Tíminn - 25.03.1984, Blaðsíða 15

14

SUNNUDAGUR 25. MARS 19*4
SUNNUDAGUR 25. MARS 1984
15
i

Saga úr
Reykja- (
víkurlífinu,
á 19. öld *
mmBrs,
w.

mikil umráð fjármuna hjá manni sínum.
enda langlíklegast. að hún hafi selt af sér
skóna til þess að kaupa brennivín fyrir
andvirðið.
Nú liðu allmörg ár, án þess að til
stórtíðinda drægi. Sýnilegt er þó, að
sitthvað hefur drifið á daga maddömunn-
ar. Hún varð fyrir ýmsurn áföllum,
kannske bæði af völdum sjálfrar sín og
manns síns. Hún datt úr stiga, og ör bar
hún á fæti vegna áverka, er hún hafði
hlotiö í annað sinn. Svo virðist sem það
hafi ekki verið fágætt, að hún hnigi út af
og fengi krampa, og var það helsta ráð
eiginmannsins að halda kamfóruglasi að
vitum hennar og dreypa síðan á hana
köldu vatni.
skorinn af henni, að hún var almáttlaus
öðrum megin.
Landlæknir lét þegar senda eftir yfir-
setukonu bæjarins, Ragnheiði Ólafs-
dóttur, og skipaði svo fyrir, að hún
skyldi setja sjúklingnum stólpípu. Varð
þá fnykur svo stækur í húsinu, að vart
var brjóstheilasta fólki við vært þar inni.
Yfirsetukonan kvaðst aldrei hafa séð
nokkurn sjúkling svo vanhirtan sem
þennan.
Hún gerði nú það, sem fyrir hana var
lagt, og hjúkraði maddömunni eftir
föngum meö aðstoð tvcggja kvenna
annarra. voru þá komnar bláar rákir á
líkama hennar eftir fimnt daga legu í
sömu stellingum. Þær gáfu henni einnig
hafraseyði, sem hún kyngdi, þegar hún
var mötuð, enda hafði hún ekki nærst á
öðru þessa daga en því lítilræði, sem
Guðrún í Garðshorni hafði gefið henni
um miðja vikuna. En ekki hafði fyrr
lokið hafraseyðinu úr spilkomunni en
hún gaf upp andann.
Ekki höfðu Billenbergshjón verið
lengi í Reykjavík, er skósmiðurinn fór
þess á leit við bæjarfógetann, að hann
rannsakaði, hverju það sætti, að kona
ein í bænuin hafði selt skó af maddöm-
unni. Kom á daginn, að maddama
Billenberg hafði falið þessari konu að
selja skóna, og lét skósmiðurinn sér þá
vitneskju nægja, en lagði um leið bann
við því, að kona þessi tæki að sér að selja
fleira fyrir hana. Petta litla atvik segir
sína sögu. Maddaman hcfur ekki haft
Mánudag einn í júlímánuði, 1852 sat
Billenberg skósmiður við iðju sína í
vinnustofunni á loftinu, þar sem hann
hafði þá einnig svefnstað sinn, því að
þau hjón byggðu ekki lengur eina
rekkju. Maddaman færði honum þangað
kaffið, svo sem venja hennar var, þcgar
hún var vcrkfær. Stundarfjórðungi síðar
fann skósmiðurinn hana liggjandi á
gólfinu niðri í stofunni. Hafði hún þá
ákafan krampa, svo að hanni lá við
köfnun, og vall froða um vitin. Sótti
hann þá kamfóruglasið, og þegar kramp-
inn stilltist, lét hann hana í öllum
fötunum í rúmfleti það, sem hún svaf í
að jafnaði.
Daginn eftir hafði dóttirin orð á því
við vatnskerlinguna, Guðrúnu Einars-
dóttur í Garðshorni, að móður sinni væri
illt. Ekki skeytti Guðrún þó um lasleika
maddömunnar að sinni, en þó mun hafa
hafa grunað, að illt væri í efni, því að
næsta dag sagði hún við dótturina:
- Má ég ekki koma inn til móður yðar
og gefa henni vatn að drekka? Það er svo
gott fyrir hana að drekka kalt vatn.
-Jú, gerðu það, svaraði jómfrú
Billenberg. Þú getur farið inn til hennar.
- God Morgen, maddama góð, sagði
Guðrún, þegar hún kom inn.
En maddaman svaraði ekki. Hún lá
mattvana í öllum fötum á berri dýnunni
í rúmi stnu, nema eitthvað var af óhrjá-
legum tuskum i kringum hana.
Guðrún tók nú undir herðar maddöm-
unni og lyfti henni lítið eitt upp, um leið
og hún bar vatnsbollann að vörum
hennar. Virtist henni, að hún þakkaði
fyrir sig, er hún hafði tæmt bollann.
- Viljið þér ekki kaupa nokkuð af
hafragrjónum handa henni móður yðar,
sagði hún svo við jómfrú Billenberg. Það
er víst betra.
- Ó-jú, svaraði jómfrúin. Ég skal tala
um það við föður minn.
Það varð úr, að Guðrún keypti einn
pott af hafragrjónum, og var af þeim
gert seyði handa maddömunni. En
Guðrún var ekki alls kostar ánægð með
aðhlynninguna.
- Viljið þér ekki, að ég hjálpi til að
BU6 me8 teikninagni, versum oo rt«sl eftlr Benedlkt
Gröndal varSvelH í bögoll á Landíbókajafnl, tb$. 2183 B
4to. Þarna jjáum v|8 lémfrij Sínu Blllenberg, »rl8 mlttii.
mjóa stúlku aS tlxku þess tíma, oa olnn hlnna síoalac.dl
hana skósmlSsins, er Grðndat gat aldrel glcymt. SkósmiSs-
hanarnir minntu hann tcvlnlega » vers'tð I Passíuiálmun.
um um leerisvoinlnn Pétur og hanann, sem gól honum
a8 morgnl dags aus'tur í Jérúsalem foröum tið.
börn, Hansínu Karólínu Maríu og Jó-
hann Lúðvík.
Árið 1844 tóku þau hjón sig upp, þá
bæði unt fertugt og fluttust til Islands
með börn sín. Þá var dóttirin ellefu ára,
en sonurinn sjö.
Einhverjum efnum hefur Billenberg
verið búinn, því að hann keypti hús, sem
stóð þar við hornið, er nú mætast
Aðalstræti og Túngata, og seinna festi
hann kaup á húsi, er stóð á lóð þeirri, er
hús ísafoldarprentsmiðu var síðar reist
á. Voru þar íbúðarstofur niðri, en vinnu-
stofa skósmiðsins á loftinu.
Fljótlega varð margrætt um Billen-
bergshjónin. Maddaman var drykkfelld
í meira lagi, og sambúð hjónanna var
mjög rysjug. Valdi Billenberg konu
sinni verstu orð, barði hana og hrakti, en
hún var stundum ósjálfbjarga í ölæði
sínu, svo að hún komst ekki úr rúminu
til nauðþurfta sinna. Drengur þeirra
hjóna var mállaus og svo lamaður, að
hann mátti sig ekki hræra, en ókunnugt
er, hvort hann var þannig leikinn er
hann kom hingað eða lamaðist eftir
komuna. Umhirða sú, sem hann naut,
var í bágbornara lagi, en þó leitast við
að skipta á rúmi hans annað veifið.
Af þessu má ráða, að heimilið hafi
ekki verið til neinnar fyrirmyndar. Eigi
að síður var Billenbergsfólkið þérað, og
hefur því hlotnast sú vegsemd fyrir þær
sakir, að það var útlent. Vatnskerlingu
hafði það einnig til þess að bera sér vatn,
og þegar ekki var vinnukona á heimilinu,
voru aðkomukonur fengnar til þess að
þvo gólf á laugardögum.
hefur frá honum í eigu vinkonu hans,
Sigríðar í Brekkubæ, konu Eiríks meist-
ara Magnússonar í Cambridge, er mynd
af galandi hana, og þetta tilvitnaða vers
skrifað til hliðar við teikninguna. Á
þessu sama blaði er teikning af jóm-
frúnni, dóttur Billenbergshjóna, með
sóp mikinn í hendi.
Það sýnir enn fremur, hve Billenbergs-
fólkið hefur verið Benedikt Gröndal
hugstætt, að skósmiðnum bregður enn
fyrir í „Tólf-álna-kvæðinu“, er hann
flutti Sigríði í Brekkubæ á afmælisdegi
hennar veturinn 1855. Segir þar svo, er
hann lýsir gyðjunni Heru og glæstum
búnaði hennar:
„Svo var hún gervöll smurð í merg,
sólgljáandi hún leit við veðri, með fagra
skó úr frönsku leðri, forsólaða af Billen-
berg.“
Þegar þetta var kveðið, var Billenberg
skósmiður þó farinn úr landi fyrir all-
mörgum misserum. Hann skipaði sess
við hliðina á þeim Hendriksen lög-
regluþjóni, Hróbjarti brennivínsberserk
og Þórði malakoff, þegar gáski var í
Gröndal.
Þetta hlýtur að hafa verið óvenjulegur
náungi.
■ Benedikt Gröndal, skáld og vis-
indamaður, gat aldrei gleymt Billen-
berg og hönunum hans.
■ í meira en hundrad ár hefur varð-
veist heldíir ómerkilegt vísubrot, sem
geymir dálitla svipmynd úr Reykjavík
um miðbik nítjándu aldar:
„Það hleypur í gegnum haus og merg,
þegar hanarnir gala hjá Billenberg.”
Ekki er skáldskapnum fyrir að fara.
En minningin um þessa háværu hana
hefur orðið lífseig, og þeir hafa einnig
haldið á loft nafni hins þýska skosmiðs,
er þá átti, þótt raunar væri hann um
skeið á margra vörum fyrir annað, sem
sögulegra var en hanaeldið.
Það þóttust nágrannarnir finna, að
Billenberg væri alls hugar feginn dauða
konu sinnar. En nú þótti bæjaryfirvöld-
unum mælirinn fylltur. Þau hófu rann-
sókn á meðferðinni á maddömunni.
Billenberg bar það fyrir sig, að hann
hefði haldið sjúkleika konu sinnar
brennivínskrampa og eftirköst hans, og
sögðust þau feðginin hafa reynt að koma
undir hana þurrum tuskum einu sinni á
dag. Þau töldu sig ekki hafa getað betur
gert, því að maddaman hefði kveinkað
sér svo, ef við henni var hrært.
Yfirvöldunum þótti samt hjúkrunin
hafa verið slælega stunduð. Var því mál
höfðað gegn Billenberg og Sínu dóttur
hans. Voru þau feðgin bæði dæmd til
þess að greiða dálitla sekt - hann tuttugu
ríkisdali, en jómfrúin fimm. Þau skutu
málinu til landsyfirréttar, og var þá
dóttirin sýknuð, en sektardómurinn yfir
skósmiðnum var staðfestur.
Billenberg þóttist harðneskju beittur,
og urðu þessir atburðir til þess að hann
lokaði skósmíðastofu sinni, seldi húsið
og fluttist af landi brott. En þegar til
lengdar lét, urðu hinir gjallróma hanar
hans mönnum minnisstæðari cn bana-
lega hinnar drykkfelldu konu hans. Þó
veit enginn hvernig þeirra sögu lauk.
færa hana móður yðar úr kjólnum og
klukkunni, því að það er ófært að láta
hana liggja lengur í því svona? sagði hún
við jómfrúna.
Þetta féllst dóttirin á. En hin sjúka
kona mun ekki hafa þolað handatiltektir
þeirra, enda þung og holdug, og varð
það fangaráð þeirra að skera utan af
henni kjólinn. Kom nú í ljós, að madd-
aman var blaut upp á herðablöð. Þannig
til reika hafði hún legið í fletinu síðustu
dægrin.
- Fáið þér mér nú serk hana móður
yðar, sagði Guðrún.
En dóttirin eyddi því og taldi móður
sína ekki þola, að kvotlast væri meira
með hana. Lét Guðrún sér þau svör
lynda og fór leiðar sinnar. Þó leit hún
eitthvað inn næstu daga, en hafðist ekki
frekar að.
Billenberg var allar stundir á loftinu
við skósmíðar sínar, og þar sat dóttir
hans oftast hjá honum á daginn. Enginn
skeytti um hina sjúku konu, þar til á
laugardagsmorgun, að Jón Þorsteinsson
landlæknir var kvaddur til. Lá maddam-
an þá enn óræst á nærklæðunum á
dýnunni, rænulítil. Þó hafði Billenberg
komist að því, eftir að kjóllinn var

1« JnmW •»»»»>
hönum, sem allir eru að reyna að herma
eftir gamla hananum og góla á kálgarðin-
um milli Gunnlaugssenshúss og Billen-
bergshúss, og minna þessir hanar mig
þráfaldlega á þetta vers: Pétur þar sat í
sal...“
Þetta hefur Benedikt Gröndal sagt
satt, því að á gömlu blaði, sem komið
&
En hananna getur víðar en í þessu
vísubroti. í bréfi, sem Benedikt Gröndal
skrifaði Jóni Guðmundssyni, síðar rit-
stjóra Þjóðólfs, í ársbyrjun 1852, er
þessi frásögn:
„Billenberg hefur hér ógrynni af
Skósmiður þessi var þýskrar ættar,
upprunninn í Mecklenburg. Hann hét
fullu nafni Jóhann Jörgen Billenberg.
Hann barst til Kaupmannahafnar, ungur
maður, og festi þar ráð sitt. Kona hans
hét Lovísa Karólína, og áttu þau tvö
• fíí
Hanar Billenbergs
■ Reykjavík á dögum Billenbergs og maddömu hans.