Tíminn - 22.07.1989, Blaðsíða 5

Sölver skipstjóri (einkennisbú-
inn) nýtur hér makræðisins um
borð í konungsskipinu 1907, er
Friðrik 8. heimsótti ísland.
Stjörnu-Oddi og
stjarnvísindin
í þeirri ferð kannaði hann heimild-
ir um siglingar víkinga m.a. í Hauks-
bók þar sem greint er frá og lýst
leiðarsteini sem að líkindum er fyrsti
áttaviti sem um getur. Þá gerði hann
sér grein fyrir að algengt var að
einstakir menn öfluðu sér sérþekk-
ingar í siglingafræðum ef svo má
segja og voru þeir nefndir leiðsagn-
armenn.
Hann sökkti sér ofan í heimildir
um Stjömu-Odda Helgason sem
uppi var um 1050. Stjömu-Oddi
reiknaði út og gerði töflu yfir áttir
eða stefnur miðað við rísandi sól frá
sumarsólstöðum til vetrarsólstaða. í
ljós kom að þessar töflur Stjömu-
Odda og gömul íslensk kort yfir
sigiingaleiðir um N-Atlantshafið
vom svo nákvæm að sáralitlu skeik-
aði. T.d. skeikaði mest um þrjár
gráður í töflu Stjömu-Odda.
Flöt eða hnöttótt jörð
Svipað kom í Ijós þegar afi bar
saman siglingaleiðir frá Skandinavíu
til íslands og Grænlands á fomum
íslenskum kortum saman við þau
kort sem hann sjálfur notaði. Þar
skakkaði sáralitlu, bæði hvað varð-
aði stefnur og vegalengdir.
Nú er auðvitað ljóst að víkingar
gerðu sér enga grein fyrir því að
jörðin væri hnöttótt. Þeir höfðu
heldur ekki neina þörf á því þar sem
þeim var engin nauðsyn að finna
neina vesturleið til Indlands eða
Asíu eins og Kólumbus síðar.
Víkingamir vom þó alls óbundnir
af erfðakenningum og skólaspeki
kirkjunnar og hefði án vafa ekki
orðið skotaskuld úr því að komast
að slíkri niðurstöðu með hlutlægri
hugsun og rannsóknum. Það hefði
vart verið nema rökrétt framhald
því að í tengslum við siglingar nor-
rænna manna frá Skandinavíu til
Grænlands tókst mönnum að afla
sér aðdáunarverðrar hagnýtrar
þekkingar og skilnings á gangi him-
intungla sem þeim tókst með ágæt-
um að nýta sér til siglinga á N-Atl-
antshafinu.
Það er í raun stórmerkilegt að
þessir menn skuli hafa siglt yfir
Norður-Atlantshafið á tiltölulega
litlum skipum knúnum ámm og
seglum meðan aðrar siglingaþjóðir
löngu síðar vom enn aðeins færar
um að sigla með því að hafa landsýn.
Lengra en það vom menn t.d. ekki
komnir þegar siglt var í fyrsta sinn
fyrir suðurodda Afríku.
Kirkjan sat á þekkingunni
Afi minn taldi að fyrir sakir ofur-
valds kirkjunnar og fastheldni henn-
ar á erfikenningar og skólaspeki þá
hafi í raun engar framfarir orðið í
siglingafræðum eftir daga vfking-
anna fram til endurreisnar enda
töldu kirkjufeðumir jörðina flata og
himintunglin fest upp á himininn.
Það sem er merkilegt í þessu
sambandi er að gömlu Grikkimir
höfðu nefnilega fundið það út um
2000 ámm fyrir Krist. Herakleitos
frá Efesos hafði leitt það út að jörðin
væri hnöttótt. Það gerði hann með
því að mæla á sama degi og sömu
stundu með árs millibili hversu langt
sólin náði að skína ofan í brunna á
sitthvomm staðnum, annars vegar í
DÆMRlNGEh PCJLEIS OG ÆTT£R DELCS
Skífa af leiðarsteini þar sem áttirnar eru skráðar með rúnaletri.
Grikklandi en hins vegar í Egypta-
landi.
Týnd þekking í 3500 ár
Þar sem hann þekkti vegalengdina
milli staðanna tveggja gat hann séð
af því hversu langt sólin náði að
skína ofan í bmnnana á hvomm stað
að jörðin væri hnöttótt og hins vegar
hversu stór hún væri.
t fornritum, m.a. Hauksbók er lýst
ieiðarstelni. Leiðarsteinninn var
áttaviti. Hér sést teikning af leið-
arsteini sem gerð var eftir fornum
lýsingum. A: Sjálfur leiðarsteinn-
inn sem er segulmagnað járn-
grýti. B: Holaður trjákubbur sem
flýtur í vatni með steininum í. C:
Vísir úr tré með málmstykki á
öðrum endanum. D: Bronsskál
með vatni. E: Snúningsás vísis.
Herakleitos varð ekkert undrandi
á þessu, einfaldlega vegna þess að
hann sat ekki uppi með einhverja
erfðakenningu um málið.
Vitneskja hans og Fomgrikkjanna
féll síðan í gleymsku og huldist síðan
myrkri miðalda vegna þess að hún
var gersamlega á skjön við heims-
mynd kirkjufeðranna og kirkjunnar.
Þeir urðu þó síðar nauðugir að
viðurkenna þessar staðreyndir enda
ekki annars kostur, eftir að Magellan
hafði siglt umhverfis jörðina og
endurreisnarmenn famir að hampa
grískum fomfræðum.
Fyrir sæfara er það mikil vægast að
vita nákvæmlega staðsetningu sína
og í hvaða átt hann siglir. Það gera
menn með áttavita og staðarákvörð-
unartækjum nú. Þá geta menn fund-
ið á hvaða breiddargráðu þeir em
staddir út frá pólstjömunni. Lengd-
argráðuna geta menn ekki fundið út
frá stjömunum, heldur verða þeir að
gera það út frá sólinni og tímanum.
Því urðu menn að taka tímann með
sér þegar lagt var af stað að heiman.
Það er ekki fyrr en menn komast
upp á lag með að mæla tímann með
tækjúm að hægt var að gera mark-
tæka staðarákvörðun.
Hjólið fundið upp á ný
Þetta gátu víkingamir að nokkm
gert og þess vegna gátu þeir siglt um
úthöfin. Það er ekki fýrr en með
merkum uppgötvunum í kjölfar
endurreisnarinnar að menn í raun
„finna upp hjólið á ný“.
Það em því endurreisnin, kenn-
ingar og uppgötvanir stjarnfræðinga
og eðlisfræðinga sem em höfuðfor-
senda landafundanna miklu og þess
að Kólumbus finnur aftur Vínland -
Ameríku.
Fljótlega eftir að menn höfðu
viðurkennt að jörðin var hnöttótt og
losnað hafði um einokun kirkjunnar
á þekkingunni f krafti skólaspekinn-
ar, varð mjög hröð þróun í siglinga-
tækni og gerð alls kyns hjálpartækja,
svo sem sjókorta, tímamæla og sigl-
ingatækja og ekki sér enn fyrir
endann á þeirri þróun.
Siglingar víkinganna em þeim
mun merkilegri fyrir þá sök að segja
má að þeir hafi ekki haft jafn ríka
ástæðu og Kólumbus og aðrir sigl-
ingamenn tímabils landafundanna
miklu til að nema ný lönd og finna
nýjar siglingaleiðir.
Svo virðist sem víkingamir hafi
verið drifnir áfram af ævintýraþrá og
er það furðulegt að þeir skyldu
Leiðsagnarmenn nefndust þeir
sem kunnu skil á siglingum eftir
himintunglum. Til að geta haldið
réttri stefnu þegar siglt var að
degi til urðu menn að vita hvað
tímanum leið. Víkingarnir áttu
sólskífu en með henni gátu þeir
tekið sólarhæðina og ákvarðað
síðan stefnuna. Brot af sólskífum
hafa fundist, m.a. í Grænlandi.
leggja út f jafn langar siglingar á
litlum opnum skipum knúnum segl-
um og ámm.
Endurreisn og hagsmunir
Þeir höfðu ekki jafn góð og mikil
skip og t.d. Kólumbus né sömu
ástæður og Kólumbus hafði - að
þurfa að finna nýja og styttri sigl-
ingaleið til Indlands og Asíu í stað
siglingarinnar suður fyrir Afríku.
Landleiðin hafði löngu lokast þegar
heimsveldi Tyrkja reis og þeir sátu á
allri verslun Evrópumanna við Aust-
urlönd nær og fjær.
Af þessum ástæðum hófust sigl-
ingar suður fyrir Afríku en sú leið
var bæði löng, hættuleg og dýr. Þess
vegna var það nauðsynlegt að finna
nýja sjóleið til Indlands og vísinda-
menn þess tíma höfðu leitt að því
getum að það hlyti að takast þar sem
jörðin væri líkast til hnöttótt. Hins
vegar gerðist það að Kólumbus hitti
á Ameríku en Evrópumenn höfðu
ekki vitað af tilveru hennar fyrr.
Þá varð fljótlega Ijóst að jörðin
var mun stærri en þeir vísindamenn
og heimspekingar sem töldu jörðina
hnöttótta höfðu áður talið. Mörgum
nútímamanni finnst það undarlegt
að Kólumbus skyldi halda að hann
væri kominn til Indlands. Það er þó
ekkert undarlegt. Hann hafði nefni-
lega ekki hugmynd um hve stór
jörðin væri enda uppalinn við kenn-
ingar miðaldakirkjunnar um þau
efni.
Þetta eru í grófum dráttum þau
fræði sem afi minn, Carl V. Sölver,
fékkst við á langri ævi. Hann skrifaði
mikið um rannsóknir sínar og um
siglingar vxkinga og um landafund-
ina miklu skrifaði hann annars vegar
bókina Vestervejen og hins vegar
bókina Imago Mundi, eða ímynd
jarðarinnar," sagði Niels Sölver að
lokum. -sá