Tíminn - 27.09.1987, Qupperneq 6

6 Tíminn
Sunnudagurseptember 1987
STORPOLIUSK
Grænlenski valurinn. Þessi
hvíti og fallegi fugl var miklu
sjaldgæfari en grái, íslenski
valurinn og því verðmeiri.
Lengi héldu menn að hann
væri aðeins afbrigði af íslands-
fálkanum.
FUGLAVEIÐI
Stiklað á stóru
um gullöld
fálkaveiða
á íslandi á
fyrri
öldum
Þ
AÐ gerist haustið 1764 í Kaupmannahöfn að yfirveiði-
meistari konungs gengur út til hins konunglega fálkahúss
konungs við Falconérallé í djúpum þönkum. Heimsókn hans
í fálkahúsið þessu sinni veit hann að mun verða heldur
þungbær. Þar er ætlunin að láta höggva marga tugi þessara
gersemisfugla, sem með ærnum kostnaði hafa verið fluttir yfir
hafið frá íslandi, svo ekki sé minnst á alla þá fyrirhöfn sem
veiði þeirra hefur kostað og hrakningasamur flutningur yfir
sollinn sæ. En við þessu er ekki gott að gera. Það hefur geisað
stríð í álfunni og þeir kjörfurstar og kóngar sem til þessa hafa
mænt eftir fálkum að gjöf úr hendi hins hásæla Friðriks V.
með því nafni, hafa nú afþakkað allar slíkar sendingar. Þetta
gerist um leið og veiðin á íslandi varð meiri en nokkru sinni
fyrr.
Já, sú er nú orsökin fyrir því að veiðimeistaranum er þungt
í skapi að þessu sinni. Hann hefur orðið að leggja þetta til,
svo ekki þyrfti að dreifa fuglunum til einhverra minniháttar
höfðingja, sem um leið hefði orðið til þess að fálkar þættu
ekki slíkt þing sem áður. Hann nemur staðar og tekur í nefið
úr gullbúnum dósum sem eru gjöf frá hertoganum af Hessen
Cassel. Margir höfðingjar hafa sæmt hann góðum gripum á
undanförnum árum. Þegar dóttir hans giftist hér um árið
hlaut hann að gjöf „plat de menage“ úr silfri frá markgreifan-
um af Anspach og tvær borðskálar úr silfri ekki löngu síðar
og frá konungshirðinni í Portúgal fékk hann send sex gullmilti
að verðgildi 3750 hollenskar silfurflorinur fyrir níu árum. Það
er því mikils um vert að tign hans og álit missi sín í engu vegna
þessara óláns kringumstæðna. Hann stingur gulldósunum í
kápuvasann og greikkar sporið. Það er búið að brýna axirnar
og fjalhöggið til reiðu.
FÁLKAVEIÐAR
Sú list að veiða fugla með
fálkum er orðin ævagömul og
enginn veit hve gömul. Víst er
að í Mið- og Austur Asíu hefur
hún tíðkast um árþúsundir og
þaðan er hún vísast til Evrópu
komin. Pegar Marco Polo kom
til Kína hélt keisarinn í þvísa
landi um 10.000 fálkameistara,
en allt var föruneyti hans við
veiðarnar um 20.000 manna.
Hinir fornu norrænu konungar
skemmtu sér líka við þessa
íþrótt og til dæmis lýsir Snorri
Sturluson slíkri veiðiför Ólafs
Eiríkssonar, skautkonungs.
En hvenær kynntust Islend-
ingar við þessa skemmtan og
hvenær vaknaði áhugi manna á
íslenska fálkanum? Margir eru
ekki í vafa um að fyrsti Islend-
ingurinn sem komst í kynni við
tamningu fálka hafi verið sjálfur
Egill Skallagrímsson, en af vísu
þeirri er hann orti til Aðalsteins
konungs eftir orrustuna á Vín-
heiði má ráða að þessi merki
kóngur hefur setið með hauk á
hendi í hásæti sínu. Má telja víst
að Egill hafi einhvern tíma sagt
Aðalsteini frá hinum íslenska
fálka og hve stór og fagur hann
væri. Líka má vera að fregnir
um hann hafi borist til Englands
með Pöpum, eftir að þeir hurfu
heim úr munklífi á íslandi.
Frá fyrstu tíð virðast fálkar
frá norðlægum löndum hafa þótt
kjörgripir miklir og má hafa það
fyrir satt að um aldamótin 1000
hafi ágæti íslandsfálkans þegar
verið orðið þekkt meðal kunn-
áttumanna í fálkaleikjum. Á
fyrstu áratugum 11. aldar segir
líka Einar Þveræingur að ís-
lenskir haukar skuli sendir Ólafi
konungi Haraldssyni að gjöf
ásamt öðrum góðum gripum í
stað þegnskyldu og skatts. Einn-
ig hefur verið bent á að af vörum
manna eins og Sæmundar fróða,
ísleifs Gisurarsonar og Jóns Ög-
mundssonar hafi höfðingjar á
meginlandi Evrópu heyrt um
íslenska valinn, en þessir ungu
menn stunduðu nám í Frakk-
landi og Þýskalandi. í riti mikils
fálkaveiðimanns, Friðriks keis-
ara II. á Sikiley, er til vitnisburð-
ur frá því á þrettándu öld sem
mærir frónska fálkann og hljóð-
ar hann svo:
„Nokkrir vaiir eiga sér hreiður
á norðlægum eyjum hafsins, sér-
staklega á eyju nokkurri sem er
á milli Noregs og Grænlands og
nefnist á tvetónatungu Yslandia,
sem þýðir á latínumáli klaka eða
íss land. Og þessir valir eru
öllum öðrum betri.“
DRJÚG TEKJULIND
Ekki leið á löngu uns orðstír
íslenska fálkans barst víða um
lönd. Hann gerðist afar eftirsótt-
ur og menn sáu að þarna var um
arðvænlega skepnu að ræða.
Varð það enda svo að kirkjan og
kóngurinn kepptust um að helga
sér réttinn til fálkaveiða á íslandi
og mátti ekki lengi sjá hvor
betur mundi hafa. En smám
saman hertu konungarnir tök
sín á veiðinni með nýjum laga-
fyrirmælum og um siðaskipti
verður konungur að heita má
alráður í þessu efni.
Alla 16. öldina og fram um
miðja 17. öld seldi konungur
fálkaveiðina útlendum mönnum
á leigu og notaði hana sem
hreinan fjárplóg. Það bar þó við
að hann lét kaupa fálka handa
sjálfum sér, sem hann hefur
notað til gjafa. Jafnan vildi það
þó brenna við að menn kæmu til
landsins og veiddu fálka í óleyfi
og voru þar helst að verki Eng-
lendingar. Til varnar slíku at-
hæfi voru þegnunum því settar
æ strangari skorður um það
hverjum selja mætti fálka og
loks ákveðið að enginn fálka-
fangari mætti koma til landsins
né fara úr landi á öðrum skipurn
en skipum einokunarverslunar-
innar. Þessi tilskipun er frá árinu
1636.
En þegar frá leið varð konungi