Tíminn - 16.06.1989, Síða 7

Föstudagur 16. júní 1989
Tíminn 7
VETTVANGUR
Sigurður Björnsson, Kvískerjum:
Furðuleg
fræði
S.l. vetur barst mér í hendur bók eftir dr. Gísla
Gunnarsson, doktorsritgerðin „Upp er boðið ísland.“
Það ætti því að mega treysta því að það sem í slíku riti
stendur sé byggt á ítarlegum rannsóknum. Ekki ætla ég
mér þá dul að fara að gagnrýna efni bókarinnar, en sumt
í henni er þannig að ég get með engu móti skilið. Einkum
er efni á bls. 118 sem ég get ómögulega komið saman
við þær hugmyndir sem bændur hafa haft um forvera
sína og skal hér stuttlega gerð grein fyrir hvers vegna,
og athugaðar nokkrar málsgreinar, sem mér virðast
furðuleg fræði.
Dr. Gísli segir: „Sveitabændur
gátu fyrirhafnarlítið aukið sauðfjár-
stofn sinn, jafnvel þótt nauðsynlegt
væri sum árin aðgefa ásetta fénu um
vetur, ef það átti að lifa hann af. Þar
sem heyforði var venjulega lítiii og
yfirieitt hafður mest fyrir kýrnar, var
féð einfaldlega sett á guð og
gaddinn. Mikið soltnir og magrir
sauðir á vordögum fitnuðu vel og
rækilega um sumarið og voru spikað-
ir og góðir til slátrunar að hausti.
Hagsýnn bóndi setti þvímarga á upp
á von og óvon haust hvert. Ef veður
voru slæm og bithagar litlir, missti
hann ef til vill meginpart líflamb-
anna. Slíkt var til skaða en ekki eins
mikið og halda mætti, því að litlu
hafði verið kostað til. Ef vel áraði
gathagnaður hins vegar orðið mikill.
Best var að fá sæmilegt jafnvægi
bjargræðis og jarðbanna því að vel
soltnir sauðir fitnudu best næsta
sumar, eins og fyrr var vikið að. “
í þessari klausu er ýmislegt auð-
skilið hverjum manni, svo sem það
að ekki þurfti að gefa öðru fé hey en
því sem sett var á vetur, og að heyið
var einkum ætlað kúnum, en sitt-
hvað annað er torskildara. Þama
virðist gengið út frá þvf að lömbin
væru látin ganga úti, sbr. að bóndi
átti á hættu að missa mestan part
líflambanna. í Sturlungu er þó getið
um lambhúshlöðu, og menn hafa
haldið að lömbum hafi verið ætlað
dálítið hey að vetrinum á umliðnum
öldum eins og á síðastliðinni öld, en
hitt er rétt og vel skiljanlegt, að ef
bóndi sá fram á að æmar dræpust,
gat komið til að farga lömbunum og
gefa ánum þá tuggu sem þeim hafði
verið ætluð. En lömb sem drápust
eða var fargað að vetri urðu ekki
sauðir að sumri, og ef nokkrir vetur
komu í röð, án þess að hægt væri að
ala upp lömb var afkoman í hættu.
Raunar munu ekki hafa þurft marga
vonda vetur til að lítið yrði um björg
hjá mörgum bónda, ekki síst ef hann
hafði komist í aðstöðu til að setja
margt fé á guð og gaddinn, því þá
þurfti mikil hey til að bjarga ef þess
þurfti með. Þó sagnir séu um að
sumir bændur hafi hagað sér þannig,
er óvíst hversu algengt það var, má
jafnvel ætla að sagnir, sem geymst
hafa geti bent til að almennt hafi það
ekki þótt mikil forsjálni eða gott
búskaparlag.
Sauðir voru betri til frálags en ær
sem mjólkað höfðu um sumarið og
þoldu betur að lifa eingöngu á beit.
Þeir gátu verið aðgangsharðir við
kjarr og lifað á því nokkurn tíma, en
ef ekki var annað að hafa var þó hætt
við að kvistfall fækkaði hópnum, svo
að reynt var að halda þeim til beitar
þar sem annað en kvist var að hafa.
Alltaf tók langan tíma fyrir bónda
að koma sér upp myndarlegri sauða-
hjörð, og fyrsta veturinn varð að
gefa þeim hey í venjulegum vetrum.
En til að koma upp sauðahjörð varð
bóndinn að hafa talsvert margar ær
og það kostaði bæði tíma og fyrir-
höfn. Að vísu var hægara að auka
smátt og smátt við fjárstofninn en að
koma sér upp bát, því það varð að
gera á stuttum tíma, en samt mun
ekki hafa verið slegið slöku við og
vinnudagurinn langur, þó ég viti
ekki hvort á einokunartíma var
venja að vinna 12 klukkutíma á dag
eins og um 1880. Vel má vera að
sumir heimasmíðuðu ljáirnir hafi
verið bitgóðir, en þó mun það frem-
ur hafa heyrt til undantekninga að
bitið í þeim væri eins gott og í þeim
ljáum, sem notaðir voru á þessari
öld. í þurrkatíð urðu menn því að
nota rekju sem aðeins gafst seinni-
part nætur og fram á morgun, en
þurrkinn varð líka að nota. í>ó betur
gengi að slá þegar rekja var, reyndu
menn líka að slá þó þurrt væri í rót
ef ekki var mikið undir af heyi, og
stóðu meðan verkljóst var. Þurfti
því ekki leti til að hey yrðu lítil. Skal
hér staðar numið um verkhætti að
sinni.
Dr. Gísli telur þama að best hafi
verið fyrir bóndann að sauðirnir
væru horaðir undan vetri, og það
hafa þeir eflaust oft verið. En að það
væri best fyrir bóndann er vafasam-
ara. Sauður sem varð holdlaus að
vetri gat að vísu safnað talsverðri
fitu á góðu sumri, en vöðvar yrðu
rýrir. Þeir urðu því ekki eins þungir
og sauðir sem gengu vel undan vetri.
Ekki munu stríðsmenn konungs hafa
fúlsað við feitinni, en varla hafa
kaupmenn þó dregið vöðvana frá
þegar gert var upp fyrir sauðinn.
Lítum þá á framhaldið:
„Það minnkaði áhættu bóndans,
að helsta fæða hans og fólks hans var
mjólkurmatur og kjötmeti skifti
fremur litlu máli í forðabúrum al-
múgans. Kjötið var ekki síst ætlað til
kaupstaðarverslunar og ef margt fé
svalt íhel um vetur neyddist bóndinn
einfaldlega til að draga úr kaupskap
sínum næsta sumar. Slíktkom senni-
lega kaupmanninum verr en
bóndanum. “
Ég hef hingað til haldið að talað
væri í óeiginlegri merkingu, þegar
sagt var að smjör drypi af stráum, og
kemur því á óvart að lítið mál hafi
verið fyrir bóndann ef ærnar féllu,
en meira fyrir kaupmanninn en
bóndann ef sauðirnir drápust.
Enginn, sem eitthvað þekkir til
efast um að mjólkurmaturinn var
drjúgur hluti fæðunnar hjá flestum
bændum, en spuming er hvers vegna
menn vom að færa frá ám ef litlu
skipti fyrir bóndann þó þær dræpust?
Á öldinni sem leið var það svo að
mjólkin úr kúnum var að vísu
ómetanleg, en oft lítil að vetrinum,
en skyr, ostar og smjör, sem safnað
var til vetrarins hafa menn talið að
hafi þá og áður að mestu komið úr
sauðamjólkinni. Þess vegna varð
mjólkurmat ekki safnað að sumrinu
ef æmar féllu að vetrinum, og ef það
var aðalmatbjörg heimilisins blasti
við sultur, jafnvel að mönnum yrði
hætt sökum „ófeiti". Ef sauðastofn-
inn var dálftið stór og hafði lifað af
þó ærnar féllu, mátti lifa á honum
um stund og fá fyrir fáeina þeirra
dálítið af mjöli. En til þess að skilja
hvernig það gat komið sér verr fyrir
kaupmanninn en bóndann ef fénað-
urinn féll, þarf lærdóm sem bændur
hafa ekki haft hingað til, en ekki skal
dregið í efa að fjárfellir hjá bændum
hafi komið kaupmönnum illa, eink-
um ef ef bændur vom áður skuldug-
ir.
Þá er það fullyrðingin um að
kjötið hafi skipt litlu máli í fæðu
bænda. Vel má vera að um þetta séu
ekki til tæmandi samtíma heimildir,
en varla hafa menn fúlsað við kinda-
kjöti ef menn áttu kost á því. Hitt er
annað mál, að vel getur verið að lítið
hafi verið um sauðakjöt hjá bónda
sem var að stríða við að koma sér
upp sæmilegum bústofni. En það
em til heimildir, að vísu eldri en frá
einokunartíma, sem benda til að
kjöt hafi þótt mikils virði til matar
og þó þar sé ekki um kindakjöt að
ræða er ekki vafí á að það hefur ekki
síður þótt dýrmætt til matar. í Sturl-
unga sögu er sagt að eitt versta verk
sem unnið var á þeim tíma, hafí
verið þegar Kolbeinn ungi brenndi
upp hvalina svo að mönnum Þórðar
kakala mætti ekki verða nein not af
þeim. Mun það vera nokkur bending
um hvers virði maturinn var, því
fleiri vond verk vom unnin á þeirri
tíð. Jón Ögmundsson biskup leitaði
til öryggis samþykkis páfa til að
menn mættu eta sel á föstunni, og
taldi Guðbrandur Jónsson prófessor
að varla hefðu aðrar gjörðir hans
komið almenningi betur. Að vísu
var það fáfræði biskups og páfa sem
þar bjargaði málum, því þeir töldu
selina físka. Má því fara nærri um að
hvali töldu menn óhætt að eta á
föstunni þó katólskir væm. En þótt
eitthvað kunni að vera hæft í því að
menn hafi ekki viljað nefna kjöt á
föstunni eftir siðaskipti (sbr. Jónas
Hallgrímsson: Klauflaxinn) þótti
mönnum „klauflaxinn" bestur
matar. Forsjáll bóndi endumýjaði
ærstofninn og slátraði gömlu ánum
áður en þær fóm mjög að fella af, en
varla hafa þær verið eftirsóttar af
kaupmönnum og því verið etnar
heima. Það þarf því meira en fullyrð-
ingu til að bændur trúi því að
kindakjöt hafi skipt litlu máli í fæðu
þjóðarinnar á einokunartímanum.
Þá kemur skýring á hvers vegna
menn stunduðu landbúnað en fóm
ekki í útgerð og er framhald af áður
sögðu:
„Meðan veðurfar hélst sæmilegt
var það því augsýnilega betri val-
kostur fyrir sveitabónda að auka
sauðfjárstofn sinn en að hefja þátt-
töku í fiskveiðum á vetrarvertíð.
Slíkt var bæði ódýrara og kostaði
minna vinnuafl. Ef bóndinn bjó
stórt með marga vinnumenn, var
honum samt augljós hagur í því að
senda einhverja vinnumenn í verið
um veturinn. En venjulegur leiguliði
átti ekki stórt bú eða heimili og eftil
vill var eini vinnumaðurinn nákom-
inn ættingi og vinur Hvað var þá
eðlilegra en að koma hvergi nálægt
hættulegu vetrarvertíðinni og taka í
staðinn þá áhættu að setja á nokkra
sauði til viðbótar? Þá var hægt að
stunda án samviskubits eina þá
helstu vetrariðju sveitamanna á
norðurslóðum um allar aldir, sem
var að liggja í leti og sofa sem mest“.
Á það hefur áður verið bent að til
þess að hefja útgerð þurfti talsverð
efni og einnig má benda á að aðstaða
frá náttúmnnar hendi var misjafn-
lega góð. Á síðast liðinni öld bund-
ust menn þó samtökum, jafnvel við
brimsanda, að koma sér upp bátum
(skipum) þó hver bóndi gæti ekki átt
nema lítinn hlut að því, og vel má
vera að svo hafi það verið á fyrri
öldum þó heimildir vanti um það.
En hitt er vitað að vermenn gengu
milli landsfjórðunga á fyrri öldum
(sbr. þegar Norðlendingamir fór-
ústu frá Hálsahöfða) og nærri út
öldina sem leið. Vitað er að á öldinni
sem leið var algengt að ungir menn
„fæm til sjóðs“ á vetrarvertíð þó
þeir ynnu heima að sumrinu og
líklegt er að svo hafi það verið áður.
En það vom engu síður menn sem
unnu hjá foreldmm sínum en
óskyldir vinnumenn. Það hefur því
varla verið margt karlmanna á öllum
sveitabæjum á þeim tíma sem vetrar-
vertíð stóð. Fróðlegt hefði verið að
fá ítarlega og trausta rannsókn á
hversu mikill hluti þjóðarinnar
stundaði sjósókn á vetrarvertíð, en
hætt við að um það séu ekki til nægar
heimildir.
Þá er það siðasta málsgreinin. Ég
hélt ekki að það að liggja í leti og
sofa hafi verið talin iðja hingað til,
en það stafar líklega af mínu lær-
dómsleysi. En ætli sveitafólk hafi
ekki stundað einhver verk að vetrin-
um? Efnahagur bóndans og jafnvel
líf bama hans, konu og hans sjálfs
var undir því komið að honum
tækist að framfleyta bústofni sínum
yfir veturinn. Hann varð því að nota
þá möguleika sem til þess vom.
Heyforðinn var oftast lítill og þurfti
því að nota beit eftir því sem hægt
var. Bóndi fór því á fætur þegar sást
að dagur var í nánd, gaf kúnum og
háraði fénu og kom því á haga ef
nokkrar snapir vom. Væru þær ekki
fyrir hendi varð jafnvel að búa þær
til með því að moka snjóinn af þar
sem menn töldu að féð gæti náð í
einhvern haga. Bóndinn varð að vita
hvar helst var hagavon í hans landi
ef knappt var um haga, en einnig
þurfti hann að fylgjast vel með
veðri. Miklu gat skipt ef byl gerði
snögglega að eiga undan veðri að
sækja að húsi. En hafði bóndinn þá
nokkuð að gefa ef hann þurfi ekki
að standa yfir fénu? Gera má ráð
fyrir að hann hafi tekið upp mó og
borið inn skán um sumarið, en
móhlaðinn var varla fluttur í hús að
sumrinu og gat verið talsvert langt
frá bænum. Hann gat því vel þurft
að fara talsverðan spöl með móbyrði
eftir að hafa komið fénu á haga. En
sjaldan mun þó skánin og mórinn
hafa verið nægilegur eldiviður vetur-
inn út og því þurfti að „fara í skóg“
ef kjarr tilheyrði jörðinni og bera
heim hrísbagga, rífa viðinn, því
kúnum var gefið limið og kurla
lurkana. Ef fjörustúfur fylgdi kotinu
þurfti að gæta hans vel. Ef um
fjörubeit var þar að ræða mátti búast
við flóðhættu, en þó ekki væri henni
til að dreifa varð bóndinn að sjá um
að það sem á fjöruna barst færi ekki
forgörðum og það hvort sem hann
átti nema álnar kefli og minni sem
leiguliði, eða átti allan reka, því
hann var ábyrgur gagnvart landeig-
anda ef hann átti ekki jörðina
sjálfur.
Nú má búast við að ekki hafi alltaf
farið allur dagurinn í þessi störf, en
vera má að maður, sem ekki kærði
sig um að liggja f leti gæti fengið sér
eitthvað til dundurs um vetrartím-
ann sem hann hefði annars orðið að
bæta á sumarstörfin. Talið er að
kornið hafi þá verið flutt til landsins
í tunnum, en ekki pokum eins og á
þessari öld, og búast má við að ekki
hafi allir bændur flutt það í tunnum
heim til sín. Varla hefur verið betra
að fá umbúðir þá en árið 1851, þegar
Eyfellingar gátu ekki fengið rófufræ
vegna þess að tómur fræpokinn hafði
borist út í Vestamannaeyjar sumarið
áður og ekki komist til stiftamt-
manns eða annarra yfirvalda sem
áttu að sjá um frædreifinguna. Bónd-
inn mun því hafa þurft að útbúa sér
ílát undir ýmsan vaming og að
lfkindum munu þau að mestum hluta
hafa verið skinnskjóður, þar sem
hrosshárspokar hentuðu ekki. En
það var talsvert verk að vinna hross-
hárið, hvort sem það var unnið í
reipi eða poka og var enginn verk-
laus meðan hann vann að því. Ekki
skal þó fullyrt að sum þessara verka
hafa verið talin kvennastörf í sumum
landshlutum og eflaust hafa konur
marga skjóðuna saumað, en á s.l.
öld er þó víst að skjóklæðasaumur
var a.m.k. víða karlmanna verk og
svo var einnig um hrosshársvinnu.
Er því líklegt að skinnasaumur hafi
a.m.k. ekki síður komið í hlut karla
en kvenna á einokunartíma.
Búhagur bóndi smíðaði einnig þau
ílát sem til búsins þurfti og gerði við
það sem bilaði, og til þess var
vetrartíminn notaður. Almenningur
keypti ekki sín hversdagsföt af kaup-
manninum á þeim árum, þau voru
heimagerð og að menn hafa talið úr
ull. En það var mikil vinna að koma
ull í fat, sérstaklega áður en rokkar
og vefstólar komu til sögunnar, en
talið er að eingöngu hafi verið
spunnið á halasnældur og ofið á
vefstaði fram á seinni hluta átjándu
aldar. Talið er að spuninn hafi verið
kvennaverk og vefnaðurinn að mest-
um hluta, en á öldinni sem leið var
a.m.k. á Austurlandi talið að sjálf-
sagt væri að karlmenn, bæði ungir og
gamlir, kembdu og helst að spuna-
konur þyrftu sem minnst að því að
koma og sagnir eru um að gestir hafi
goldið næturgreiða með því að
tvinna band.
Ekki skal fullyrt að rökkursvefn
hafi verið almennur á einokunartím-
anum eins og á öldinni sem leið, en
hann hefði verið óþarfur og raunar
ómögulegur ef fólkið hefði legið í
leti og sofið að deginum. Hitt er
annað mál að stundum hafa vökur
verið styttri en menn vildu vegna
skorts á ljósmeti, og vel getur verið
að sumir ríkir bændur hafi látið
vinnufólkið vinna öll störf en legið
sjálfir í leti, en það mun ekki síður
hafa átt við útvegsbændur en þá sem
lifðu af landbúnaði.
Ég hef hér gert nokkra grein fyrir
því hvers vegna mér gengur illa, eða
raunar ekki að skilja þessar tilvitn-
uðu klausur. En vera má að ástæðan
sé að mig vanti lærdóm til þess. Það
hefur áður komið fyrir að lærður
maður hefur sett fram á prenti
vísdóm sem ég (og fleiri) hef ekki
getað skilið, svo sem að ekki væri
víst að Ingólfur Arnarson hafi verið
til; niðjar hans hefðu getað búið til
söguna um hann til að hafa betri
valdaaðstöðu. Þetta hef ég með
engu móti getað skilið. En flest
annað sem ég hef séð eftir þann sem
þetta ritaði hef ég aftur á móti vel
skilið og þótt fengur að.
Sigurður Bjömsson