Tíminn - 02.03.1989, Qupperneq 9

Fimmtudagur 2. mars 1989
Tíminn 9
lllimii VETTVANGUR :iWi^
Sigríður Hjartar:
LANDNÝTINGARÁÆTLUN
jómfrúræða á Alþingi:
grónir. Síðan hcfurgróðureyðingin
verið svo mikil að nú er aðeins um
'A hluti landsins eða 25.000 knr
grónir. Sá gróður er að langmestu
lcyti neðan við 300-400 m hæð yfir
sjó. Talið er að gróður- og jarð-
vegseyðingin hafi verið mest á
síðari hluta 19. aldar og í byrjun
þessarar. Forfeður vorir urðu að
lifa af því sem landið gaf með góðu
eða illu en við eigum að hafa þá
þekkingu og tækni sem þarf til að
stöðva landeyðinguna.
Landgræösla ríkisins hefur unn-
ið mjög mikið starf á undanförnum
áratugum. Starf hennar hefur sýnt
og sannað að við getum snúið vörn
í sókn ef veðráttan á annað borð
gerir það kleyft.
Þjóðargjöfin svonefnda, eða
þeir fjármunir sem veittir voru til
landgræðslu í tilefni 1100 ára af-
mælis landnámsins létti Land-
græðslunni verulega róðurinn. Þær
fjárveitingar sem Landgræðslan
verndun og viðhald þess gróðurs
sem fyrir er.
Merk þingsályktun um landnýtingu var samþykkt á
Alþingi 22. maí 1984.
Davíð Aðalsteinsson þingmaður Framsóknarflokksins
var frumkvöðull að gerð þessarar ályktunar en hann fékk
til liðs við sig þingmenn úr öllum flokkum sem áttu fulltrúa
á Alþingi, Þorvald Garðar Kristjánsson, Helga Seljan,
Ingvar Gíslason og Jóhönnu Sigurðardóttur. í þingsálykt-
uninni segir:
Þéttbýli - mengun
Á undanförnum áratugum hefur
fólksfjölgun á íslandi verið mikil
en búsetubreyting margfalt meiri.
Um aldamótin bjuggu liðlega 20%
landsmanna í þéttbýli en nú eru
það rúmlega 90%. Þessi mikla
búsetu- og lífsháttarbreyting hefur
gjörbreytt viðhorfi manna til land-
nýtingar. Landnýtingarvandamál
eru að verulegu leyti önnur hér en
í nágrannalöndunum. Mengun er
hér hlutfallslega lítil miðað við
Evrópulönd og landrými til land-
búnaðar yfrið nóg. Mengun af
völdum þéttbýlis er þó vaxandi,
svo sem skolp- og sorpmengun.
Nægir að nefna vanda Reykjavíkur
og nágrannabyggða þar sem lausn
sorpeyðingar er knýjandi. Áhyggj-
ur manna vegna mengunar frá
fiskeldisstöðvum fara vaxandi en
samkvæmt nýjum rannsóknum er
áburðarnotkun landbúnaðarins
ekki sá mengunarvaldur á íslandi
sem nú er í Evrópu. Landnýtingar-
áætlun hlýtur að fjalla um mengun.
„Alþingi ályktar að fela ríkis-
stjórninni að hlutast nú þegar til
um að undirbúningi og vinnu við
landnýtingaráætlun verði hraðað.
Við gerð slíkrar áætlunar verði
lögð áhersla á sem hagkvæmasta
nýtingu og varðveislu landgæða.
Gerð verði kostnaðaráætlun um
landnýtingarskipulag sem taki til
allra meginþátta landnýtingar.
Áætlunin verði lögð fyrir Alþingi
og á grundvelli hennar verði tekin
ákvörðun um framkvæmdahraða."
Hvað er landnýting?
Hugtakið landnýting er gjarnan
notað á tvennan hátt. Annars vegar
er það látið merkja nýtingarstig
lands og orðið landnotkun þá not-
að um ráðstöfun landsins. Hins
vegar er hugtakið notað á miklu
víðfeðmari hátt sem spannar ráð-
stöfun lands til ýmis konar nota svo
sem landbúnaðar, iðnaðar, þétt-
býlis og útivistar.
Landnýtingarmál eru fjölþætt og
viðhorf þeirra sem sækjast eftir
afnotum af landi mjög breytileg og
þörfin fyrir samræmdar áætlanir og
lög um landnýtingu fer stöðugt
vaxandi.
önnur landnot og þar sem þegar
hafa verið byggðir flugvellir þarf
að kanna vel áhrif flugumferðar í
næsta nágrenni. Þegarhefurkomið
í Ijós að loðdýrarækt og hávær
flugumferð fara illa saman.
Virkjanir
Vatnsorkan er helsta orkulind
íslendinga. Orkustofnun og Lands-
virkjun hafa í sameiningu gert
yfirlit um landrýmisþörf vegna
virkjunar vatnsorku. Ef litið er á
landþörf þeirra virkjana sem þegar
Samgöngur
Breyttir samgönguhættir hafa
áhrif á landnýtingu. Undir þjóð-
vegina fara um 300 km2 og er það
að mestu ræktanlegt land í byggð.
Þó er ekki unnt að segja að lagning
þjóðvega um landið hafi valdið
verulegum deilum. Öðru máli
gegnir um flugvallagerð. Reykja-
víkurflugvöllur hefur verið um-
deildur allt frá byggingu hans.
Margir hafa áhyggjur af jafn mikilli
flugumferð yfir höfuðborginni og
raun ber vitni. Aðrir telja illa varið
góðu byggingarlandi undir
flugvöll. Lengi var rætt um að gera
flugvöll fyrir innanlandsumferð á
Álftanesi. Á meðan menn ræddu
kosti þess og ókosti óx byggð þar
svo mjög að flugvallargerð er fyrir
löngu úr sögunni þar. Þær deilur
sem nú eru risnar um staðarval
fyrir millilandaflugvöll eiga sér
ekki nema að litlu leyti rætur í
Iandnýtingarsjónarmiðum. Gæta
verður þess við staðarval fyrir flug-
velli að ekki verði árekstrar við
hafa verið byggðar auk virkjunar-
kosta sem eru á athugunar- eða
undirbúningsstigi er gróflega áætl-
uð landþörf um 1.100 km2 eða um
1% af flatarmáli landsins alls. Þar
af eru um 400 km2 gróið land. Eins
og málum er nú háttað er ekki þörf
fyrir mikla viðbótarorku innan-
lands en hugmyndir manna um
orkusölu til útlanda hafa fengið
nokkurn byr. Við hönnun virkjana
ber að hafa í huga að sem minnst
gróðurlendi tapist. Reynslan af
gróðurtilraunum á Auðkúluheiði
sýnir að unnt er að rækta upp
landið jafnvel í mikilli hæð yfir sjó,
með friðun og áburðargjöf. Þó má
deila um hvort ekki sé réttara að
meta arðsemi áburðargjafar ef val-
ið stendur á milli áburðardreifingar
á hálendi og láglendi.
Landeyðing
Landeyðing er mjög alvarlegt
vandamál á íslandi. Talið er að við
upphaf landnáms hafi að minnsta
kosti 3/s hlutar landsins verið
fær nú þyrftu að vera þrisvar til
fjórum sinnum meiri til að vera
jafngildar þjóðargjöfinni. Starf
landgræðslunnar er enn slökkvi-
starf, svo vitnað sé í orð land-
græðslustjóra.
Við höfum þó líklega aldrei efni
á að græða landið allt upp með
áburði eða sáningu. Friðun birki-
skóga og kjarrlendis er ódýrasta
skógræktin og öflugasta vörnin
gegn gróðureyðingu sem við eigum
völ á. Taliö er að birkiskógar og
kjarr hafi um landnám þakið um
fjórðung landsins. Nú er samanlagt
flatarmál alls birkilendis hér á
landi um 1250 km2. Rannsóknir
sem unnar hafa verið á vegum
Skógræktarstöðvarinnar á Mógilsá
sýna að íslenska birkið er mjög
skammlíft. Aldur þess verður
mishár eftir landsvæðum. Á Vest-
urlandi virðist birkikjarrið verða
20-30 ára en um 80 ára á Norð-
Austurlandi þar sem skilyrði til
trjáræktareru mun betri. Eitt meg-
insvið landnýtingaráætlunar á að
vera landgræðsla og jafnframt
Beitarálag -
landbúnaðarkvóti
Þar með hlýtur landnýtingar-
áætlun að snerta mjög framtíðar-
skipulag landbúnaðar. Minnkandi
markaður fyrir hefðbundnar land-
búnaðarafurðir leiddi til þess
kvótakerfis sem þegar hefur valdið
þriðjungs fækkun sauðfjár á 10
árum og því minnkaðs beitarálags
bæði á heiðum uppi og í byggð.
Beitarálag sauðfjár í byggð gjör-
breyttist þegar vetrarbeit sauðfjár
hætti en beitarálag vegna hrossa
fer vaxandi, einkum í byggð.
Afréttarbeit hrossa er lítil, Hún-
vetningar og Skagfirðingar reka að
vísu hross á afrétt, en það er
ströngum skilyrðum háð og beitar-
tíminn mjög skammur.
Kvótakerfið hefur valdið svo
mikilli bústofnsfækkun að mörgum
bóndanum er ógerlegt að lifa af
hefðbundnum landbúnaði einum
sér. Því miður hefur loðdýraræktin
jafnvel aukið á vanda þeirra bænda
sem hana stunda og þarf fleira að
koma til.
Á nokkrum svæðum á landinu
eru taldir raunhæfir möguleikar á
ræktun nytjaskóga. Áhugi bænda á
ræktun bændaskóga er verulcgur
en hér vantar enn frekari stefnu-
mörkun og fjármagn af hálfu hins
opinbera. Á þessu ári hefur Skóg-
rækt ríkisins aðeins 10,3 milljónir
á fjárlögum til nytjaskóga á bújörð-
um.
Útivist
Þar sem 90% þjóðarinnar býr í
þéttbýli eykst stöðugt þörfin á
aðgengilegum útivistarsvæðum í
næsta nágrenni þéttbýlissvæða.
Vaxandi ferðalög bæði íslendinga
og erlcndra manna um landið allt
kallar á bætt skipulag ferðamála,
bætta aðstöðu til gistingar, bæði í
byggð og óbyggð, jaínframt á
verndun viðkvæmra gróðursvæða.
Við höfum þegar dæmi um hve
óskipulögð ferðamannaumferð
gctur gengið nærri viðkvæmum
stöðum.
Landnýtingaráætlun verður að
fjalla um þessi mál.
Hvað líður
áætlunargerð?
Ég hef drepiö á örfáa þætti sem
landnýtingaráætlun verður að
fjalla um en hvað hefur þessum
málum miðað síðan samþykkt var
á Alþingi að gera slíka áætlun?
Landbúnaðarráðuneytið skipaði
nefnd í kjölfarþingsályktunarinnar
sem var skipuð sérfræðingum
þeirra stofnana sem málið snertir
mest. Þessi nefnd vann mjög vel og
skilaði ýtarlegri skýrslu í maí 1986.
Skýrslan sem ber nafnið „Landnýt-
ing á íslandi og forsendur fyrir
landnýtingaráætlun" er eitt fyrsta
heimiídarritið um landnýtingu og
áætlanagerö á íslandi af þessu tagi
og er mjög gott yfirlit um stöðu
landnýtingarmála þegar skýrslan
var gerð og bent er á fjölmörg
atriði sem taka þarf tillit til við gerð
slíkrar áætlunar.
Við lestur skýrslunnar verður
vel ljós þörfin fyrir landsskipulag
og landnýtingaráætlun.
Kortagerð lykillinn
Glöggt kemur fram hve mikil
þörf er á góðum kortum við þessa
vinnu. Ekki er unnt að gera raun-
hæfa landnýtingaráætlun án korta
í stórum mælikvarða. Hinar ýmsu
stofnanir sem á kortum þurfa að
halda hafa sameinast um stærðina
1:25.000.
Saminn hefur verið nýr staðall
en útgáfa slíkra korta er mjög
skammt á veg komin. Segja má að
miðað við nútímatækni og kröfur
til kortagerðar og landfræðilegs
gagnabanka stöndum við nú í sömu
sporum og við gerðum um síðustu
aldamót. Nú eru sértekjur
Landmælinga ríkisins um 55%
heildarfjármagns stofnunarinnar
en á Norðurlöndum eru sértekjur
landmælinga 12-18%. Alþingi þarf
að auka mjög fjárveitingar til
Landmælinga ríkisins svo sú stofn-
un geti lokið útgáfu kortanna fyrir
aldamót.
Þar með er unnt að Ijúka gerð
landnýtingaráætlunar. Þá fyrst er
gerlegt að stunda landbúnað á sem
hagkvæmastan hátt, tryggja há-
marksarðsemi þeirra fjármuna sem
varið er til landgræðslu og haga
framkvæmdum og umferð um
landið þannig að náttúra landsins
varðveitist sem best.
Sigríður Hjartar
(byggt á fyrirspurn höfundará Alþingi
um landnýtingaráætlun)