Tíminn - 12.02.1984, Blaðsíða 12

SUNNUDAGUR 12. FEBRUAR 1984
■■■HH

U Þegar eimskipið „Laura“ sigldi inn á
höfnina í Reykjavík í öndverðum maímán-
uði 1895, var ekki laust við að kliður færi
um hópinn sem stóð ogf beið landtöku
farþega og skipshafnar. Á þilfarinu mátti
sjá tvo vörpulega menn. Þeir skáru sig úr
hópnum, einkennisklæddir og af svip
þeirra mátti ráða, að þeir voru ekki
komnir til landsins í skemmtireisu. Þeir
virtu fyrir sér mannfjöldann í landi. Þetta
var ekki alveg eins og þeir höfðu búist
við. Þeir vissu ekki, að fregnin af komu
þeirra til bæjarins hafði borist langt á
undan þeim. Þess vegna beið mannfjöld-
inn í landi tilað sjá þennan undarlega her,
sem átti upptök sín í skuggahverfum
Lundúna, en hafði á einum mannsaldri
breiðst um allan heim. Krakkarnir í hópn-
um litu þögul hvert á annað. Þeim hafði
verið lofað að sjá sverð, spjót og lúðra,
en þess í stað stóðu nú tveir ósköp
venjulegir men á bryggjunni. Já, þetta var
allur Hjálpræðisherinn, Erichsen adjutant
og Þorsteinn Davíðsson kapteinn, komn-
ir til að reisa fána siðbótarreglu Williams
Booth á íslandi. Áður en varði höfðu
allflestir bæjarbúarí Reykjavíkhaftnokk-
ur kynni af hernum, því starfsemi hans
fór ekki hljótt. Adjutantinn og kapteinn-
inn vorukomnir tilað boða Reykvíkingum
afturhvarf og frelsi. Samkomur þeirra
vöktu þegar í stað mikla athygji og ókyrrð
í bænum. Til voru þeir, sem litu þetta
framtak heldur óhýru auga ogýmsir tóku
þeim félögum beinlínis illa, sýndu starfi
þeirra fulla fyrirlitningu og mótþróa svo
sem títt var þar sem Hjálfpræðisherinn
hafði áður knúið dyra. En aðrirgengu í lið
með þeim þegar á fyrstu samkomunni,
sem haldin var í húsi Góðtemplara í
miðbæ Reykjavíkur. Húsið var þéttsetið
áheyrendum og vildu Reykvíkingar
greinilega kynnast hernum oghinni„nýju
kenningu“. En um haustið hafði hernum
vaxið svo ásmegin, að hann gat keypt
gamla „Hótel Reykjavík“ sem þá fékk
nafnið „Herkastalinn“. Ekki voru það þó
sannir hermenn guðs sem gáfu húsinu
nafn, en þeir létu sér samt vel líka, því
hvað var þetta hús annað en „kastali, vígi
þaðan sem gerðar voru árásir gegn valdi
myrkurs og syndar?“.
SUNNUDAGUR 12. FEBRÚAR 1984
SiilS'iS!
13
Af starfi
hermanna
Drottins á
upphafs-
árum
Hjálpræðis-
hersins:
Nokkrir elstu félagar Hjálpræðishersins í Reykjavík.
Að leita að hinu
og FRELSA það
ÉS§|>SÍ£
Þeir kapteinn Davíðsson og adjutant
Erichsen höfðu hreppt aftakaveður á
leiðinni til íslands með eimskipinu
Lauru. Þegar þeir sáu fjöllin íslensku
bera við himin upp úr sortanum, lögðust
þeir báðir á hné á þilfari skipsins og báðu
Drottin að blessa starfið, sem framundan
var. Einnig báðu þeir þess, að þeim
mætti auðnast að snúa íslendingum til
hjálpræðis. Svo vildi til, að þegar þeir
komu inn í miðbæ Reykjavíkur, réðu
þeir með sér að best væri að fara fyrst inn
á hótelið. Ekki datt þeim þá í hug, að
þetta sama haust yrði það eign hins ný-
stofnaða Hjálpræðishers á íslandi.
Eftir fyrstu samkomuna 12. maí 1895,
sem vakti mikla athygli í bænum, voru
haldnar reglulegar samkomur á vegum
Hjálpræðishersins í Reykjavík. Sam-
komur þessar voru ólíkar því, sem fólk
átti að venjast. Þar var spilað á hljóðfæri
á þann hátt að hneykslaði marga fróma
menn og bókstafstrú herforingjanna fór
einnig mjög í taugarnar á ýmsum kirkj-
unnar mönnum, sem töldu þá lítt hæfa til
að kynna guðs orð, hvað þá að leggja
hendur yfir syndara og veita þeim hjálp-
ræði í guðs nafni.
Það var einkennandi fyrir samkomur
Hjálpræðishersins á íslandi í upphafi
aldarinnar í Reykjavík og víðar um land,
að menn litu á þær bæði sem trúarsam-
komur og skemmtanir. Sérstaklega var
yngri mönnum tamt að sækja samkom-
urnar til að skapa ærsl og læti og báru
forstöðumenn Hersins sig oft illa undan
þessum óskunda. Má m.a. lesa um þetta
í bókinni 25 ár, þar sem fjallað er um
starf Hjálpræðishersins fyrsta aldar-
fjórðunginn hér á landi. Þar segir m.a.:
Bæði kastað steinum
og skami
„En alls kostar auðvelt var það ekki að
vera í Hjálpræðishernum í þá dag. Að
vísu áttum við hér góða vini, sem skildu
okkur þegar frá byrjun og réttu okkur
iðulega hjálparhönd; En rangt væri að
segja að hvergi bæri á skugga. Bæði yngri
menn og eldri kepptust við að raska ró á
samkomum og gera okkur óskunda á
ýmsa lund. Einkum þóttu góð tækifæri til
slíkra hluta á útisamkomum okkar, enda
bar þá við, að á okkur var kastað bæði
steinum og skarni, svo að erfitt veitti að
halda samkomunum áfram.
Einn manna okkar segir svo frá, að við
fyrstu hermannavígsluna hafi samkomu-
salurinn verið þéttskipaður æskulýð
bæjarins, sem var svo óstýrilátur og
hávær, að ómögulegt ætlaði að verða að
láta til sín heyra. Davíðsson kapteinn
fékk þó að byrja samkomuna-með inni-
legri bæn til guðs og það var þó eins og
æðra vald tæki í taumana og samkoman
leið með sæmilegum friði. Yfirvöld sáu
það brátt og samsinntu því, að við ættum
rétt á að njóta almennrar lagaverndar
ekki síður en aðrir borgarar.
Lögreglan kom okkur oft til hjálpar;
strákunum var bannað að koma á sam-
komur um nokkurn tíma og ófriða segg-
irnir voru dæmdir til sekta.
Að sjálfsögðu heyrðust þær raddir hér
eins og annars staðar, er vöruðu menn
við að sækja samkomurnar, en árangur-
inn varð jafnan öfugur við tilganginn,
því að aðsóknin varð því meiri.“.
Eins og fram kemur hér að ofan varð
oft mikið fjör á samkomum hersins í
upphafi aldarinnar og stundum km til
handalögmála og varð að kalla lögreglu
til. Þó urðu aldrei úr þessu aivarlegkæru-
mál í Reykjavík, en á Vestfjörðum og
Akureyri hitnaði mun meira í kolunum
við komu hersins í þá landshluta. Á fsa-
firði hófst starf hersins árið 1896 og fóru
sendiboðar hans um þorpin og firðina á
Vestfjörðum næstu árin.
Starfið óþarft
í ónefndu þorpi þar vestra gerðust þeir
atburðir að herinn sendi á vettvang tvo
unga og áhugasama herforingja af betra
kyninu. En ærslafullur æskulýður þorps-
ins gerði herkonunum lífið leitt á allan
hátt, hafði málflutning þeirra og boðun
að háði og spotti og nutu þær stöllur
einskis friðar mánuðum saman. Enduðu
allflestar samkomur þeirra á hávaða og
látum og var svo komið, að þær gátu með
engu móti haldið áfram starfinu gegn
hinum illa myrkrahöfðingja. Sneru þær
sér þá til hreppstjórans og báðu um
aðstoð, en þar var litla hjálp að fá. Sagði
hann þeim, að best væri að þær hypjuðu
sig á brott fyrir fullt og allt, enda væri
starf þeirra óþarft, samkomutími þeirra
á kvöldin væri til þess fallinn að kalla
beinlínis á óspektir og þar að auki hefði
sýslumaður ekki gefið út neina tilskipun
um að halda ætti yfir þeim hlífiskildi.
Þetta mál leystist þó betur en á horfðist,
því sýslumaður gekk sjálfur fram fyrir
skjöld og tók málstað stúlknanna. Eftir
það höfðu þær vernd yfirvaldsins á staðn-
um og voru menn þá fjarlægðir af sam-
komum, sem höfðu í framnii óspektir og
annan hamagang.
Orsakir þess að kastaðist í kekki milli
Hjálpræðishersins og andlegra og ver-
aldlegra yfirvalda á þessum árum voru
margvíslegar. Um aldamótin hafði ný-
guðfræðin skotið hér rótum og margir
prestlærðir menn lögðu ríka áherslu á
skynsemisþáttinn í boðun sinni. Bók-
stafstrú foringja Hjálpræðishersins og
ákveðið fylgilag þeirra við orð og athafn-
ir hinna upphaflegu meistara Biblíunnar
voru þeim mikill þyrnir í augum. Sam-
komur hersins vöktu víðast hvar mikla
athygli, menn „frelsuðust“ til nýrrartrú-
ar á krist og hluta af þessari vakningu
fylgdi áköf gagnrýni á ríkjandi trúarvið-
horf manna. Það var því ekki að undra
að sumir gagnrýnendur hersins kæmu úr
röðum presta og geistlegra manna, en
fullyrða má þó að gróið hafi um heilt mili
hersins og andstæðinga hans innan kirkj-
unnar eftir því sem árin liðu. Jón biskup
Helgason segir t.d. um herinn árið 1920,
að „margir þeir sem þá (í upphafi) litu til
hans með óvild btandinni undrun, dást
nú að margháttaðri starfsemi hans og
kannast við, að hér sé að ræða um fram-
hald af starfi Frelsarans sjálfs, að „leita
að hinu týnda og frelsa það“, hvernig
sem þeir annars dæma starfsaðferðina“
Það voru einmitt starfsaðferðirnar
sem mest fóru fyrir brjóstið á mönnum,
ekki síst úti á landi, þar sem fólk fór til
kirkju á sunnudögum og lifði í sátt við
kirkjunnar guð. Bænabekki rog synda-
lausn, satanspredikanir og guðsher-
mannavígslur fóru illa saman við siða-
venjur kirkjunnar á þessum tíma og ýms-
ir forystumenn á sviði stjórnmála urðu
einnig til að draga dár að boðun hersins.
Allir kannast við þá skopmynd, sem
þjóðskáld okkar, Laxness og Þórbergur
draga upp af Hjálpræðishernum í byrjun
aldarinnar, en gera má ráð fyrir að hún
hafi gefið mörgum íslendingum fyrstu
hugmyndina um starfshætti Hjálpræðis-
hersins.
„Skríllinn ætlaði að
bera konuna í sjóinn“
En átökin sem urðu á Vestfjörðum um
Hjálpræðisherinn voru þó hátíð miðað
við þau ósköp sem gerðust á Akureyri
eftir aldamótin, þegar herinn hóf að
starfa þar í bænum. Fyrstu átta mánuð-
ina, sem þær herkonumar kapteinn Þor-
björg Eggerts og lautinant Marie Nielsen
störfuðu í höfuðstað Norðurlands, voru
stanslausar erjur kring um alla starfsemi
þeirra. Fyrst reyndist þeim ómögulegt að
fá inni fyrir nokkurt starf á vegum
hersins. Svo mikil átök voru með
mönnum í kring um þetta samkomuhald,
að fólk var jafnvel í lífshættu á samkom-
unum vegna láta og illinda. Svo langt
■ Crh. Erichsen, annar foringinn
sem fyrstur kom til íslands á vegum
Hjálpræðishersins.
■ Gísli Hjáímarsson, „þingmaður
Bolvíkinga“.
gekk þetta, að sextíu manns á Akureyri
bundust um það samtökum að stöðva
þennan ósóma, Hjálpræðsisherinn og
var það ætlun þeirra að stöðva samkom-
ur með valdi ef aðrar aðferðir dygðu
ekki.
Vitanlega litu hermenn guðs á þetta
athæfi allt sem dæmi um vald myrkra-
höfðingjans mikla. Var mikið kapp lagt
á að vinna sálir og talað af eldmóði gegn
satans mikla valdi. En kenningin um
hina eilífu glötun fór illa í marga, reiði
þeirra magnaðist upp ekki síst fyrir þá
sök, að andófið gegn hernum skilaði ekki
því, sem til var sáð. Þvert ofan í vilja
andstæðinga hersins, fjölgaði her-
mönnum guðs á Akureyri. Aðeins þrem-
ur árum eftir að foringjar tóku sér fasta
búsetu á Akureyri, voru hermennirnir
orðnir fjórtán og fannst ýmsum nóg um.
Frægt var á þessum árum, þegar
nokkrir óvildarmenn hersins á Akureyri
tóku konu nokkra úr hópi trúaðra í
hernum, settu hana í poka og ætluðu að
henda henni í sjóinn. Sem betur fór varð
aldrei af þeirri ætlan, en þetta atvik sýnir
vel hve heitt gat orðið í kring um starf-
semi hersins á þessum árum.
En svo undarlegt sem það var skilaði
starf hans mestum árangri í dugmiklu
starfi þar sem mest blés um Hjálpræði-
sherinn á þessum árum, þar sem átökin
voru sem logandi vítiseldar. Hjálpræðis-
herinn eignaðist fljótlega hús í höfuðstað
Norðurlands, sem gegndi jafnt hlutverki
samkomustaðar og gjstihúss og sjó-
mannaheimilis. Þar að auki var komið
upp sjúkrastofu fyrir sjómenn, sem
þörfnuðust læknishjálpar og hjúkrunar.
Afturhvarf
Matthíasar Ólafssonar
Margar frásagnir eru til í sögusafni
Hjálpræðishersins og víðar í bókum af
árangri í starfi hersins og hvernig menn
tóku oft sinnaskiptum við að kynnast
hernum á inni og útisamkomum. Matt-
hías Ólafsson er þá oft nefndur til sög-
unnar.
Matthías Ólafsson var þá bóndi og
bjó á Fellsströnd. Ekki er þess getið, að
hann hafi verið mikill andans maður
áður en hann kom til Reykjavíkur um
aldamótin til að leita sér að góðum lög-
fræðingi. Þannig stóð á, að Matthías átti
þá í miklum erjum við einn nágranna
sinn á Fellsströnd og sárvantaði góðan
málflutningsmann til að reka mál sitt til
vinnings.
Það atvikaðist svo að hann fékk sér
gistingu á gestaheimili Hjálpræðishers-
ins, herkastalanum, og það breytti lífi
Matthíasar. Þetta var réttum tveimur
mánuðum eftir að stabskapteinn Bojsen
hafði opnað gestaheimili fyrir aðkomu-
menn og Matthías var einn af fyrstu gest-
unum. Af samtímaheimildum má ráða,
að merkileg atburðarás fór nú í hönd:
Svo vildi til að Matthías fór af rælni á
samkomu hersins. Þegar hann var spurð-
ur að því á samkomunni, hvort hann gæti
hugsað sér að „frelsast", þá sagði hann,
að það gæti nú verið „nógu gaman að sjá
hvernig það gengi".
Hann hafði þó aldrei séð neitt jafn
furðulegt og broslegt og konur þær sem
sinntu trúarefnum og gátu jafnvel framið
prestsverk. Þrátt fyrir þetta lét hann sig
hafa það að ganga fram að bænabekkn-
um. En það var varla meira en hver
önnur skemmtun. Hann flutti stutta og
kalda bæn. Mera varð það ekki í það
sinn.
En þegar stabskapteinninn fór að
biðja fyrir honum á dönsku, tók hjarta
hans kipp. Þó hann skildi varla orð af
bæninni, titraði hann af angist og óró-
leika. Kvöldið eftir kom hann aftur á
samkomu, en sagði þá að hann hefði
ekkert meint með bænagjörð sinni
kvöldið áður, en væri þó ánægður að
vera kominn í þennan félagsskap. En
einmitt þetta kvöld vitnaði Sigurbjörn
Sveinsson foringi og vandaður félagi í
hernum um frið sinn og gleði í Drottni.
Þá fann Matthías þá hjartans löngun að
eignast hinn innri frið trúaðra.
Hin mesta sálarneyð helltist yfir hann
þegar hann kom til herbergis síns eftir
samkomuna. í sálarkvöl hrópaði hann
þá: „Heyr mig Drottinn, og hjálpa mér,
eins og kanversku konunni forðum."
Að því búnu féll hann í dvala og missti
meðvitund um stund, en þegar han rank-
aði við, var sigurinn unninn.
Héldu að hann
væri geðbilaður
Þó að gleði og friður fyllti nú hjarta
Matthíasar Ólafssonar frá Fellsströnd,
var samt ekki allur sigur unninn. Matt-
hías hélt heimleiðis á Fellsströnd aðeins
hálfum mánuði eftir að hann hafði komið
til bæjarins, en nú sem glaður og frelsað-
ur Hjálpræðishermaður.
Heima fyrir trúði hins vegar varla
nokkur maður sínum eigin augum. Matt-
hías varð afhuga allri málshöfðun á
hendur nágranna sínum, en snéri sér
þess í stað að andlegum hugðarefnum.
Nágrannar hans héldu að hann hefði orð-
ið fyrir einhverjum gerningum eða væri
orðinn geðbilaður. Það kom þó á daginn,
að svovar ekki.
Svo máttugt var afturhvarf Matthíasar
Ólafssonar, að hann snéri fjölda manna
til vakningar heima fyrir. Fjölskylda
hans lét brátt sannfærast af innblæstri
hans og brátt voru yfir tuttugu hermenn
starfandi á Fellsströnd. Hjálpræðisher-
inn heiðraði starf Matthíasar með því að
gera han að sergant-major, en það þótti
mikil upphefð í söfnuðinum.
Miskunnsami
samverjinn— Þing-
maður Bolvíkinga
Flestir sem á annað borð kannast við
Hjálpræðisherinn og starf hans víða um
lönd þekkja þá hlið hersins, sem snýr að
hinum hrjáðu og smáðu. Hinir síðar-
nefndu eru oft dyggustu stúðningsmenn
hersins, þó ekki séu þeir að jafnaði hátt
skrifaðir hjá meðborgurum sínum. Wil-
liam Booth hlaut mikið ámæli í Lundún-
um á upphafsárum sínum fyrir að dubba
gleðikonur, misindismenn og vandræða-
menn hvers konar upp í predikara. Einn-
ig hér á landi tók herinn að sér ýmsa ein-
staklinga, sem sérlundaðir þóttu eða fólk
hafði að háði á götum úti. Einn þessara
manna var Gísli Hjálmarsson frá Bol-
ungavík.
Á ísafirði og í Bolungavík kannaðist
lögreglan vel við Gísla Hjálmarsson; svo
oft hafði hún þurft að skakka leikinn,
þegar Gísli var hafður að fífli eða hann
hafði gert laganna vörðum einhvern
grikkinn. Það var einn siður unglinganna
vestra að setja Gísla Hjálmarsson upp á
kassa eða tunnu og biðja hann að flytja
snjalla pólitíska ræðu. Hann gerði það
við mikinn hlátur og gaman nærstaddra.
Ekki þótti öllum samt þetta mikið grín.
Unglingarnir héldu því mjög að honum,
að hann væri alþingismaður og var hann
hálfpartinn farinn að trúa því, að hann
hefði þetta umboð frá Vestfirðingum,
enda á seinni árum vestra oft þekktur
undir nafninu: „þingmaður Vestfirð-
inga“
En einhvern veginn undi Gísli illa vist-
inni og leitaði eftir því að flytjast til
Reykjavíkur og setjast þar inn á gisti-
Framhald
á næstn síftn
Sergent-majór Matthías Ólafsson og kona hans á Fellsströnd.
Ein af elstu lúðrasveitum hersins á ferðalagi snemma á öldinni.
S Sunnudagaskólabörn á ísafirði leggja af stað í dagsfeð.