Tíminn - 22.07.1989, Blaðsíða 1

Sagt frá æsku, uppvexti og námsárum Skúla fógeta
„Faðir Reykjavíkur“ hefur hann verið kallaður og öll
vitum við fleira eða færra um hann. Við þökkum honum
verslunarfrelsið, sem hann barðist fyrir ásamt Jóni
Eiríkssyni og höfum hrifist af því framtaki sem „Innrétt-
ingarnar" voru, fyrsti vísirinn tii iðnframieiðslu í stærri
stíl í landinu. öll heyrðum við líka í skóla um það er
kaupmaðurinn sagði honum að „mæla rétt“, er verið var
að snuða mergsoginn almúgann. En eins og gengur um
mörg liðin stórmenni, þá eru það helst slík brot, sem
verða almenningseign. Saga Skúla var löng og með
afbrigðum viðburðarík, og ekki verða tök á að gera ferli
hans öllum skil í þessum þætti. En það er forvitnilegt að
kynna sér ögn þann jarðveg sem þessi fullhugi og
brautryðjandi var sprottinn úr og við það efni verður
dvalið hér - Skúla hinn unga.
Skúli fógeti var fæddur í Keldu-
nesi þann 12. desember 1711, og var
faðir hans Magnús Einarsson, prest-
ur í Húsavíkursókn á Tjörnesi, en
móðir Oddný Jónsdóttir frá Keídu-
nesi.
Klerkurinn, faðirhans, þótti gáfu-
maður og vel lærður, ágætlega að sér
í íslenskum lögum og dável hagmælt-
ur. Oddný var hins vegar kven-
skörungur hinn mesti og sögð mikil-
hæf.
Snemma þótti Skúli einráður og
ófyrirleitinn, en hann var elstur af
sjö börnum þeirra hjóna, sem náðu
fullorðinsaldri.
Segir að eitt sinn hafi þau börnin
verið að leik í stofunni á prestssetr-
inu og skarst í odda með þeim. Skúli
vildi einn öllu ráða í leiknum og lék
systkini sín svo hart að faðir þeirra
og barnfóstran urðu að skerast í
leikinn og stía honum frá hinum
börnunum.
Og eftir því sem hann þroskaðist
meira varð hann erfiðari og ódælli.
Þá var ákveðið að senda hann í
fóstur til afa síns, sem var Einar
prestur Skúlason að Garði í Keldu-
hverfi. Skúli hugsaði gott til glóðar-
innar að losna undan aga föður síns,
því afi hans var orðinn gamall og
stirður til snúninganna. En honum
varð ekki kápan úr því klæðinu.
Karlinn hafði strangan aga á honum,
og varð Skúli að sætta sig við það,
hvort sem honum líkaði betur eða
verr. Kvölds og morgna varð hann
að fylgja afa sínum út í kirkju,
krjúpa á kné og gera bæn sína og
lesa svo kvöldbæn og morgunbæn
inni að því búnu.
í fyrstu var hann ódæll og ókyrr
við bænagjörðimar, því fjörið var
mikið. Var ekki trútt um að hann
gerði gys að þessu bænastagli og afa
sínum. En þetta vandist af honum
smám saman, og beitti karl þó engri
hörku eða líkamlegum refsingum,
eins og þá tíðkaðist. Ef hann gerði
einhverja skömmina af sér, sem
ósjaldan var, stefndi sá gamli honum
fyrir sig, setti hann við hlið sér og lét
hann hafa yfir kristin fræði og leiddi
honum fyrir sjónir með alvöru og
ástúð hversu illa hann hefði breytt.
Þannig tókst honum að stilla skap
Skúla svo að hann tók miklum
stakkaskiptum og fékk að lokum ást
á afa sínum og bar mikla virðingu
fyrir honum.
„Þú verður af
blessuninni..."
En óðara en afi hans sleppti af
honum hendinni og Skúli fór á ný til
foreldra sinna (1724), sótti í sama
horfið. En gamli klerkurinn fann ráð
við því. Hann gerði það að fastri
venju að heimsækja Magnús prest,
son sinn, einu sinni á ári og leggja
blessun sína á böm hans. Einu sinni,
þegar hann kom í þessum erinda-
gjörðum, sagði hann við Skúla: „Þú
verðuraf blessuninni, drengur minn,
því þú tekur engum áminningum.“
Þetta fékk svo mjög á Skúla að hann
komst innilega við og bað afa sinn
fögrum tárum um blessunina.
„Þú skalt fá hana með einu skil-
yrði,“ mælti gamli maðurinn og
sneri sér að föður hans: „Láttu
drenginn hafa nóg að starfa, það eitt
getur haldið honum í skefjum.“
Skúli gekk fegins hugar að þessum
kostum og lofaði bót og betrun.
„Guð varðveiti þig
frá heiminum“
Séra Magnús fór að ráðum föður
síns og gafst það vel. Hann hélt
Skúla nú svo fast til vinnu að ekkert
ráðrúm gafst til ærsla né útúrdúra.
Hann vandist nú alls konar störfum,
bæði heima og á sjó og var sitt á
hvað: undirmatsveinn á skipi, vika-
piltur, háseti og vinnumaður. í þrjú
ár (1724-1727) var hann búðarloka
á sumrumhjá kaupmanni á Húsavík,
og komst þá í fyrsta sinni í kynni við
einokunarháttsemina. Þegar Skúli
stóð við mæli og pundara hrópaði
kaupmaður í sífellu: „Mældu rétt,
strákur!" Skúli vissi að það var
bending um að halla skyldi á við-
skiptavininn og lét sér það að kenn-
ingu verða og mældi og vó sem
kaupmaður ætlaðist til.
Einu sinn sem oftar fór hann í
kynnisför til afa síns, sem tók honum
með kostum og kynjum og spurði
hann margs um verslunarstörfin.
Skúli sagði þá allt af létta um hvers
kyns var, háttu kaupmanna og ann-
arra búðarþjóna og sjálfs sín einnig.
Þá varð karl æfur við og mælti:
„Ætlar þú, drengur minn, að gera
þig sekan í svo auvirðilegu athæfi?
Viljir þú fara að mínum ráðum, þá
hættir þú verslunarstörfum og ferð í
skóla.“ Skúli sagði þá að skólanám
tæki langan tímá, en afi hans svaraði
með latnesku spakmæli:.„Nógu fljótt
sækist, ef nógu vel sækist." Skúli
féllst að lokum á skoðun afa síns og
bað hann að biðja fyrir sér og með
sér. „Eg bið þess,“ mælti afi hans þá,
„að þú megir læra að þekkja heim-
inn, en Guð varðveiti þig frá heimin-
um.“
Þótt ekki sé vitað hvernig Skúli
leit út, þá er víst að hann þótti
ekki fríður. Stytta hans við Aðal-
stæti er að mestu hugmynd, en
strangleikasvipurinn mun ekki
vera ýktur, samkævmt lýsingum.
Skólinn í Múla
Skúli hætti verslunarstörfunum,
eins og afi hans bauð honum, og
haustið 1727 hóf hann skólanám hjá
Þorleifi presti Skaftasyni í Múla og
hefur þar eflaust notið tilstyrks og
fyrirbæna afa síns. Þorleifur prestur
þótti mikilmenni að andlegu og lík-
amlegu atgervi. Hann hafði um tíma
verið skólameistari að Hólum, en
hélt nú heimaskóla í Múla og var
búinn að útskrifa ekki allfáa stúd-
enta til háskólanáms í Kaupmanna-
höfn.
Skúla gekk námið ógreitt í fyrstu,
því hann átti erfitt með að læra utan
að, og hæddust skólabræður hans að
þessu. En séra Þorleifur þóttist finna
góðar námsgáfur hjá honum og spáði
að hann mundi útskrifast fyrstur af
öllum námssveinum sínum.
En nú kom töf á námið: Faðir
Skúla drukknaði af fiskibáti veturinn
1728, og varð hann mjög harmdauði
öllu fólki sínu og frændliði. Ekkjan
stóð nú uppi með sex börn, en sem
. betur fór var fjárhagurinn allgóður,
þar sem Magnús hafði verið mikill
búsýslumaður og aðdrátta. Skúla
fannst horfa óvænlega um námið,
því hann taldi sér skylt að standa
fyrir búi móður sinnar og styðja
hana til að koma upp yngri systkin-
um sínum, hvað sem honum sjálfum
liði. Fór hann enn á fund afa síns og
tjáði honum raunir sínar, en karl
talaði kjark í hann, og fór hann þá
aftur til séra Þorleifs.
Það slys vildi Skúla til um veturinn
að hann fékk slæma byltu í glímu við
einn skólabróður sinn og meiddist
svo á fæti að hann lá rúmfastur frá
jólum til páska. En ekki lét hann það
tefja sig frá náminu, heldur las af
kappi í rúminu og skilaði öllu til
jafns við aðra. Séra Þorleifur bauðst
til að útskrifa hann um vorið, en
Skúli þóttist ekki nógu vel undirbú-
inn og freistaði að ráði vina sinna að
sækja um ölmusu í Hólaskóla. Skúli
reið vestur að Hólum í þessu skyni,
en Steinn biskup tók erindi hans
þunglega og varð Skúli að fara á
brott við svo búið. Skúli fékk ekki
tára bundist er hann sneri burtu af
staðnum og mælti: „Nú ertu mér
andstæður, en betur muntu taka mér
næst.“ Reyndist hann sannspár í
þessu efni.
En nú vildi svo til að móðir hans
giftist á ný efnuðum presti, Þorleifi
Skaftasyni. Þar með rættist úr kvíð-
vænlegum ástæðum heimilisins, og
kom Skúla vel saman við fósturföður
sinn. Hann tók að sér að mennta
hann frekar og gaf honum burtfarar-
vottorð vorið 1731. Þar hrósaði hann
Skúla fyrir ágætar gáfur og ástundun
við námið.
Að prófi loknu fór Skúli til Bene-
dikts lögmanns Þorsteinssonar á
Rauðuskriðu og var tvö ár í þjónustu
hans. Lögmaður átti gott bókasafn á
erlendum málum og einkum um
náttúrufræði. Las Skúli mikið í bók-
um þessum og fór nú að hugsa um
að sigla utan til háskólanáms. Hann
var stórhuga og vildi „gerast afbragð
eða hreint ekki neitt“. Þótti honum
lítið til þess koma að gerast prestur
og setjast í eitthvert útkjálkabrauð.
Og ekki lét hann það aftra sér, þótt
efnin væru lítil: Kvaddi hann senn
vini og kunningja og tók sér fari með
Húsavíkurkaupskipi haustið 1732.
Gekk ferðin prýðilega og tók ekki
nema átta daga, en á þessum árum
var ekki óalgengt að siglingin tæki
um tvo mánuði, ef veður voru óhag-
stæð.
í náðinni hjá Gram
En er Skúli var nýlega stiginn af
skipsfjöl lagðist hann í bólusótt og Iá
þungt haldinn í tvo mánuði. Bar
hann menj ar bólunnar æ síðan. Samt
tók hann fyrsta próf sitt við háskól-
ann innan skamms og var ritaður í
stúdentatölu í desember.
Við skólann tók hann sem aðal-
prófessor Gram þann, sem verið
hafði aldavinur Áma Magnússonar.
Byrjaði hann að nema guðfræði, en
sneri sér skjótt að öðmm hlutum.
Snemma komst hann í fjárkröggur
og þær svo miklar að hann örvænti
um að geta haldið áfram námi. Því
var honum efst í huga um skeið að
ráða sig sem skrifara á Austur-Indía-
far nokkurt og halda til Kína. En
Gram komst á snoðir um þetta og
kyrrsetti hann. „Útvegið mér þá
atvinnu, svo að ég geti lifað,“ sagði
Skúli. Gram hét því og sendi hann
til Jóns Grunnvíkings og taldi hann
geta hjálpað. Jón var að vísu góð-
menni og hjálpfús, en hvorki hag-
sýnn né veraldarvanur og átti sjálfur
í mestu kröggum. Ekki hafði Skúli
heldur annað frá honum en heim-
spekilegar hughreystingar og
áminningar um kjark í mótlæti.
Fannst honum það létt á metunum
og fór aftur á fund Grams. Gram
bað hann að halda ró sinni, fékk