Tíminn - 09.10.1983, Side 5

SUNNUDAGUR 9. OKTÓBER 1983
5
íslendinga. Aðalbreytingin gerist 1619,
þegar konungur ákveður að það skuli
aðeins eitt verslunarfyrirtæki hafa ís-
landsverslunina með höndum, það skuli
vera einn verðlagstaxti yfir allt ísland og
hann skuli vera ákveðinn í Kaupmanna-
höfn en ekki á íslandi eins og áður hafði
verið.
Á hvaða hátt hélt einokunarverslunin
efnahagskerfinu í þessum skorðum?
Hvernig kom hún í veg fyrir framfarir í
fiskveiðum?
Sjáðu til, í fyrsta lagi var einokunar-
verslunin aðeins framhald fornra versl-
unarhátta, sem voru orðnir úreltir í
Evrópu, þegar hún hélt innreið sína hér,
hvað þá á 18. öld, sem var öld mikilla
framfara í Evrópu, að undanskildu ís-
landi. Ef við athugum þetta aðeins
betur, þá fól einokunarverslunin í sér
ákveðna takmörkun utanríkisverslunar.
Þar af leiðandi var það að meira eða
minna fyrirfram ákveðið hvað það þýddi
að framleiða mikið fyrir útflutning á
íslandi. Það var tii dæmis tilgangslaust
að auka framleiðsluna í góðæri. I öðru
lagi voru verslun og framleiðsla aðskilin.
Kaupmenn máttu ekki eiga báta sem
íslendingar unnu á, þeir máttu ekki ráða
íslendinga í vinnu, þeir máttu ekki hafa
vetursetu, m.ö.o. þeir máttu ekki taka
þátt f framleiðslunni. Þetta þýddi svo
aftur að hagnaðurinn af versluninni var
fluttur úr landi. Þetta var kaupmönnun-
um ekkert sérstaklega sárt, en jafnvel
þótt þeir hefðu haft áhuga á að fjárfesta
eitthvað á íslandi, þá máttu þeir það
ekki.
mönnum á íslandsförunum og þeim sem
framleiddu þær vörur sem notaðar voru
í einokunarversluninni og urðu að koma
frá Danmörku ef frá er skilið dálítið af
norsku timbri.
Einokunarverslunin
tryggði stöðu
Kaupmannahafnar
Þetta hafði grundvallarþýðingu fyrir
uppbyggingu Kaupmannahafnar. Það
eru tvö atriði sem talið er að hafi valdið
því að Kaupmannahöfn gat haldið áfram
að vera stór borg - þrátt fyrir hernað
Svía á hana og innilokun hennar oft á
tíðum. Það var búseta kóngsins þar, og
það var að íslandsverslunin var staðsett
þar. í sumum árum, t.d. 1711-1720, var
svo til öll utanríkisverslun Dana sjóð-
leiðina, sem máli skipti, við Island. Þetta
var ekki bara til að tryggja íslendingum
vistir, það var nóg af þjóðum sem sigldu
á íslandsmið og gátu gegnt hlutverki
Dana þar hvað verslun snerti, heldur til
að tryggja stjórn Dana á íslandi og
einkum og sér í lagi að tryggja tilvist
Kaupmannahafnar sem siglingaborgar.
íslandsverslunin var slík trygging. Þetta
var óbeini gróðinn.
Þá er þáð hinn beini gróði. Það er
aðeins hægt að mæla hann örugglega frá
1743. Raunar má giska á hann frá 1733.
Það má orða það þannig að verðlag
miðað við kostnað var þannig, að það
átti að koma út sómasamlegur gróði í
meðalárferði. Ekkert stórkostlegur
■ Dr. Gísli Gunnarsson Tímamynd GE
Fiskveiðarnar greiddu
niður innflutninginn
I þriðja lagi má benda á sjálft verðlags
kerfið, sem var einhvers konar framhald
af búalögunum. 1 því fólst að útflutning-
svörum sér í lagi fiski var haldið í mjög
lágu verði. Á móti fluttu kaupmenn til
íslands ýmsar innflutningsvörur á mjög
lágu verði, sem þýddi það að fiskútflutn-
ingurinn sér í lagi greiddi niður alls kyns
innflutningsvörur fyrir allt ísland. Þeir
sem aðallega framleiddu fisk voru að
styðja þá sem einkum framleiddu land-
búnaðarvörur til að kaupa innfluttar
vörur á ódýrara verði en ella. Það var
því ekki möguleiki að fjárfesta í fiski.
Nú var landbúnaðurinn alla tíð aðal-
bjargræðisvegur íslendinga, en vaxtar-
broddur efnahagslegra framfara hlaut
að búa í fiskveiðunum. Þessi vaxtar-
broddur var tekinn frá fslendingum,
þéttbýlismyndun gat ekki átt sér stað og
þróun í fiskveiðum gat ekki átt sér stað.
Var þá mikill gróði af einokunarversl-
uninni?
Gróðinn var aðallega tvenns konar. í
fyrsta lagi hinn óbeini gróði sem aldrei
skyldi vanmeta. Hann fólst í þeirri miklu
atvinnu sem verslunin veitti kaup-
mönnunum sjálfum og þeirra fólki, sjó-
gróði, en sómasamlegur. Enda kemur í
Ijós ef maður athugar bókhaldið, sem ég
hef gert fyrir hvert einasta ár frá
1743-1759 og síðan aftur frá 1764-1787,
að flest þessi ár skilaði einokunarversl-
unin gróða, þótt oft væri hann ekki mjög
mikill. Hér ber að athuga að einokunar-
verslunin eins og svo margt annað var
miðuð við eðlilegar aðstæður. En þegar
t.d. algert hrun varð á framleiðslu út-
flutningsafurða vegna hungursneyðar á
íslandi, þá hrundi verslunin líka og
skilaði tapi, þannig að hinn beini ágóði
var ekki mjög mikill.
Það var út af fyrir sig viss trygging fyrir
íslendinga sem ekki má gleyma að
kaupmenn voru skuldbundnir til að sigla
til Islands á sínum 20 skipum eða svo á
24 hafnir að meðaltali á hverju vori,
hvemig sem áraði með ákveðnar vörur,
án tillits til möguleika á gróða af verslun-
inni. Hitt var annað mál að stundum
sneru skipin meira og minna tóm til
baka, eða þau fóra með vörumar sem
þau komu með vegna þess að þær seldust
ekki. I vissum árum höfðu landsmenn
mjög lítið til að greiða þær með. En þeir
urðu að fara með þær til landsins þannig
að fasti kostnaðurinn var alltaf sá sami.
Við megum ekki gleyma því að láns-
viðskipti voru takmörkuð og nær óþekkt
var að íslendingar ættu fé hjá kaup-
mönnum. Þetta var vöruskiptaverslun,
vara skyldi koma fyrir vöru. Jafnvel eftir
að peningaverslun var komin á laggirnar
annars staðar hélt einokunarverslunin
áfram að vera vöruskiptaverslun og það
voru ýmsar ráðstafanir gerðar af hálfu
konungsvaldsins til að hindra peninga-
viðskipti. Þetta er enn eitt dæmið um
áhrif einokunarverslunarinnar til
stöðnunar. Menn gátu ekki notað góðæri
til að safna peningum og notað þá í
hallærum.
Þetta er um tapið og gróðann og
margir kynnu að freistast til að álykta að
Islandsverslunin hafi ekki skipt Kaup-
mannahöfn svona miklu eins og ég hef
verið að útskýra. En ég held ég megi
fullyrða að til 1730, jafnvel fram til 1750
hafi íslandsverslunin verið bakhjarl
verslunar Dana við fjarlæg lönd. Þetta
var eina samfellda, stóra verslunarfyrir-
tækið sem rak utanríkisverslun. Á 17.
öld og framan af þeirri 18. virðast flest
meiriháttar skip sem til voru í Kaup-
mannahöfn hafa verið notuð til íslands-
verslunarinnar. Þetta var eins og ég
sagði áðan hinn óbeini ágóði. Það kemur
því ekki við þótt sum ár væri táp á
þessari verslun, og sum ár væri önnur
verslun umfangsmeiri. Það sem skiptir
máli að þetta var eina samfellda verslun-
in. Ég er með ýmsar töflur í bók minni
sem sýna þetta, sýna m.a. hvert dönsku
skipin fóru frá Kaupmannahöfn. Þegar
mestu umræðurnar komu upp um einok-
unarverslunina á síðari hluta 18. aldar
og efasemdirnar um hana fóru vaxandi,
ekki síst af hálfu Dana, þá voru hlutirnir
orðnir öðru vísi. Þá voru þeir búnir að
byggja upp sína utanríkisverslun miklu
meira og hlutfallsleg þýðing íslandsversl-
unarinnar fyrir þá var mikiu minni en
fyrr.
Hamborgarar
áfram ráðandi
Þú kemst líka að þeirri niðurstöðu að
áhrifa Hamborgarkaupmanna hafi gætt
miklu meira á tímum einokunarverslun-
arinnar en áður hefur veri talið. I hverju
fólust þessi áhrif?
Hamborgarar héldu áfram að vera
ráðandi á mörkuðum íslensku skreiðar-
innar mest allt einokunartímabilið. Þeir
komast mjög snemma að samkomulagi
við dönsku kaupmennina um að selja
skreiðina til kaupendanna sem voru
flestir í Mið-Evrópu á þessum tíma. Við
skulum athuga að skreiðin var mikil
gæðavara. Það var engin skreið jafn
verðmikil á erlendum mörkuðum og sú
íslenska. Því hef ég komist að með
verðsögulegum athugunum. Og millilið-
irnir voru margir. Einokunarkaup-
mennirnir keyptu hana á Islandi, síðan
seldu þeir Hambogurum hana að meg-
inhluta, sem aftur seldu hana sínum
viðskiptavinum í Mið-Evrópu. Þessi tök
Hamborgarakaupmanna haldast að
mestu allt einokunartímabilið og það
segir sína sögu um það hve vanbúin
Kaupmannahöfn var að yfirtaka einok-
unarverslunina að þegar á fyrstu árum
hennar urðu þeir að leita til þeirra sem
upphaflega átti að ýta burtu úr íslands-
versluninni og biðja þá að taka að sér að
selja það sem mestu máli skipti á
fjarlægum mörkuðum. Danir höfðu ein-
faldlega engin tök á að ráða þessum
mörkuðum. Þetta kemur heim og saman
við það hvað Kaupmannahöfn var í raun
og veru lítils megnug í þessu sambandi
og útskýrir um leið hvers vegna íslands-
verslunin, jafn fátæk og ísland var, hafði
svona mikla þýðingu fyrir Kaupmanna-
höfn.
Var skreiðarmagnið sem fékkst frá
íslandsmiðum þá svo mikið að það hefði
úrslitaþýðingu fyrir hinn evrópska
markað?
Nei. Hins vegar var þetta mjög sér-
hæfð vara. Ég hef náð í heimildir, þar
sem segir að þetta hafi verið einkum og
sér í lagi sú vara sem ríkir kaþólskir
menn hafi viljað kaupa á föstunni.
íslenska skreiðin var ekki fátækra manna
matur. Hún var ríkra manna matur á
föstunni. Þaðber ekki að jafna henni við
saltfiskinn eða skreiðina frá Nýfundna-
landi.
Aukið frjálsræði og
gjaldþrota
einokunarverslun
Gísli, við gerum ritgerðinni víst ekki
mikið meiri skil í stuttu viðtali en við
höfum gert, en þó er ein spurning að
lokum. Hvaða rök lágu til þess að
einokunarverslunin var lögð niður 1787?
Búvélar
á haustverði
Eigum örfáar eftirtalinna véla á góðu verði
og greiðslukjörum.
Ath. söluskattur hefur verið felldur niður af
landbúnaðarvélum.
HRMil MÚGAVÉLAR:
" " Sprintmaster 6 hjóla kr. 42.500.
5 hjóla kr. 24.100.4 hjóla kr. 19.200
Áburöardreifarar 3001. kr. 14.600.
HEYÞYRLUR:
4ra stjörnu 4 arma dragtengd kr. 43.800
4ra stjörnu 6 arma dragtengd kr. 45.400
4ra stjörnu 6 arma lyftutengd kr. 52.000
SLÁTTUÞYRLUR
m/festingum fyrir grasknosara kr. 45.400
SLÁTTUÞYRLUR
_____m/grasknosara kr. 68.100_
=$=I\EW HOLLAISD
HEYBINDIVÉL
370 kr. 146.000
HEYBINDIVÉL
378 kr. 160.000
RÚLLUBINDIVÉL
841 kr. 226.000
FÆRIBÖND
verð breytilegt eftir lengdum
FJOLNOTAVAGN
m/mykjudreifarabúnaði kr. 72.000
SLÁTTUTÆTARAR
m/barkastýringu vbr. 145 cm. verð kr. 56.700
RÖKE bagga
20rúmm. kr. 43.000 VAGNAR
KVERNELAND
Gnýblásarar kr. 48.000.
G/obust>
LÁGMÚLI 5, SlMI 81555
I meginatriðum má tilgreina tvær
ástæður. I fyrsta lagi nýjar stefnur í
verslunarmálum, sem fólu í sér aukið
frjálsræði, t.d. má geta þess að um
svipað leyti og einokunarverslunin var
lögð niður voru átthagafjötrar danskra
bænda afnumdir. Hin ástæðan var sú að
konunglega danska einokunarverslunin
var komin á hausinn vegna þess að
stefna hennar hafði í mörgum efnum
verið röng, stjórn hennar slæm og árferði
á íslandi var afleitt. Það var því ekki
hægt að reka hana áfram jafnvel í góðæri
nema með stórkostlegu tapi. Ég færi að
því rök í ritgerð minni, en það er flókið
mál að fara út í hér, en ég vil nefna þetta
tvennt, aukið frjálsræði í verslunar- og
atvinnumálum og gjaldþrot einokunar-
verslunarinnar.
Þar með sláum við botn í spjallið. Það
má vel geta þess í lokin að ritgerð Gísla
fylgja viðamiklar tölfræðilegar athuganir
og í henni er fjöldi taflna og línurita. Þar
er gerð úttekt á hagnaði eða tapi ein-
stakra ára einokunartímabilsins sem
heimildir ná yfír. Þar eru viðamiklir
útreikningar á viðskiptakjörum kaup-
manna á erlendum mörkuðum byggðir á
verðsögulegum heimildum, þar eru sér-
stakir kaflar um framleiðslu á fiski og
kjötútflutningi, sem var aðallega til
Kaupmannahafnar, kaflar um einstök
tímabil einokunarverslunarinnar og
kaflar um eðli einokunarverslunar nánar
en hér hefur verið gerð grein fyrir. Og
að lokum. Þeir áhugamenn um sagnfræði
sem læsir eru á enska tungu geta enn
fengið bók Gísla keypta hjá Bóksölu
stúdenta og hjá Sögufélaginu en á
báðum þessum stöðum er hún til í
takmörkuðu upplagi. Síðan má spyrja
hvort íslensk sagnfræði megi án þess
vera að hún verði þýdd á íslensku hið
fyrsta. JGK