Tíminn - 28.05.1988, Blaðsíða 1

Magnús í Bræðratungu taldi Arna
Magnússon vera friðil konu sinnar og
____það áleit líka einn dómenda í_
Hæstarétti Dana. Hver var sannleikur
þessa furðulega máls?
EÐA „BEISKT
OG VILLT VÍNTRÉ“?
Saga síðari alda á íslandi er ekki nema miðlungi rík af
rómantík. Þær sögur sem helst hafa lifað um samgang
karla og kvenna, fyrir utan settleg hjónabönd, þar sem
hvergi datt af né draup, eru sögur af ótrúlegri mergð
hórdómsbrota, þar sem fólki var dæmd drekking eða
hálshöggning, Hólmsvist og hið danska tugt-, spuna- og
rasphús. Enda voru Stóradómsákvæðin um þessi mál
nákvæm og miskunnarlítil og lítil föng á að leyna mörgu
fyrir réttvísinni í fásinni íslenskrar sveitar fyrri tíma.
En á fyrsta áratug átjándu aldar-
innar kemur upp mál af ósviknu,
rómantísku tagi, sem vel hefði sómt
sér á dögum Tristans og Isoldar og
er að hita og tilþrifum svo magnað
að líkara er að gerst hefði á Spáni en
hér á norðurhjara. Eins og vera ber
voru málsaðilar allir af tignum
stigum, ættarheiður og ríkidæmi var
í húfi í öllum áttum og endirinn
mátulega harmrænn. Petta er hið
kunna Bræðratungumál - er Magnús
júngkæri í Bræðratungu setti allt á
annan endann í landinu með að
væna konu sína, Þórdísi Jónsdóttur,
um framhjátökur með assessor Árna
Magnússyni. Þetta málafargan hefur
gengið aftur í „Islandsklukku"
Laxness, svo sem ekki þarf að taka
fram, enda ágætlega til skáldlegrar
umfjöllunar fallið.
En hér verður litið í ýmis þau
skjöl sem um málið hafa varðveist
og eru mikil fyrirferðar og enn einu
sinni velt upp þeirri spurningu hvað
hæft var í áburði Magnúsar í Bræðra-
tungu. Um það hafa menn ekki
verið sammála og vonandi tekst að
leiða í ljós hér hvað því hefur valdið.
Kvenna vænst
á Suðurlandi
Hér skal nú fyrstur kvaddur til
sögunnar Magnús Sigurðsson í
Bræðratungu. Hann var fæddur
1651, að líkindum á Skútustöðum
við Mývatn, sonur Sigurðar Magnús-
sonar, sýslumanns Þingeyinga. Var
föðurafi hans Ari Magnússon í Ögri,
sá er stóð fyrir Spánverjavígunum
1615. Þannig var hann kominn í
beinan karllegg af Magnúsi prúða og
fjórði maður frá Guðbrandi biskupi
Þorlákssyni.
Magnús þótti vænlegur maður á
yngri árum, föngulegur á velli og vel
á sig kominn. Fékk hann enda hið
besta kvonfang er hann árið 1680
gekk að eiga Jarþrúði Hákonardótt-
ur í Bræðratungu, sem var líka af
sýslumönnum komin og vellauðug.
Þau hófu nú búskap í Bræðratungu
og áttu þau tvö börn. Ekki fylgdi
barnalán sambúð þeirra, því þau
eignuðust þrjú börn andvana fædd
og lést Jarþrúður af fjórða barninu í
júlí 1686.
Var nú mikill harmur að ekklinum
kveðinn og tók upp úr þessu að bera
á að hann hallaði sér um of að
brennivíni, sem var mikil huggun
manna um þetta leyti í landinu og
drykkjuskapur ferlegur, ekki síst
meðal betur stæðra manna og emb-
ættismanna. En Magnús var ekki
nema 35 ára og þótt það væri orðinn
nokkur aldur á þessum tíma var ekki
nema von að hann tæki að svipast
um eftir nýrri eiginkonu. Hana öðl-
aðist hann og ekki af verra taginu.
Sú var Þórdís, dóttir Jóns sýslu-
manns og síðar Hólabiskups, Vigfús-
sonar.
Þórdís var fædd árið 1671 á Leirá
og eitt elsta margra barna foreldra
sinna. Ung var hún látin í fóstur til
föðursystur sinnar Salvarar og henn-
ar manns, Sæmundar Oddssonar í
Hítardal og óx hún þar úr grasi við
góðan kost. Þótti hún er tímar fram
liðu bera af öllum öðrum meyjum og
„kölluð kvenna vænst á öllu Suður-
landi og þó víðar væri leitað." Gerð-
ust margir til að biðja hennar, eins
og jafnan segir um prinsessur í
ævintýrum, en hnossið hlaut sem
fyrr segir Magnús í Bræðratungu, en
hann var tuttugu árum eldri en
konuefnið. Hafa margir talið að þar
hafi farið „góður biti í hundskjaft,"
en á hitt er að líta að um þetta leyti
var Magnús alls ekki orðinn svo
óreglusamur, að því er sagt er, og
hann var enn glæsilegur álitum og
auðugur. Þetta hefur því ekki verið
óefnileg ráðstöfun að hyggju for-
ráðamanna Þórdísar, en sjálf hefur
hún varla verið mikið spurð, en hún
er aðeins sextán ára er trúlofunin er
ráðin. Tveimur árum síðar er svo
brúðkaup þeirra haldið, en það stóð
árið 1689. Tók hin unga kona þar
með við búsforráðum í Bræðratungu
og virtist þegar hverjum manni vel,
enda er henni svo lýst að hún hafi
verið „mjúk kona og blíðlát." Er
jafnframt ekki annars getið en vel
hafi farið á með þeim Magnúsi í
fyrstu og virðist jafnvel mega segja
að með þeim hafi „tekist góðar
ástir.“ Eignuðust þau fimm efnileg
börn.
Göróttar veigar
Þegar þau hjón, Magnús og
Þórdís, höfðu búið saman nokkur
ár, tók alvarlega að síga á ógæfuhlið-
ina. Og enginn efi er á hver ógæfu-
valdurinn hefur verið. Hann var hin
vaxandi drykkjuskaparástríða
Assessor Árni Magnússon.
Magnúsar. Hann virðist stöðugt
halla sér meira að flöskunni og brátt
kemur að því að hann gerist svola-
fenginn og hrottalegur við vín. Hef-
ur þetta að sjálfsögðu bitnað mest á
konu hans, en þó verður hann sér
einnig til vansæmdar í skiptum við
aðra menn. Einhver elsta sagan,
sem til er skjalfest og vottfest um
ófögur drykkjulæti Magnúsar er frá
jólunum 1695 og er í sem skemmstu
máli svona:
Kirkja var í Bræðratungu, svo
sem löngum hefur verið og þjónaði
henni presturinn á Torfastöðum, en
hann var um þessar mundir séra Jón
Gíslason. Áður en hann vígðist
hafði hann verið „þénari" Magnúsar
í Bræðratungu, svo þeir þekktust vel
frá fornu fari. Hafa þeir án vafa
verið drykkjubræður, því séra Jóni
þótti allgott f staupinu, þótt ekki
muni það hafa verið mjög úr hófi. Er
Jón var orðinn prestur á Torfastöð-
um, gerðist það um jólin 1695 að
hann kom í Bræðratungu í stormi og
kulda og veitti Magnús bóndi honum
brennivín. Sátu þeir að drykkju um
stund, en er kominn var tími til að
fara að messa, vildi Magnús ekki
fyrir nokkra muni sleppa presti,
heldur láta hann drekka lengur með
sér og reiddist við þegar hann fór út
í kirkjuna. Sat Magnús eftir og
hressti sig á víninu, en séra Jón
klæddist messuskrúða og hóf mess-
una. En þá er prestur hafði tónað
pistilinn fyrir altarinu, kom Magnús
inn í kórinn, þreif aftan í hökulinn á
presti og varpaði fram yfir höfuð
honum, greip því næst rykkilínið og
fór með það á sama hátt. Prestur
veitti enga mótspyrnu, enda varð
hann bæði hissa og skelkaður. Sá
hann þegar að Magnús var reiðubú-
inn að hindra frekari guðsþjónustu-
gerð og gekk því beint út úr kirkj-
unni og inn ( bæ. Varð ekki meira af
embættisgerð daginn þann. En á
þrettándadag þessara sömu jóla,
þ.e. 6. janúar 1696, kom séra Jón
aftur að Bræðratungu og messaði
þar. En þegar predikunin var
hálfnuð, gekk Magnús upp í predik-
unarstólinn á bak við prest, tók
annarri hendi í rykkilínið og hemp-
una að neðanverðu, hristi prest fram
og aftur og skipaði honum að hætta.
Að þessu sinni tókst að stilla Magnús
svo að prestur fékk lokið embættis-
gerð, án þess að frekari veisluspjöll
yrðu.
Illt atlæti Þórdísar
Nú tók mjög að bera á því í
drykkjuköstum Magnúsar að hann
færi illa með konu sína, berði hana
jafnvel og misþyrmdi, svo að við
limlestingum lá. Eru um þetta fjöl-
mörg dæmi í þeim margvíslegu
vitnaleiðslum, sem fram fóru síðar í
hjónaskilnaðarmáli þeirra.
Vitnin voru flest heimilisfólk í
Bræðratungu og fólk af næstu
bæjum. Mörgþeirra báru aðMagnús
hefði í köstum sínum barið Þórdísi,
bæði með krepptum hnefa og flatri
hendi. Eitt vitnið kvaðst einu sinni
hafa fundið hana í skoti úti í fjósi,
en þangað hafði hún flúið undan
Magnúsi. Það gat þess einnig að í
annað skipti hefði Magnús viljað fá
hana til að játa á sig hórdómsbrot og
er hún fékkst ekki til þess, hefði
hann barið hana með höndum og
fótum. Annað vitni bar að Magnús
hefði einu sinni neytt hana til að
kyssa skó hans og hefði hún ekki
sloppið fyrr en hún hafði svo gert.
Enn var borið að Magnús hefði
barið konu sína, bæði drukkinn og
ódrukkinn, lamið hana í rúminu,
dregið hana á hárinu og leikið hana
illa á alla vegu.
Hér hafa ekki nærri öll dæmi um
það kvalræði sem Þórdís bjó við af
manni sínum verið rakin. En áber-
andi er að sú hugmynd hefur fest í
huga Magnúsar að Þórdís væri hon-
um ótrú. Er að allra dómi ekki
minnsta ástæða til að ætla að þetta
hafi átt við nein rök að styðjast,
heldur eingöngu verið hugarórar
drykkjusjúks og vanstillts manns.
En þessi var bjargföst trú hans eigi
að síður, hvort sem slík grilla hefur
sprottið upp og vaxið ósjálfrátt, eða
einhver illgjarn „vinur“ sáð þessum
fræjum grunsemda og afbrýði.
Húsfreyja sver
af sér hórdóm
í ársbyrjun 1701, þegar Þórdís
hafði alið fimmta barn sitt, lá hún
lengi þungt haldin. En er hún var
nokkuð farin að ná sér kom Magnús
einhverju sinni til hennar og var
alldrukkinn. Illyrti hann konu sína
þá hræðilega, og er hún svaraði litlu
eða engu, lyfti hann upp fætinum,
eins og hann ætlaði að sparka í hana,
en var hindraður af heimilisfólkinu.
Eftir þetta kom þráfaldlega fyrir að