Tíminn - 22.05.1983, Qupperneq 4

4
SUNNUDAGUR 22. MAÍ 1983
Ný-guðfræðin og deilur þær sem urðu henni
samfara í lok 19. aldar og upphafi þeirrar 20. áttu
sér nokkra sögu. Mikið framfaraskeið bæði í tækni
og vísindum og almennri menntun oili því að fyrri
heimsmynd kristinna manna tók nokkrum stakka-
skiptum og kallaði á breytt viðhorf gegn margra
alda stöðnuðum kennisetningum. í upphafi verður
hér vikið að hinni s.k.' gamalguðfræði og innihaldi
hennar, síðan þeirri nýju og reynt að skýra hvað hún
hafði fram að færa.
Deilur þær sem urðu á Islandi og í Vesturheimi
' gefa nokkra vísbendingu um hvað málið snérist.
Það sem hæst bar í þessum deilum var deilan um
Biblíuna og innblástur hennar, og um trúarjátning-
unaog kenningafrelsi.
manna til rétttrúnaðarins. Með tilkomu
þessara tveggja hreyfinga urðu þáttaskil
að því marki að heittrúin og skynsemis-
trúin kepptust um völdin við rétttrúnað-
inn.
Hvað íslendinga áhrærði má rekja hið
trúarlega hugsanakerfi til rétttrúnaðar-
ins. Hallgrímur Pétursson söng þá trú
inn í hjörtu þjóðarinnar með sálmum
sínum og á sama hátt talaði Jón Vídalín
af trúarhita og beitti frábærri mælsku og
biblíuþekkingu. .
Ef höfð er hliðsjón af trúarsögu ís-
lendinga var ekki að undra að fram
kæmu andmæli þegar ný-guðfræðingar
fóru að láta verulega að sér kveða.
Ný-guðfræði kemur
til sögu
Það sem ný-guðfræðingar lögðu mesta
áherslu a í upphafi var að trú og trúfræði
væri sitt hvað. Þeir töldu að þetta tvennt
hefði í gegnum árin valdið ruglingi og
misskilningi. Ef þetta væri skilgreint
nánar mætti segja að trúin væri varanleg
stærð í eðli sínu, en trúfræðin eða
að allur meginþorri menntaðra manna
um kristinn heim hafi algerlega snúið
við henni bakinu.“
í framhaldi af þessu vitnaði hann í
ný-gúðfræðinginn prófessor Paul Lob-
stein í Strassburg þar sem hann hélt því
fram, að sú guðfræði sem væri ákveðin í
því að einskorða sig við ákveðinn búning
hugmynda frá ákveðnum tímabilum
myndi skuldbinda sig til að halda við lýði
heimsmyndahugmyndum og heimspeki
frá fornöld og miðöldum. Þá segir:
„Það sem vér verðum að gera, ef vér
viljum þjóna kirkju vorra tíma, er að
afklæða hin eilífu sannindi trúarinnar,
sem liðni tíminn hefir afhent oss, þeim
tímabundnu umbúðum sem þau eru
vafin í.“
Máli sínu til frekari stuðnings benti
Friðrik á að sífelldar breytingar hefðu
átt sér stað í tímans rás hvað hin kristnu
trúarbrögð áhrærði. Þannig mætti rekja
sig aftur í tímann og segja að guðfræði
Faríseanna hafi verið gömul guðfræði en
guðfræði Páls postula ný-guðfræði. Þá
mætti nefna efasemdirnar á 14. öld um
ítarlega grein fyrir eðli trúar annars
vegar og vísinda hins vegar.
Upphaf hinnar svokölluðu ný-guð-
fræði eins og hún kom fram á 19. og 20.
öld er oftast rakið til hollenska guðfræð-
ingsins Scholten (1811-1885). Hann var
einn þeirra fremstu sem beitti sér fyrir
sögulegri gagnrýni á biblíuna og leitaðist
við að finna það sem hann kallaði nýja
og kristilegri lífsskoðun. Það var þó talið
að allstór hópur guðfræðinga hafi áður
eða á fyrstu áratugum 19. aldar hafið
stranga gagnrýni á kenningarkerfi kirkj-
unnar og biblíunnar og var þá vitnað til
þýska guðfræðingsins Schleiermacher
(1768-1834). Þá hefur upphaf nútíma-
guðfræðinnar stundum verið rakið til
ákveðinna heimspekinga eða heimspeki-
stefna, svo sem „spekulativri" guðfræði
eins og hún kom fram hjá Hegel,
Schelling og Fichte. Þá hefur einnig
verið talað um Túbingen skólann í þessu
sambandi. Nafnið mun þó ekki eiga við
neinn einstakan mann, heldur við alla
þá stefnu vísindalegrar guðfræði nútím-
ans, þar sem rannsókn biblíunnar hefur
verið lögð til grundvallar - rannsókn,
Þorvaldur Bragason rifjar upp deilur um nýja og gamla guðfræði:
„Við heimtum full-
komið hugsanafrelsi"
— sögðu ný-guðfræðingarnir
■ Sem löngum fyrr hefur saga kristinn-
ar kirkju fléttast rétttrúnaðarhugtakinu.
í tímans rás hafa arfgengar trúarsctning-
ar orðið að heilögu kenningarkerfi og
öðlast viðurkenningu og álit almennings.
Samkvæmt hugmyndum rétttrúaðra
urðu menn hólpnir ef þeir fylgdu í einu
og öllu því kenningarkerfi sem rétttrún-
aðurinn bauð. Ef ekki, þá var voðinn
vís. Hin kaþólska kirkja barðist ötullega
fyrir því að kenningarkerfi hennar væri
virt í einu og öllu, en kjörorðið var að
utan hennar væri enga sáluhjálp að fá.
(Extra ecclesiam nulla salus). í bréfum
páfa frá hinum ýmsu tímum má finna
fjölda dæma máli þessu til sönnunar.
Sögulegur bakgrunnur
gömlu guðfræðinnar
Kirkjudeildirnar tvær, sú grísk-ka-
þólska og rómversk-kaþólska tóku þó
upp tvær mismunandi stefnur í tímans
rás. Síðan árið 842 hefur grísk-kaþólska
kirkjan haldið rétttrúnaðarhátíð fyrsta
sunnudag í föstu til minningar um mynd-
dýrkunardeiluna sem þá var til lykta
leidd. Rétttrúnaðarhugmynd sína batt
hún við Nikeu-játningarnar sem sam-
þykktar voru í Nikeu 325. Talsvert
mikið var lagt upp úr játningum þessum
og leitast var við að halda þeim sem
upprunalegustum. Grísk-kaþólska
kirkjan hefur því staðið meira í stað en
nokkur önnur deild kristinnar kirkju,
sbr. eftirfarandi ummæli:
„Hvergi hefir önnur eins áhersla verið
lögð á rétttrúnaðinn og þar. Hvergi
reynt með öðrum eins heljartökum að
láta gamla guðfræði halda áfram að
vera gamla guðfræði um aldur og æfi.
Og hvergi hefir mannsandinn verið
jafn-kyrrstæður innan kristninnar og
þar, bæði í trúarefnum og öðrum
framfaramálum mannkynsins."
Rómversk-kaþólska kirkjan lagði
töluvert mikið upp úr rétttrúnaðinum,
en þó ekki jafn afdráttarlaust og sú
gríska. Það er talið að með kenningu
sinni um óskeikulleika páfans hafi hún
fundið leið út úr sjálfheldu játningarinn-
ar. Þannig var látið að því liggja að það
væri mikið auðveldara og léttbærara
fyrir mannsandann að skipa mann á
páfastól og láta hann skera úr og segja
til um hvað væri sannleikur í hinum
æðstu efnum frekar en farið væri eftir
dauðum bókstaf. Fastheldni rómversk-
kaþólsku kirkjunnar var samt sem áður
mikil og jafnvel það mikil, að einstak-
lingurinn hafði engan skoðanarétt í
trúarcfnum. Það kom síðar fram hjá
talsmönnum ný-guðfræðinnar að þeir
lögðu mikla áherslu á hvernig kaþólska
kirkjan krafðist fórnar skynseminnar af
einstaklingnum. Eftir að kaþólska kirkj-
an lét af ofsóknum sínum á hendur
hinum s.k. trúvillingum sannfærðust ný-
guðfræðingar um að rétttrúnaðarhugtak-
ið ætti einkum við hina kaþólsku kirkju.
Þcgar siðabótarkirkjan kom fram á
sjónarsviðið varð lítil breyting á afstöð-
unni til rétttrúnaðarins, annað en nafnið,
en nýja heitið var „hin evangeliska
kirkja" sem gerði þá kröfu að vera sú
eina sem ætti fagnaðarerindi Jesú í
hreinni og ófalsaðri mynd. Það risu því
brátt deilur meðal þessara tveggja
kirkjudeilda um rétttrúnaðarkröfuna.
Brátt mátti ekki á milli sjá hvor var
kröfuharðari til þegna sinna páfakirkjan
eða sú evangelíska, einkum eftir að
Ágsborgarjátningarnar komu fram.
Evangeliska kirkjan kom brátt fram
með nákvæmlega sömu kröfuna og sú
kaþólska, þ.e. að í trúarefnum ættu allir
að fylgja nákvæmlega sömu skoðun, og
beitti hún til þess hinum áhrifamestu
valdatækjum.
Ofanverð 16. öld og 17. öldin er
tímabil sem oftast var kennt við rétttrún-
að í N.-Evrópu. Talað var um hina
hreinu kenningu og játningar hafðar í
jafnmiklum hávegum og páfinn meðal
kaþólskra og svo virtist sem rétttrúnað-
arsinnar hafi álitið að síðasta orðið hefði
verið sagt í trúarefnum. Játningunum
var gert jafnhátt undir höfði og biblíunni
og orð Lúthers talin guðlega innblásin.
Mcð heittrúarhreyfingunni eða Piet-
ismanum og skynsemistrú og upplýsing-
um varð nokkur breyting á viðhorfi
guðfræðin hefði tekið stakkaskiptum frá
því í frumkristni og fram til þessa dags.
Um rétttrúnaðarhugmyndir 17. a'.dar
skrifaði Friðrik J. Bergmann, einn ötul-
asti talsmaður íslenskrar ný-guðfræði í
bók sína Trú og þekking (1916):
„Sú guðfræði er nú orðin ellihrum
og hugsunarhætti nútíðarmanna svo
ógeðfelld, að svo má að orði komast,
gildi skólaspekinnar þegar „Nóminalist-
arnir" hófu andóf sitt gegn veldi páfa-
dómsins og rétttrúnaðarguðfræði mið-
alda. Kenning „Nóminalistanna" var þá
kölluð nýja-guðfræðin og þeir sjálfir
ný-guðfræðingar. Þá minnti hann einnig
á að grundvöllurinn að skoðunum nú-
tímans hefði verið lagður af William
Occam og hann verið sá fyrsti sem gerði
sem er öldungis óháð trúfræði-setning-
um liðinna alda.
Hlutverk hinnar nýju guðfræði var að
nokkru leyti fólgið í því að færa gömlu
trúarhugmyndir kristindómsins í búning
sem gat verið í samræmi við þekkingu og
hugsanalíf breytts aldarfars.
Jón Helgason prófessor, síðar biskup,
skilgreindi stefnu ný-guðfræðinnar á
eftirfarandi hátt:
„1. heimtar fullkomið hugsanafrelsi, að
því er trúmál snertir, og rannsókn-
arfrelsi, ótakmarkað af sérhverju
tilliti til rannsóknarúrslita eldri
tíma.
2. fylgir í öllu viðurkenndum hugsana-
reglum vorra tíma vísinda án þess hins
vegar að loka augunum fyrir tak-
mörkunum mannsandans og ófull-
komleik mannlegrar þekkingar á
þeim efnum, sem liggja fyrir utan
skynsemi mannsins og er
3. ávalt boðin og búin til að viðurkenna
staðreyndir, sem í ljós koma, og taka
tillit til þeirra, hve mjög sem þær
kunna að ríða í bág við það, sem áður
hefir verið álitið satt og rétt.
Samkvæmt rétttrúnaðinum var biblían
talin algjörlega heilög og guðlegt orð
spjaldanna á milli. Ný-guðfræðin var því
allbyltingarkennd þar sem hún vildi
skýra biblíuna í sögulegu Ijósi og að hið
sögulega sjónarmið væri sá lykill sem
veitt gæti gleggstan skilning á henni.
Deilur hefjast
Viðhorf rétttrúnaðarmanna til ný-
guðfræðinnar var nokkuð einfalt og um
leið íhaldssamt. Þegar deilurnar fóru að
harðna laust eftir 1900 mátti finna margs
konar hugmyndir meðal rétttrúnaðar-
manna um það sem þeir töldu varhuga-
vert í kenningum ný-guðfræðinga. Eitt
var það sem þeir kölluðu skaðsemi og ill
áform ný-guðfræðinganna.
„Heimspekistefna sú eða vantrúar-
stefna, sem ekki kannast við neitt
• æðra en skynsemina og reynsluvísind-
in, hefir verið smám saman að
smeygja sér-inn hjá ýmsum guðfræð-