Tíminn - 13.03.1984, Blaðsíða 9

ÞRIÐJUDAGUR 13. MARS 1984
á vettvangi dagsins
9
Byggt og búið í gamla daga —
Rúnar Bjarnason slökkvilidsstjóri:
„Daginn eftir”
AHRIF KJARNAVOPNA
OG VARNIR GEGN ÞEiM

>• >
Sprengistyrkur kjarnavopna er skilgreindur i kilótonnum (KT) eða megatonnum (MT) Með
kilótonnum er att við hve morg pusund lestir af sprengiefmnu TNT samsvara sama sprengikrafti
kjarnasprengju. en með megatonnum er att við þær mill|omr lesta af TNT sem samsvara sprengimætti
kjarnasprengju i þeim flokki
Dæmi 20 KT samsvara 20 000 lestum af TNT
5 MT samsvara 5 000 000 lestum af TNT
Þegar kjarnavopn springa leysist ur læðtngi mikil orka sem gremist i eftirlarandi ahnfapætt'
50% orkunnar mynda hoggbylgiu og hoggvmd
35% orkunnar mynda hitageislun
10% orkunnar mynda geislavirkt urfall
5% orkunnar mynda frumgeislun við sprengmgu
Fyrstu skaðvænlegu ahrif kjarnasprengingar eru hitageislun og na skaðamork hennar lengst 1
upphafi Rett viðbrogð til varna gegn hitageislun geta pvi skipt skopum um bjorgun 20 KT sprengja
veldur banvænum brunasarum i 2.5 km fjarlægð fra sprengistað og mjog alvarlegum brunasarum i
3 km fjarlægð
1 MT sprengja veldur banvænum brunasarum i l3kmfjarlægðogmjogalvarlegumbrunasarum i 16 km
fjarlægð. Er pá miðað við berskjaidaðan mann. bjartviðri og gott skyggm Mistur og urkoma dregur ur
Viðbrögð til varnar:
1. Snúið strax undan Ijosinu til að verjast blmdu
2. Innandyra a að varpa sér flotum á grúfu bak við vegg eða husgogn hvar sem
skugga má fá og hylja svo sem kostur er bert horund. serstaklega andlit
3 Utandyra a einmg að varpa sér flotum a grufu i skjoli við vegg. i lægðir eða
hvar sem einhvern skugga má fmna og skýla beru hörundi svo sem kostur er
4. Liggja a kyrr par til hoggbylgja og hoggvindur hafa gengið yfir. en pau ahrif
koma seinna. eftir fjarlægð frá sprengistað
Almenn abending:
Ljósir fletir svo sem veggir. pok og gluggatjöld verða siður fyrir ikveikju en dokkir Sama gildir
um fatnað. Ijós fót skýla betur en dokk Hættuleg frumgeislun sprengmgar nær aðeins 1/4-1 2 vega-
lengdar peirrar sem hitageislunm spannar
Geislavirkt úrfall:
Við kjarnasprengingu fara upp i háloftm geisiavirkar rykagmr Þær falla aftur til jarðar sem
geislavirkt úrfall Stærstu agmrnar falla næst sprengistaðnum en finm og lettari agnir f|ær Mmnkar
úrfallið mikið með aukinm Ijarlægð
Viðbrögð til varnar:
1 Strax og frumahrif kjarnasprengingar eru gengin yfir skal leita sk|0ls
2 Sé vitað um serstaklega valið husnæði sem skyli > nagrennmu ber a.ð léita pangað
Annars i næsta traustasta kjallara sem vitað ei um
3 Besti staðunnn er að jatnaöi i pvi fierbeigi sem er f|.eist ollumutveggium
4 Þcir som fa a sig geislavirkt utfall a leið i skjol. eiga að bregða klgt fv,|( vt sei
Aður on fariðor mn i skyli verðui að alkla'öast menguðum lolum fym utan og Ousta
ryk ur fiofði ser svo sem kostui er
’> Ekki ma yfirrjefa skyli nema Ihm> komi Ira almnnnavomum um shkt Geisiavikni
rJvm mjrxj tiralt lyrstu sturulunai <mjdagana. nema aias se sn’intuitokin f tt' 'vstu
'.jo kliikkir.liindim.il lia s|>iengiiM|u ei geislun tia udallinu t tt' at uppninn'eg'
rjei'.lun
VARNIR GEGN GEISLUN (SKYLISSTUÐULL).
I f I
h
■ Þetta er nafn á athyglisverðri kvik-
mynd sem American Broadcasting Comp-
any (ABC) lét framleiða til sýninga í
sjónvarpi og kvikmyndahúsum og var
frumsýnd um öll Bandaríkin 20. nóv.
1983. Mynd þessi er sýnd í einu kvik-
myndahúsi höfuðborgarinnar um þessar
mundir og er bæði lærdómsrík og áhuga-
verð fyrir almenning.
Myndin hefst á því að leikinn er
frægur amerískur sálmur meðan mynda-
vélar sýna fagrar myndir frá Kansas City
og sveitunum þar í kring, stöðvað er við
fagran gosbrunn þar sem sést áletrunin:
„Verið viðbúin". Segja má að þessi
áletrun sé boðskapur myndarinnar til
almennings.
Kvikmynd þessi fékk mikla og góða
umfjöllun hér á landi sem annars staðar
í heiminum þegar hún var frumsýnd í
Bandaríkjunum. Hins’vegar tel ég að of
iítill gaumur hafi verið gefinn að henni
nú þegar við fáum að sjá hana hér.
Myndin segir okkur sögu nokkurra
þeirra sem komast af, þegar kjarnorku
áras er gerð á Kansas City og nágrenni.
Það eru tvö aðalviðfangsefni: 1. Barátta
Dalsbergsfjölskyldunnar í að lifá af ógn-
irnar í vel vörðu geislaskýli á bóndabæ
og 2. Áhrif árásarinnar á starfsemi
sjúkrahúss Kansasháskóla í Laurence.
Það vekur athygli að þrátt fyrir áróður
ýmissa „friðarhópa" að almenningurgeti
litlar vonir gert sér um björgun og
læknishjálp, ef kjarnorkuárás eða kjama-
sprengióhapp yrði, lýsir myndin á raun-
sæjan hátt hvernig læknar, hjúkrunar-
fræðingar og vísindamenn hjálpast að við
að líkna fjölda manns sem til þeirra leita
eftir atburðinn. Ekki einungis fórnar-
lömb úr nágrenni spítalans, heldur lang-
vega flóttamenn komnir hundruð kíló-
metra leita hjálpar. Oakes læknir, leik-
inn af Jason Robards svarar spurning-
unni „Hvað eigum við að gera við allt
þetta fólk fyrir utan?" og segir: „Við
hleypum þeim inn, Paul, eins mörgum
og við getum".
Mjög áhrifamikil ásökum kemur fram
við Oakes, lækni, frá Allison sem á von
á barni eftir meira en níu mánaða
meðgöngu og fæðir barn í lok myndar-
innar (greinilega tákn um von mann-
kynsins). Hún segir: „Við vissum allt um
svona atburð, við vissum allt um sprengj-
urnar, við vissum allt um geislaúrfallið,
við höfum vitað þetta allt í 40 ár, en við
höfðum ekki áhuga á því.“
Þeir sem hafa áhuga á almannavörn-
um geta mikið lært af því að sjá þessa
mynd. Allt fólkið sem við sjáum í
myndinni og lifir af sprenginguna sjálfa,
þarf ekki að þjást svo mjög og jafnvel
deyja fyrir lok myndarinnar. Tiltölulega
einföld ráð og grunnfræðsla um áhrif
kjarnorkuvopna og undirbúningur til að
bregðast rétt við hefði getað auðveldlega
komið í veg fyrir veikindi þess og dauða.
Fólk þarf að læra að það á ekki að flakka
um utan húss í geislaúrfalli en halda sig
innan dyra. Það þarf að vita að minnsta
kosti að hreinlæti getur hindrað mikið af
sjúkdómnum, bæði vegna geisla og sótt-
kveikja sem magnast við kjarnorkuárás.
Umfram allt má fólk ekki draga það að
koma sér í skjól innanhúss ef árás er
yfirvofandi og vita það að enginn má líta
í áttina að sprengingunni eins og algengt
var í myndinni.
Nokkur atriöi í myndinni orka tví-
mælis. Versta villan er að neðanjarðar-
göng og lestarstöðvar i Kansas City
hefðu getað skýlt miklum fjölda manna.
Þess í stað voru íhúarnir sýndir á (lótta
frá heimilum sínum í burtu úr borginni.
Hér í Reykjavík og nágrenni er geisla-
vörn í kjöllurum steinsteyptra húsa sem
rúma alla íbúana sbr. upplýsingar frá
almannavörnum í símaskránni bls. 582.
Reykjavík 5. mars 1984
Rúnar Bjarnason
slökkviliðsstjóri.
framkvæmdastj. ahnannavarna
Reykjavíkur
árnað heilla
70 ára:
Árni Helgason
Stykkishólmi
■ Árni Helgason póstmeistari og sím-
stjóri í Stykkishólmi er fæddur 14. mars
1914 og því hlýtur hann að vera sjötugur
í dag. Það er merkisafmæli og ástæða til
að minnast.
Hann er fæddur í Reykjavík en er af
austfirskum ættum og alinn upp austur á
Eskifirði þar sem faðir hans var kaup-
maður. Ekki mun Árni hafa setið í
skólum nema barnaskóla. Árið 1938
varð hann sýsluskrifari á Eskifirði en
fluttist til Stykkishólms 1942 og var þar
sýsluskrifari í 12 ár en stöðvarstjóri pósts
og síma þar hefur hann verið frá 1954,
sem gerir 30 ár.
Ekki mun ég telja upp félagsstörf
Árna Helgasonar hér en þau hafa verið
næsta fjölþætt. Okkar kynni eru fyrst og
fremst innan bindindishreyfingarinnar.
En Árni hefur alla tíð gert sér ljóst að
oft á það við sem segir í fornum
stúkusálmi, að öll bölvun snýst í blessun
á bindindisins leið.
Ég sá Árna Helgason fyrst á stórstúku-
þingi fyrir svo sem um 35 árum. í hófi í
sambandi við þingið fór hann með
gamanmál sem hann hafði sjálfur samið,
söng gamanvísur. Það var frábært
skemmtiatriði, en þessu bregður Árni
enn fyrir sig þegar það á við og varð ég
vitni þess síðast fyrir ellefu dögum. Það
er raunar furðuleg náðargjöf sem þessi
mikli alvörumaður er gæddur að geta
umsnúið sjálfum sér í grínfígúru þegar
honum þóknast. Því að Árni er mikill
alvörumaður og ágætlega kristinn svo
sem bjartsýnum alvörumönnum hæfir.
Trúaðir menn vænta þess að þeir séu í
nokkrum tilgangi komnir til þessa lífs og
þá er eðlilegt að þeim finnist óhollir
lifnaðarhættir og þar með auðvitað öll
eiturlyfjaneysla óguðleg léttúð og al-
vöruleysi og sé því síst að skapi að menn
rétti skrattanum litla fingurinn, því að
það reynist oft duga til þess að hann
tekur hendina alla. Um það þarf ekki
fleiri orð.
Það er ekki ætlun mín að lýsa Árna
Helgasyni hér eða fjalla nánar um ævi-
feril hans. Þessi orð eru skrifuð til að láta
í ljós þakklæti til forsjónarinnar fyrir
hann og geta þess að ég er í tölu þeirra
sem hlakka til að fá að njóta hans lengur.
Gott væri að geta veitt sér holla hressing-
arstund heima hjá Árna Helgasyni og
Ingibjörgu Magnúsdóttur konu hans.
H.Kr.
■ Þolin rúgöx bærast í blænum
bjargráð lýðs á akri vænum.
Rúgur er ung korntegund, miklu
yngri en bygg og hveiti. Kannski var
hann upprunalega illgresi á bygg- og
hveitiökrum. Það var hann á fyrri
öldum í Litluasíu, Persíu og víðar;
jafnvel svo magnaður í hveitiökrum
allt fram á 19. öld, að sumir töldu
hveitið smám saman breytast í rúg á
ökrunum!
Á þurrum, sendnum stöðum er rúg-
urinn í essinu sínu og hefur sigrað í
samkeppni við hveiti. og svo var farið
að rækta illgresið!
Raunar hefur fundist bastarður rúgs
og hveitis á ökrum og í seinni tíð hefur
rúg og hveiti oft verið æxlað saman og
framleidd ný korntegund rúghveiti,
sem e.t.v. á eftir að verða mikilvægt.
„Kornungur" er rúgur nú ekki. Vit-
Við vetrarrúginn. Klauf í Eyjafírði.
„Góður þykir
mér graut-
ur méls“
að er um hann á bronsöld í Þýskalandi,
og í Danmörku á járnöld. Plinius hinn
rómverski á 1. öld eftir Krist. geturum
rúg ræktaðan á Norður-Ítalíu. Ekki
mun rúgur hafa vcrið ræktaður á
íslandi á söguöld, en siglingamenn
hljóta að hafa vitað um hann. a.m.k. í
Austurvegi. í Bjarnar sögu Hítdæla-
kappa segir, að hann seldi Þórði Kol-
beinssyni mjöl rauðleitt og sagði vera
rúg, en það varð sem aska er það kom
saman við vatn. Var það fyrsti rúg-
grautur á íslandi? Björn hafði verið í
Garðaríki, en Rússland var cinmitt
lengi helsta rúgræktarland Evrópu.
Vetrarrúgur og sumarrúgur
Til sumarrúgs er sáð á vorin og lýkur
hann vexti og kornþroskun samsumars.
En til vetrarrúgs er sáð seinni hluta
sumars. Hann spírar þá og blöð byrja
að vaxa. Rót og eitthvað af blöðum
lifir veturinn, ef snjór hlífir, og lýkur
vexti og þroskar korn sumarið eftir.
Vetrarrúgur lifir þannig hálft annað
sumar. í svölum löndum er aðallega
ræktaður vetrarrúgur, og hefur hann
lítillega verið reyndur hér á landi, t.d.
á Sámsstöðum, og á Klauf í Eyjafirði.
Vetrarrúgurinn gaf.allmikið gras og
varð hávaxinn, en þroskar varla korn
svo viðunandi sé. Rúgur er þó talin
harðgerð og nægjusöm korntegund,
sem getur þrifist í mögrum, þurrum og
sendnum jarðvegi. Einu sinni var
kvartað undan söndugu rúgmjöli frá
Póllandi!
Rúgur var fyrrum aðalkorntegund á
hinum ófrjóu Jótlandsheiðum, í vetr-
amæðingunum þar. Smábændum og kot-
körlum þótti vænt um rúgblettinn sinn,
sem hver kynslóðin af annarri hafði
ræktað og annast. Skáld heiðanna
Jeppe Ákjær lýsir lífi alþýðunnar
þarna eftirminnilega í kvæðaflokknum
„Söngvar rúgsins" (Rugens Sange),
sem hann orti aðallega árið 1906, og
eru komnir út í 14 útgáfum. Enginn
íslendingur hefur gefið túninu sínu
þvílíkan óð.
Rúgur er allmikið ræktaður í hinum
slavnesku og germönsku löndum Evr-
ópu. Mest í Rússlandi, mikið í Þýska-
landi og Póllandi. Stór þýsk rúghéruð
eru nú pólsk. Ameríkanar gengu á
lagið þegar stórum dró úr þýskri fram-
leiðslu af ófriðarástæðum og juku
mjög rúgrækt sína.
Notkun rúgs er nú mest til brauð-
gerðar, en fyrrum var rúggrautur sann-
arlega algengur matur. Öldungar
muna handkvörn á hverjum bæ og
vatnsmyllur hér og hvar. Hvað var
verið að mala? Bygg og rúg, aðallega
rúg. Korn er vitanlega langbest nýmal-
að, mun betra en gamalgeymt mjöl,
kannski blandað aukaefnum til að
bæta geymsluþolið. Rúgmjöl var haft í
brauð og graut handa öllum. Glóðar-
bakað flatbrauð og pottbrauð, bragð-
gott og ilmandi, bakað í hlóðunum,
voru Ijúffengir réttir á hvers manns
borði. Pottbrauð líkist helst hvera-
brauði.
í styrjoldinni 1914-1918 varð mikil
breyting á
Þá var skortur á rúgi, en í staðinn
kom fínmalað hveiti og maísmjöl frá
Ameríku. Hafragrautur leysti rúg-
grautinn af hólmi og hélt velli eftir
stríðið, því að hann er auðveldari í
gerð; þarf ekki nærri því eins mikla
suðu, eins og hafrarnir eru nú með-
höndlaðir. Rúgklíð er hagnýtt sem
fóður handa hestum og nautgripum.
Margir hafa sofiö á hálmi
I ræktunarlöndum var hálmur, eink-
um rúghálmur, látinn í undirdýnur,
eða þykkt lag af hálmi haft á rúmbotn-
inum og endurnýjað á hverju hausti.
Þótti hlýtt og gott að liggja á hálmi.
„Drykkurinn fór niður í hálm“ er líka
ritað í fornum sögnum. Þá hefur verið
alsiða að dreiía hálmi á gólf í drykkjar-
stofum og víðar. Hálmur er og gefinn
gripum sem gróffóður.
Rúgurinn er langt að koininn, kannski
frá fjalllendum og þurrum svæðum við
austanvert Miðjarðarhaf, fyrir langa
löngu. Hann er miklu staðbundnari
korntegund en hveitið, ræktunarsvið
þrengra. Hann er einkum korntegund
þurra, sendinna svæða í Evrópu, og
kvað miklu seinna nokkuð verulega að
honum í Ameríku. Vetrarrúgur þolir
mikinn kulda á vetrum, ef snjólag
hlífir honum. Allvíða hafa menn tekið
að rækta hveiti í stað rúgs, af því að
hveitið er í hærra verði. í Suðurlöndum
er lítið um rúgrækt, helst þar til fóðurs.
ítalir flétta hatta úr rúghálmi.
Sjálffrævun er algeng hjá kornteg-
undum, en rúgurinn kýs aðfrævun.
Honum hættir við úrkynjun ef hann
sjálffrævast. Ýmsir stofnar eru til af
rúgi, en þó ekki nærri eins margir og
af hveiti. Samt hefur rúgur verið mikið
kynbættur.
Myndin. Við vetrarrúginn er tekin á
Klauf í Eyjafirði laust eftir 1940. Þar
voru gerðar kornræktartilraunir all-
mörg ár.
Ingólfur
Daviðsson
skrifar