
og þar á meðal veirusmit, sem þá sýk-
ir líklega fyrst og fremst þær tegundir
hvítra blóðkorna, sem sjá um frumu-
bundnar ónæmisvarnir líkamans. Hvítu
blóðkornin eru sem kunnugt er þær
frumur, sem sjá um varnir líkamans.
Það eru ntjög margar tegundir af þcssum
blóðkornum, og gcgnir hver tegund
sérhæfðu hlutverki í vörnunum. Sú
tegund, sem aðallega bilar í AIDS
sjúklingum kallast T-hjálparfrumur en
þær hafa m.a. það hlutverk að örva
átfrumur til þess að gleypa og drepa
sveppi og veirur. Einnig bilar í sjúkling-
unum önnur tegund hvítra blóðkorna
(natural killer cells), sem geta af eigin
rammleik drepið þær frumur líkamans,
sem orðið hafa afbrigðilegar af völdum
veirusýkinga eða krabbameins. Við
höfum sem sagt ónæmisfræðilega skýr-
ingu á sjúkdómsmynstrum AIDS sjúk-
linganna, en um orsök eða orsakir
ónæmisbilunarinnar sjálfrar er ennþá
allt á huldu. Nýlega hefur athyglin beinst
að svokallaðri „Haiti Connection" vegna
þess að innflytjendur frá Haiti til Banda-
ríkjanna sem hvorki eru kynvilltir né
eiturlyfjaneytendur hafa fengið sjúk-
dóminn. Einhver bönd hafa borist að
veiru úr svínum á Haiti, en þessi tilgáta
er nú meira eða minna úr lausu lofti
gripin."
Er það rétt að menn geti gengið lengi
með áunna ónæmisbæklun án þess að
veruleg sjúkdómseinkenni komi fram?
„Já, það er rétt. Ég vann til skamms
tíma á St. Mary’s sjúkrahúsinu í Lund-
- Fyrst voru sjúkling-
arnir kynvilltir karlar,
síðan eiturlyfjasjúkl-
ingar, vændiskonur,
biæðarasjúklingar, og
nú síðast börn.
únum en þar er ein stærsta kynsjúk-
dómadeild Bretlands. Þar hefur verið í
gangi um nokkurt skeið ónæmisfræðileg
athugun á karlelskum körlum. Spurning-
in er hvort þeir hafi eitthvað svipaða
ónæmisbæklun og sjúklingar sem þjást
af AIDS, áður en þeir fá einkenni
sjúkdómsins. Niðurstöður þessara rann-
sókna hafa enn ekki verið formlega
birtar, en þær benda ótvírætt til þess að
ónæmisbæklun af því tagi sem við erum
að tala um, sé tiltölulega algeng í
einkennalausum hommum.Það er þann-
ig líklegt að eitthvað í hátterni homma
geti valdið ónæmisbæklun, sem síðan
ágerist, og kannski er veirusmitun bara
dropinn sem fyllir mælinn. Ef ónæmis-
bæklunin kemst á nógu hátt stig er
jarðvegurinn svo tilbúinn fyrir krabba-
meinin og tækifærissýklana."
Hommar ættu ekki
að gefa blóð
Við höfum heyrt að smitunarleiðir í
sambandi við áunna ónæmisbæklun
gætu einkum verið þrjár: kynmök, eitur-
lyf í æð og blóðgjafir.
„Ef þetta er a.e.l. smitsjúkdómur, þá
þarf býsna mikla eða óvenjulega snert-
ingu til að sýking eigi sér stað. í þessu
sambandi hefur verið rætt um saurveirur
og einnig um þann möguleika að sæði
geti haft ónæmisbælandi áhrif ef það
lendir inn í endaþarm. Þá virðist smit-
valdurinn einnig geta borist milli manna
með óhreinum nálastungum og blóð-
gjöfum."
— Aðal áhyggjuefnið
er sá möguleiki að
ónæmisbæklunarfar-
aldurinn breiðist mik-
ið út fyrir raðir
homma og eiturlyfja-
neytenda
■ Börn í Bandaríkjunum hafa nýverið orðið bráð áunninnar ónæmisbæklunar og smitun virist hafa átt sér stað við blóðgjöf.
Það hefur komið frani að lítið barn
hlaut ónæmisbæklun vcgna blóðgjafar
og í framhaldi af því hcfur orðið vart
mikils ótta manna crlcndis einkum í
Bretlandi og Bandaríkjunum, um að
þessi sjúkdómur gcti breiðst út gegnum
blóðbanka. Brcska blaðið THE
OBSERVER greindi t.d. frá því fyrir
nokkrum dögum að í Bretlandi væri
hafin barátta fyrir því að banna kynvill-
ingum að gefa blóð.
„Já, þetta hlýtur að vera talsvert
áhyggjuefni, sérstaklega í Bandaríkjun-
um þar sem stunduð er blóðsala frcmur
en blóðgjafaþjónusta. Peningagreiðslur
fyrir blóð laða nefnilcga að einstaklinga,
sem eru illa staddir fjárhagslega, og þar
hljóta áfengis -og eiturlyfjasjúklingar að
vera framarlega í flokki. Þctta eru
einmitt einstaklingar sem tilheyra á-
hættuhópi í sambandi við AIDS, og hætt
er við að einhverjir þeirra reyni að villa
á sér heimildir fremur en að missa -af
blóðsölunni. Þetta mál horfir talsvert
öðruvísi við hér á Norðurlöndum og
reyndar í flestum Evrópulöndum þar
sem blóðsöfnun byggist á gjöfum sjálf-
boðaliða. Okkar fyrirkomulag er því
mun áhættuminna ekki bara í sambandi
við áunna ónæmisbæklun heldur einnig
vegna lifrarbólgu ogannarra sjúkdóma,
sem geta borist mcð blóðgjöfum. Það er
hins vegar alvcg ljóst að meðan ekki
hefur tekist að finna hentugar aðferðir
til þess að greina AIDS á byrjunarstigi
þá eiga hommar ekki að gefa blóð."
En er unnt að koma í veg fyrir það?
„Það getur trúlega orðið erfitt í
-Meðan ekki hefur
tekist að finna hent-
ugar aðferðir til að
greina AIDS á byrjun-
arstig eiga hommar
ekki að gefa blóð.
— 1300 tilvik áunn-
innar ónæmisbæklun-
ar hafa verið greind;
489 hafa látist. Með
svipuðu áframhaldi
verða tilvikin orðin
fleiri en 2000 í
árslok.
— AIDS hefur ekki
enn borist til íslands.
Frétt þess efnis í DV
er úr lausu lofti gripin.
— Ekki er unnt að
greina AIDS á íslandi
vegna þess að rann-
sóknaraðstöðu
skortir.
— Skortur á rann-
sóknaraðstöðu í
læknisfræði er að
verða hættulega veik-
ur hlekkur í íslenskri
heilbrigðisþjónustu.
Bandaríkjunum ncma þeir brcyti sínu
blóóbankakerfi."
Áunnin ónæmisbæklun
enn ólæknandi
Er það ckki líka críitt á íslandi?
„AIDS hefur nú ekki ennþá borist
hingað til lands svo að vitað sé. Gcrist
það vcrður vitaskuld mun auðveldara
fyrir okkur að bægja hættulegum blóð-
gjöfum frá einfaldlega vegna þess að
blóösöfnun hér byggist á blóðgjöfum en
ckki á blóðsölu. Aðal áhyggjuefnið í
þessu sambandi er hins vcgar sá mögu-
leiki að ónæmisbæklunarfaraldurinn
breiðist út fyrir raðir homma og eitur-,
lyfjancytenda. Við vitum nefnilega ekki
ennþá hvort þeir sem hafa einkennalausa
ónæmisfötlun geta smitað út frá sér. Það
cr ckki búið að finna upp neitt einfalt og
handhægt blóðpróf til þess að greina
einkennalausa smitbcra AIDS líkt og
nú er ætíð gert til þess að koma í veg
fyrir lifrarbólgusmit í sambandi við blóð-
gjafir. Þærónæmisfræðilegu rannsóknir,
sem notaðar eru til þess að grcina AIDS
á byrjunarstigi eru það tímafrekar og
dýrar að varla er raunhæft að beita þeim
á alla blóðgjafa."
Hvað er hægt að gcra til að hjálpa
fólki scm vcrður lyrir ónæmisbæklun?
Sóttvarnarstöð er auðvitaö ckki inni í
myndinni?
„Því miður virðist ónæmisbæklun
þessara sjuklinga vera ólæknandi,
a.m.k. þegar þeir eru komnir með
svæsnar sýkingar eða krabbamein. Ný-
lega hefur verið reynt að græða í þá merg
og gefa þeim ýmis ónæmisörvandi efni
eins og t.d. interferón. Allt eru þetta
tilraunir á byrjunárstigi, en fyrstu vís-
bendingar gefa þó ekki tilefni til bjart-
sýni.
Sótteinangrun kemur varla til greina
hvorki til þess að hindra að hinir ónæmis-
fötluðu veikist né heldur til þess að
koma í veg fyrir að þeir smiti ónæmis-
bækluninni út frá sér. Tækifærissýklarn-
ir, sem eru aðal méinvaldur sjúkling-
anna, lifa nefnilega í nánu og stóðugu
sambýli við flest pkkar og því ekki unnt