Tíminn - 04.01.1984, Blaðsíða 9

MlBVIKÚÓAGtjfe 4. JANÚÁfe 1984
I. Kvöld í baðstofunni
Gudað er á glugga, gestur kominn er.
„Fæ ég hýsing hér?“
„Hvað er meir að þér?“
„Fæ ég einhvern frugga,
Faxi klárinn minn,
er nú uppgefínn,
auminginn!"
Svo segir Matthías Jochumsson í
Þorravísum. Og síðar, er gestur hafði
verið leiddur til baðstofu, spurður tíð-
inda og veittur beini, fer eftirfarandi
samtal fram: „Kanntu vel að kveða?
Kann ég? Ónei - jú, ef þess æskir þú
unga hringabrú. -
Þarna er Þórður hreða,
þarna Skautaljóð,
bæði gild og góð.
- Gefið hljóð!“
Gamall siður var að berja þrjú högg í
bæjarþilið eða hurðina, og þutu þá
hundar upp með gelti og ólátum, ef þeir
voru inni. Oft heyrðust höggin illa til
baðstofu, ef bæjargöng voru löng og
kannski verið að spinna eða vefa. Bæjar-
dyr voru og venjulega lokaðar eftir
dagsetur. Ef ekki heyrðist og enginn
kom til dyra, var farið upp á glugga (sem
þá var skjár) og kallað „Hér sé guð.“
Þcir, sem inni voru, svöruðu „Guó blessi
þig“ og var síðan til dyra gengið. Gestur
sagði erindi sitt. sem að kvöldlagi var
stundum að beiðast gistingar. Mörgum
þótti gestskoma góð, e.t.v. úr fjarlægum
sveitum. Gestur gat sagt fréttir. Þá var
ekki sími, dagblöð, og enn síður útvarp
og Sjónvarp.
Ef póstur var á ferð, blés hann stundum
í lúður sinn, er nálægt bæ kom, þar sem
hann skilaði pósti eða beiddist gistingar
fyrir sig og hesta sína.
■ Á kvöldvökunni (fyrír aldamót).
„Póstlúður gellur!
Kráksson kjagar i hlaðið,
kærkominn gestur
- lifandi fréttablaðið.
Akureyrarlykt
- og útlendur viðburðavindur!
Hvað varðar okkur
- á meðan -
um fornsögur, hross eða kindur?"
Hallgrímur Kráksson var lengi Eyja-
fjarðarpóstur. Lítill maður og snaggara-
legur, furðu seigur til ferðalaga sumar og
vetur. Laundrjúgur og glettinn. Hvernig
var færðin yfir Grímubekkur? spurður
við karl, einn snjóavetur. „O, blessaður,
svona í mitt læri á skíðunum." Hallgrím-
ur var fáorður fyrst í stað, bandaði frá
sér og sagði „Engar fréttir utan töskur:“
En eftir hvíld og hressingu hýrgaðist
hann og varð hinn reifasti.
Kveðið eða lesið hátt
við skin lýsislampans
Sjá gamla mynd er sýnir kvöldvöku í
íslenskri baðstofu fyrir aldamót. Myndin
er gerð eftir málverki danska málarans
H. Aug. G. Schiöth (1823-1895).
Kvæðamaður eða lesari situr undir lamp-
anum. Fólkið hlustar og heldur áfram
vinnu sinni. Þarna er verið að sauma,
prjóna og kemba. Upplestrarefnið, eða
kvæðaríman var oft rætt á eftir.
í mínu ungdæmi var að mestu hætt að
kveða, en lesið var hátt úr ýmsum
bókum við birtu olíulampans. Lesið var
úr íslendingasögum, ljóðabókum, Nýj-
um kvöldvökum. ýmsum skáldsögum og
ferðasögum, lestrarfélags- og heima-
bóka. Fjörugar umræður gátu orðið á
eftir, enda fjölmennt heimili og oft
gestir. Fyrir jólin gistu alloft menn úr
Ólafsfirði og Fljótum á kaupferð til
Akureyrar - og báru oft talsverðar
byrðar. Þeir höfðu frá mörgu að segja og
voru aufúsugestir. Á einn varð mér
barninu starsýnt við kvöldverðarborðið.
Hann borðaði grautinn með hnífapörum
og var lengi að því! En svo sá ég að augu
hans voru lokuð annað slagið af þreytu;
þá skildi ég og hætti að hlæja.
Minnisstæð er mér umræða eftir lestur
kafla um Glám í Grettissögu. Menn
deildi á um hvor eftirminnilegar hefði
ort um það efni Grímur Thomsen eða
Matthías Jochumsson. Dæmin voru
þessi:
„Brotnar hurð og brakar í viðum,
bröltir innar ferleg mynd.
Hrökklast fram svo hriktir í liðum,
hrikavaxin beinagrind.
Glóir í auðum augnaholum,
eins og þegar deyr í kolum“
o.s.frv.
Eða:
„Feiknstöfum máninn fölur sló,
framan í dólginn grímma.
A jörðunni stundi, hrikti og hló,
hörð var sú örlagarímma.
Buldi við draugsröddin dimma:
Muna skaltu alla ævi
að yfir þig kom þessi stund.
Það er ekki holdsins hæfí
að hætta sér á draugafund.“
Þið getið flett upp í kvæðabókunum
og lesið til fulls þessi mögnuðu kvæði.
Framanritað er aðeins sýnishorn. Mild-
ari hljómur, en ekki síður eftirtektar-
verður, þótti mér af hinu fagra kvæði
Sigurðar Breiðfjörð, „Mansöngur úr
Númarímum,“ en það heyrði ég oft
innilega raulað. Sigurðurorti Númarím-
ur á Grænlandi. Þardvaldi hann nokkur
ár og vegnaði vel, en hafði þá heimþrá,
eins og glöggt kemur fram í kvæðinu.
„Mundi ég eigi minnast hinna
móðurjarðar tinda há,
og kærra heim til kynna minna,
komast hugar flugi á.
Hér á landi ég þó uni,
öllum þrautum langt er frá;
en sárþreyjandi mænir muni
móðurskautið hvíta á“.
Guðni gamli, kallaður spekúlant, var sá
síðasti sem ég heyrði kveða heima hjá
okkur, bæði í baðstofunni og við fiska-
steininn í skúrnum. Þar voru þung högg
sleggjunnar undirspilið. Rímur kvað
hann og sérlega oft þessa vísu:
„Hákarlinn eg missti minn,
mikil voru óhöppin.
Ofan i kórínn ufsa sinn
illa fór hann Gráni minn.“
I rökkrinu lékum við okkur oft úti um
stund, ósjaldan ásamt börnum af næsta
bæ, og var þetta stór hópur. Gat sérhver
með sanni sagt:
„Brunaði glaður á skautum
og skíðum,
ský veður máni á kvöldhimni fríðum"
Fólkið hallaði sérstundum í rökkrinu.
En svo var ljós kveikt og kvöldvakan
byrjaði. Alloft léku systur mínar lög á
lítið stofuorgel og tekið var Iagið, kröft-
uglegast ef söngvinn gest bar að garði.
Mörg var iðjan og
margt bar við á kvöldvökunni:
„Búkolla baular í fjósi,
brugðið upp kertaljósi.
Kambar urga, raular rokkur,
Reimar úr Fljótum les hátt
fyrir okkur.
Rciptagl fléttað, prjónað,
þæft og þvegið,
það var ekki á liði sínu legið.“
í minni sveit var gamall siður að
kveikja ekki Ijós á sumrin, og ekki á
haustin fyrr en í fyrstu göngum (um 20.
september). Fróðlegt væri að frétta
hvort þannig hafi það víða verið?
Ég lærði „Mansöng úr Númarímum"
og mörg önnur kvæði í skóla og sé ekki
eftir því, né öðru sem ég lærði utanað.
Þess háttar skerpir minni og eftirtekt; ég
syng margt af skólaljóðunum með
ánægju í huganum, enn í dag! Bæti
vitanlega nýju við smám saman.
II. Fótabúnaður
frostaveturinn 1918
Unglingar hjálpuðu til viðfjárhirðingu
o.fl. útistörf, og léku sér úti í rökkrinu
ef fært \^ir. En ekki var skjólfatnaður
eins fullkominn þá og síðar varð. Mörg
börn og unglingar í sveitinni heima voru
í tvennum ullarsokkum og á íslenskum
skóm, þ.e. ósútuðum.heimagerðum leð-
ur- eða sauðskinnsskóm með þvengjum.
Þar utanyfir fórum við í snjósokka úr
grófri ull og með þófum neðan í. Bleytu
þurfti ekki að óttast. Tvenna ullarvettl-
inga höfðum við á höndum og veitti ekki
af í frosthörkunum. Sum börn fengu
samt frostbólgu í fingur. Ullartrefla
höfðu menn um háls og þykkar prjóna-
húfur flestir á höfði, vel þæfðar. Jón
gamli bóndi á Krossastöðum, gekk þó
alltaf með gamla, svarta, barðastóra
hattinn sinn og ekkert yfir eyrunum, og
ekki kól hann!
III. Þá var ekki
flotinu neitað!
1 kuldanum, úti og inni, voru flestir
sólgnir í feitmeti. Feitt kjöt, flot, smjör,
lýsisbræðing o.fl. af því tagi. Mjólk var
víðast næg á sveitabæjunum; þurrabúð-
armenn reyndu að verða sér úti um lýsi.
Á sumrin var kostamikil sauðamjólkin,
auk kúamjólkur, meðan enn var fært
frá. Heitt sauðaþykkni var sannarlega
kjarkmikill morgundrykkur.
Ingólfur Davíðsson JL
skrifar:
Harðfiskur og hertir þorsk-
hausar á hvers manns borði
Enda hollur og saðsamur matur, senr
geymist nær óendanlega. Fiskasteinn á
hverjum bæ til að berja á harðfiskinn í
heilu lagi. Þetta var góður og ódýr
matur. Nú er harðfiskur rándýr, þvi
miður, seldur vandlega umbúinn í girni-
legum smábögglum. Stórir, flattir og
hertir þroskhausar, þóttu og vildismatur;
voru hræódýrir í gamla daga. Bragðið
gott og fjölbreytt, eftir því hvar á
hausnum bitarnir eru, og hafa þeir sín
nöfn: Kinnfiskur, kerlingarsvunta,
bjöllufiskur, kjálkafiskur, krummafisk-
ur, búrfiskur, sjómaður o.fl. Við rifum
oftast hausana til matar á kvöldin og
tíndum bitana upp í okkur, oft kryddaða
með smjöri eða tólgar- og lýsisbræðingi.
Það er íþrótt að rífa hertan þroskhaus
hníflaus! Nú njótá einkum „Blámenn á
Serklandi" skreiðarinnar!
Sýra og súrmatur
forn heilsugjafi?
Lítið var um nýtt kjöt, nema í
sláturtíðinni; frystikistur og kæliskápar
þekktust þá ekki. Nýjan fisk fengu menn
annað slagið, einkum strandbúar. Mjög
mikið var etið af saltmut, einkum á
veturna, bæði kjöt og fisk, og mun það
varla hollt til lengdar. Nokkuð var um
reyktan mat, kjöt og silung, en þó miklu
minna en hið saltaða. Vel feitir lang-
reyktir bringukollar og magálar þóttu
hátíðamatur. Súrmctið mikla hefur mjög
bætt upp saltmetið. Skyr, bæði venjulegt
og súrskyr, súrt slátur o.fl. súrt var víða
daglegur matur. Þetta var sýrt í skyrsýru,
en ediksýra þekktist varla.
Tvisvar verður
gamall maður barn
„Má eg fara á skauta, ó, má eg
pabbi minn?
Máninn bjarti sér mig, út um
skýjagluggann sinn.
Hann lítur eftir leiknum og lýsir
okkur heim,
litlum bömum tveim.“