Tíminn - 22.05.1983, Side 9

Þegar islendingar gerðu
tilkall til eigin auðlinda
■ Fáar þjóðir eða engar eru eins
háðar auðlindum hafsins og íslending-
ar, og er óþarfi að fara nánar út í þá
sálma en benda má á, hve gífurlega
mikill hlutur sjávarafla er í þjóðartekj-
um og útflutningsverðmæti og hvað
það þýðir fyrir efnahagslífið í heild
þegar afli bregst eða glæðist, svo ekki
sé talað um afleiðingamar af því þegar
heilir fiskstofnar hverfa, hvort sem er
af mannavöldum eða óþekktum nátt-
úmlegum orsökum.
íslandsmið er sú auðlind sem erlend-
ar þjóðir hafa sótt í og í gegnum tíðina
hafa íslendingar iðulega verið beittir
ofríki og orðið að gjalda aflsmunar í
viðskiptum við útlendinga sem hingað
hafa sótt. Saga fiskveiða útlendinga
við ísland er orðin löng en hún hefst
þegar á 14. öld og gekk á ýmsu allt þar
til 200 mílna auðlindalögsaga var
viðurkennd sem alþjóðalög.
Núlifandi mönnum er enn í fersku
minni hvernig íslendingar hafa boðið
erlendum stórveldum birginn með því
að færa út fiskveiðilandhelgina og
bægt erlendum veiðiskipum frá feng-
sælum miðum og uppeldisstöðvum
fisksins sem heldur sig í hafinu um-
hverfis landið. 1954 var lögsagan færð
úr 3 mílum í 4 og línan dregin milli ystu
nesja þannig að fjörðum og flóum var
lokað, svo að hafsvæðið sem lenti
innan lögsögunnar var í raun miklu
stærra en sem svaraði einnar míiú
útfærslu frá þriggja mílna línunni.
1958 var fiskveiðilögsagan færð út í 12
mílur, í 50 mílur 1972 og 1975 loks í
200 mílur.
Þessar útfærslur gengu ekki þrauta-
laust fyrir sig og kostuðu þorskastríð
með miklum átökum á hafinu og
íslensk stjórnvöld stóðu einnig í stríðu
að afla hverri útfærslu viðurkenningar
á alþjóðavettvangi og ekki síst meðal
þeirra þjóða sem beinna hagsmuna
höfðu að gæta og misst spón úr aski
sínum þegar fiskimiðin við Island lok-
uðust hvert af öðru. En sigur vannst að
lokum og gerir nú enginn erlendur
aðili tilkall til að nýta íslenska
fiskislóð.
Níu áratuga sókn
En þótt verulegur árangur til að
bægja útlendingum frá íslandsmiðum
hafi ekki náðst fyrr en á síðari tímum,
hefur baráttan verið löng og ströng. í
jólabókaflóðinu s.l. vetur kom út bók
sem fjallar um hluta þessarar baráttu
og ekki hins ómerkasta tímabils í
fiskveiðisögunni. Bókin er Breskir
togarar og íslandsmið 1889-1916 eftir
Jón Þ. I>ór sagnfræðing. Tímabilið
hefst með bresku gufutogurunum, sem
voru öflugustu og stórvirkustu veiði-
tæki þeirra tíma og lýkur er Bretar
hættu að senda togara til íslands vegna
heimsstyrjaldarinnar fýrri. En þær
veiðar tóku þeir síðar upp á nýjan leik
í enn stærri stíl en áður. En saga
breskrar togaraútgerðar hér við land
nær yfir hartnær níu áratugi.
Með tilkomu gufutogaranna urðu
gífurlegar breytingar á veiðitækni og
aflabrögðum og voru Bretar frum-
kvöðlar að notkun þeirra. Enda leið
ekki á löngu frá þvf að þeir voru teknir
í notkun að sneyðast fór um afla í
Norðursjó og nálægari miðum og þá
var leitað lengra og nýrra miða fyrir
hin stórvirku tæki. Breskir fiskimenn
þekktu vel til miðanna við ísland eftir
aldalanga sókn, en skipin og veiðarfær-
in voru önnur. En brátt tóku togararnir
að sækja á íslandsmið. Almennt hefur
verið álitið að þessar veiðar hafi hafist
árið 1891 en Jón Þ. Þór sýnir fram á að
sókn togaranna við íslandsstrendur
hafi byrjað tveim árum fyrr og hefst
því tímabil bókar hans árið 1889.
Sá afli sem bresku togararnir sóttu
helst í var koli, sem var verðmætasti
fiskurinn á Bretlandsmarkaði. Það
voru því kolamiðin sem helst voru í
hættu, en íslendingar veiddu lítið af
þeim fiski, enda réðu þeir ekki yfir
skipum né tækjum til slíkra veiða. En
botnvörpungamir skröpuðu botninn
og drápu allt kvikt sem nærri vörpu
þeirra kom og eyðilögðu veiðarfæri og
spilltu afla íslensku sjómannanna.
Bresku togarakarlarnir voru ekki
lengi að finna kolamiðin í Faxaflóa og
þar var rányrkjan hreint ofboðsleg.
íslenskir sjómenn og yfirvöld reyndu
hvað þeir gátu að bægj a þessum vágest-
um frá, en alþjóðalög um landhelgi
voru mjög á reiki og óhægt var um vik.
Ekki er trútt um að íslendingar hafi
orðið til að hjálpa útlendingunum við
veiðarnar með ýmsum hætti. Það gat
verið stundargróði fyrir einstaklinga
að vísa þeim á miðin og kenna þeim að
veiða við ísland. Þá var mikið stunduð
sú „útgerð" af háflu íslendinga, að
kaupa við vægu verði þann fisk, sem
bresku togaraskipstjórarnir kærðu sig
ekki um og hentu fyrir borð á fyrstu
árum togaraútgerðar hér við land. Það
var aðallega þorskur, sem þannig var
farið með, en hann gaf ekki eins mikið
í aðra hönd í útgerðarbæjum á Bret-
landseyjum og flatfiskur og annað
góðmeti sem breska yfirstéttin hafði
smekk fyrir. Menn fóru þá á bátum
sínum út á miðin og sömdu við tog-
araskipstjórana um að fá að hirða
þennan úrgangsfisk og virðist gjald-
miðillinn af hálfu íslendinga aðallega
hafa verið áfengi og gæruskinn.
Eitthvað hafa íslendingar haft í aðra
hönd fyrir að þjónusta togarana í
landi. En allt voru þetta smámunir hjá
þeim mikla auði sem Bretarnir mok-
uðu úr sjónum uppi í landsteinum og
á hefðbundnum miðum íslensku smá-
bátanna.
Kolagöngurnar höfðu mikil áhrif á
hvar Bretarnir leituðu fanga hverju
sinni og sóttu fast áð fá að veiða í friði
fyrir afskiptum íslendinga og danskra
varðskipa þar sem flatfisks var von.
Kotkarlar og stórkarlar
Frá öllu þessu skýrir höfundur
nefndrar bókar á auðskilinn og fróð-
legan hátt. En aðalviðfangsefnið er
stjórnmálalegs eðlis. Eru rakin m.a.
afskipti kotkarla á Suðurnesjum við
togarakarlana' og innlend og dönsk
yfirvöld, farið yfir afskipti Alþingis og
landshöfðingja af landhelgismálum og
viðskipta dönsku og bresku stjórnanna
af málunum og er fróðlegt að sjá í
sömu köflum bréf og kærur frá fá-
tækum fiskimönnum við Faxaflóa og
bréfaviðskipti danska forsætisráðherr-
ans við breska forsætisráðherrann um
sama efni, en á þessum tíma bar
breska heimsveldið ægishjálm yfir
önnur stórveldi.
Innrás á miðin
Innrás breskra togara á Íslandsmið
leiddu til umdeildra samningagerða og
að lokum landhelgissamningsins milli
Dana og Breta 1901, sem var í gildi í
rúmlega hálfa öld. Oft hefur verið deilt
á framkomu Dana og undanlátssemi
við breska hagsmuni og á meðan á
þorskastríðunum stóð heyrðust oft þær
raddir að þetta hefði verið svikasamn-
ingur og Danir hefðu selt íslenska
hagsmuni til að vernda og efla markaði
sína fyrir danskar landbúnaðarvörur í
Bretaveldi. En Jón Þ. Þór er á öðru
máli. Flann skoðar málin á hlutlausan
hátt eins og sagnfræðingi sæmir.
í stuttri samantekt um aðdraganda
samninganna segir hann: „Um það bil
sem breskir togarar hófu veiðar við
ísland, voru íselnsk landhelgismál nán-
ast í lausu lofti og dönsk stjórnvöld
hikandi í þeim efnum. Má með nokkr-
um rétti halda því fram að tvenns
konar landhelgi hafi gilt hér við land á
þeim tíma. Að nafninu til var 4
sjómílna landhelgi enn í gildi, en henni
hafði ekki verið haldið til streitu um
alllangt skeið, og gæsla landhelginnar
var miðuð við 3 sjómílur. Var það í
samræmi við þær reglur, sem giltu um
fiskveiðilögsögu í Norðursjó og bæði
Bretar og Danir höfðu samþykkt 1882.
Sú samþykkt náði þó aðeins til þeirra
hafsvæða sem lágu sunnan við-61.
gráðu, og tók því ekki til íslandsmiða.
Þegar í upphafi veiða sinna á ís-
landsmiðum fóru breskir togaramenn
með offorsi og ollu íslendingum stór-
tjóni, skemmdu fyrir þeim veiðarfæri
og hröktu þá af miðunum. Sáu forystu-
menn íslendinga að við svo búið mátti
ekki standa, en tóku sig til og settu lög
um bann við botnvörpuveiðum í land-
helgi árið 1894. Sú lagasetning var
merkileg fyrir margra hluta sakir. Þá
gengu alþingismenn í fyrsta skipti fram
fyrir skjöldu í máli sem snerti samskipti
íslendinga við aðrar þjóðir án samráðs
við dönsku ríkisstjórnina, sem bar að
annast þau mál. í annan stað var
lagasetningin merk sökum þess, að hin
nýju lög voru óvenjulega hörð og
sýndu ótvíræðan ásetning íslendinga
til að verja lífshagsmuni sína.
Ekki getur leikið á tvennu að 3. gr.
landhelgislaganna frá 1894 braut í
bága við þær reglur, er myndast höfðu
um siglingu skipa á höfnunum, og mun
a.m.k. hinum lögfróðustu í hópi al-
þingismanna hafa verið það ljóst frá
upphafi. Dönskum stjórnvöldum þóttu
lögin ísjárverð en engu að síður hlutu
þau staðfestingu konungs. Jafnframt
afréð danska stjórnin að freista þess að
framfylgja lögunum og sendi mun
fullkomnara herskip til gæslu við ís-
land en áður.“
3. greinin sem hér er minnst áfjallar
um að þung viðurlög voru sett við að
skip hefði botnvörpu innanborðs í
landhelgi þótt það væri ekki að veið-
um. Danska landhelgisgæslan fram-
fylgdi þessu ákvæði og tók að minnsta
kosti þrjú skip á milli lands og Eyja
sem svona var ástatt fyrir og miklar
deilur risu milli Dana og Breta vegna
þessa.
Um þetta segir í samantektinni:
„Bretar mótmæltu hinum nýju land-
helgislögum þegar í upphafi, og þegar
danska varðskipið færði togara til hafn-
ar þar sem þeir voru dæmdir fyrir brot
á 3. gr. þeirra vorið 1896, var þeim nóg
boðið. Kvartanir togaramanna og tog-
araeigenda vegna harðneskju danskra
varðskipsmanna streymdu inn á borð
stjórnarherranna í Lundúnum, og
snemmsumars 1896 afréðu þeir að
senda æfingardeild úr breska flotanum
á fslandsmið.“ Yfirmaður flotadeildar-
innar var Atkinson sem átti eftir að
koma mikið við sögu landhelgismála
og réttindabaráttu íslendinga næstu
árin.
Merkur áfangi
Ekki er vitað með vissu hvaða
fyrirmæli Atkinson hafði frá breskum
stjórnvöldum, en margt bendir til að
hann hafi haft heimild til að leita
einhvers konar bráðabirgðasamkomu-
lags við Magnús Stephensen lands-
höfðingja, sem hann og gerði.
Samkomulagið er merkur atburður
í sögu íslenskra utanríkismála. Þá
samdi íslenskur embættismaður í
fyrsta sinn um langt skeið við fulltrúa
erlends ríkis án samráðs við dönsk
stjórnvöld. Um þessar viðræður, að-
draganda þeirra og þýðingu er fjallað
ítarlega í bókinni. „Samkomulag heið-
ursmannanna tveggja, Magnúsar Step-
hensens og Atkinsons, reyndist að vísu
ekki haldmikið, en hvorugur þeirra
verður þó sakaður um það. Engu að
síður var með samkomulaginu fenginn
umræðugrundvöllur, sem stjórnir
Danmerkur og Bretlands gátu notfært
sér, en þær tóku að leita fyrir sér um
frambúðarlausn á landhelgisdeilunni.
Þess vegna verður gerð samkomulags-
ins seint ofmetin og með því urðu
þáttaskil í deilunni."
Samkomulag þetta var í stuttu máli,
að breskir togarar stunduðu ekki veið-
ar á veigamiklum miðum á sunnan-
verðum Faxaflóa. Með því fékkst
viðurkenning Breta á nauðsyn þess að
friða flóann. Breskir togarajálkar
brutu þetta samkomulag náttúrlega
fyrr en varði og það fékkst ekki
staðfest af réttum yfirvöldum, enda
mun það aldrei hafa verið nema
munnlegt. En það mega þeir Magnús
Stephensen landshöfðingi og Atkinson
flotaforingi eiga að þeir voru fyrstu
mennimir sem gerðu alvarlega tilraun
til að fá viðurkennd friðunarsjónarmið
á íslenskum fiskimiðum og mikilvæg-
um uppeldisstöðvum.
Síðar sóttu Bretar fast að fá að veiða
í íslenskri landhelgi utan Faxaflóa og
stóð landshöfðingi fastur á móti því
svo og dönsk stjórnvöld og flestir
íslendingar. En Bretar vildu fá veiði-
heimildir gegn gjaldi. Þeir vildu fá að
veiða á kolamiðunum fyrir suður- og
austurströndinni. Þeir bentu á að þau
mið væru ekki nýtt af íslendingum
vegna hafnleysu og það mundi draga
úr sókninni í Faxaflóa og önnur mikið
sótt mið.
Sem betur fer féllu íslendingar aldrei
í þá freistni að selja aðgang að land-
helginni þótt gull væri í boði og jafnvel
vilyrði um sauðasölu. En ekki er trútt
um að sumum íslenskum ráðamönnum
hafi litist allvel á þessi tilboð.
Minna má á að löngu síðar tóku
nokkur Suður-Ameríkuríki sér 200
mílna fiskveiðilögsögu löngu á undan
öðrum þjóðum og seldu síðan er-
lendum fiskiskipum aðgang að henni.
Engin alþjóðalög til
Um landhelgissamninginn frá 1901
hefur margt verið rætt og ritað, sér-
staklega um afstöðu Dana. Um það
atriði dregur Jón Þ. Þór athuganir
sínar saman: „Um afstöðu dönsku
ríkisstjórnarinnar í landhelgisdeilunni
verður ekki annað sagt en hún hafi
verið skynsamleg. Og það áttu Danir
sameiginlegt með Bretum í þessu máli,
að þeir reyndu að komast eins langt og
þeir gátu.
Danir reyndu aldrei að halda fram 4
sjómílna landhelginni gagnvart togur-
unum, enda hefði það vafalítið reynst
tilgangslaust. Þeir höfðu fyrir löngu
fallið frá henni í reynd. Aftur á móti
létu Danir reyna á landhelgislögin frá
1894, og var það sjálfsagt eins og í
pottinn var búið. Með því styrktu þeir
vígstöðu sína, og þegar þeir féllust á
að milda 3. greinina, gat ekkert annað
en „Norðursjávarlandhelgi" komið í
staðinn. Og eftir að kom fram á
útmánuði 1897 hvikuðu Danir hvergi.
Tvennir tímar
Niðurstaða deilunnar, landhelgis-
samningurinn frá 1901, var eðlilegasta
lausnin. Það er ef til vill full fast að orði
kveðið að segja að „Norðursjávarland-
helgi" hafi verið alþjóðalög á þessum
tíma, einfaldlega vegna þess að engin
alþjóðalög voru til um landhelgismál,
en hún var það fyrirkomulag, sem
komst næst því að geta kallast almenn
regla um þessar mundir, a.m.k. á
norðurhveli jarðar.
Allar vangaveltur um einhvers kon-
ar svik Dana við Íslendinga í landhelg-
ismálinu eru út í hött. Og sama er að
segja um ásakanir íslendinga í garð
dönsku varðskipsmannanna. Hið eina,
sem við getum ef til vill áfellst Dani
fyrir, er að þeir skyldu ekki hafa fleiri
skip við gæslu á íslandsmiðum. Og þó,
þegar fjallað er um dönsku landhelgis-
gæsluna við ísland um síðustu alda-
mót, mátt hennar eða máttleysi, verð-
ur að hyggja að tvennu. í fyrsta lagi,
hversu hagkvæmt var fyrir Dani að
halda hér uppi öflugri gæslu með
mörgum skipum og í öðru lagi, hve
mikilli gæslu gátu þeir haldið uppi?“
í bókinni etu töflur um aflabrögð
breskra togara sem veiddu á íslands-
miðum og um aflasamsetningu og
margskonar fróðleikur annar en hér
hefur verið tæpt á. Þá eru einnig tölur
um skipsskaða og dregið er saman
hvaða þýðingu íslandsútgerðin hafði
fyrir Breta. En það er bagt að sjá hve
fátækir og vanbúnir íslendingar sjálfir
voru til að nýta eigin auðæfi og koma
þeim í verð.
Á þessu varð þó breyting síðar og
vafalítið hefur rányrkja og auðsöfnun
útlendinga við nefið á íslendingum
flýtt fyrir, að þeir hófu sjálfir togaraút-
gerð og margfölduðu sókn sína á eigin
mið.
Sú þróun að íslendingar tóku sjálfir
að ná yfirráðum yfir eigin auðlindum
og nýta þær á sér langa sögu og ekki
þrautalausa. Það er því vel þess virði
að þeir sem ekki muna tímana tvenna
og aldrei hafa séð flota erlendra fiski-
skipa ösla um allan sjó allt upp í
landsteina, líti upp úr vídeóinu sínu
eða dýra bílnum og kynni sér fyrir
hvað þau tæki ásamt öðrum neyslu-
gæðum eru keypt,og fyrir hverju menn
hafa verið að berjast með útfærslum
fiskveiðilögsögunnar og eflingu fiski-
skipastólsins.

Oddur Olafsson,
r itstj ór nar f ulltrúi,
skrifar WMt/á