Tíminn - 19.09.1989, Blaðsíða 7

Tíminn 7
Þriðjudagur 19. september 1989
____VETTVANGUR_________________________________;! nilii^^^ljiiliilll
Jóhann Antonsson, stjórnarmaður í Atvinnutryggingasjóði:
Stefnir byggðaþróun á
Norðurlandi í blindgötur?
Erindi flutt á þingi Fjórðungssambands Norðlendinga
Meginvandamál sjávarútvegs á
líðandi stund eru fólgin í því að
afkastageta greinarinnar er langt
umfram þarfirnar. Þetta á bæði við
um veiðar og vinnslu. Kvóti á
veiðar er ekki orsök þess, eins og
sumir láta í veðri vaka, heldur er
þvert á móti kvóti og stjórnun
afleiðing af of mikilli afkastagetu.
Forsenda afnáms kvótakerfisins
er skipulögð minnkun flotans, sem
leitt gæti til jafnvægis milli afrakst-
ursgetu fiskistofnanna og afkasta-
getu fiskiskipaflotans. Umfram af-
kastageta veiða og vinnslu leiðir af
sér að of mikið fjármagn er bundið
í greininni. Ég býst við að flestir
geri sér grein fyrir réttmæti þessara
staðhæfinga varðandi fiskiskipa-
flotann, en ef til vill gera færri sér
grein fyrir að hið sama á einnig við
um vinnsluna.
Skert úthald fiskiskipa vegna
kvótaleysis er áhyggjuefni margra
og þá oftast vegna þess að atvinna
verði ekki næg á landinu í heild eða
í einstaka byggðarlögum. Það er
skiljanlegt að fólk hafi áhyggjur af
atvinnuleysi bæði í einstaka byggð-
arlögum og á landinu öllu, en í
raun og veru er það mun stærra
áhyggjuefni hve arðsemi sjávarút-
vegs er lítil, vegna vannýttra fram-
leiðslutækja bæði á sjó og landi.
Vegna verkefnaskorts fiskiskip-
anna deila menn vart lengur um að
flotinn sé of stór. Það er einungis
þráttað um það hversu mikið of
stór flotinn kann að vera. En það
skiptir ekki máli hvort það þarf að
minnka fiskiskipaflotann um 10%
eða 50% - leiðir til að minnka
hann eru jafn torsóttar eftir sem
áður. Staðreyndin er nefnilega sú
að enginn vill verða sá sem sér á
eftir skipum.
Þjóðhagsstofnun hefur nýlega
reiknað út að ef skip yrðu úrelt sem
næmi um 10% af flotanum og
kvóta þeirra skipa útdeilt á þau
skip sem eftir verða - muni afkoma
skipanna batna um heil 7% ef
engin greiðsla yrði fyrir viðbótar-
kvótann en um 5% ef þorskígildið
yrði selt á litlar 10 kr. kílóið. Þetta
dæmi sýnir í hnotskurn hvað um er
að ræða. Ef staðið yrði að slíkri
uppstokkun með sölu á kvóta,
verða menn að hafa í huga, að
þarmeð væru útgerðir að auka
hagræðingu og kostnaðurinn yrði
ekki nema brot af hinum mögulega
ávinningi. Þannig er útí hött að
tala um skattlagningu, einsog
margir hafa slysast til að gera þegar
þessa þjóðþrifahugmynd ber á
góma, hugmynd sem felur í sér
aukinn gróða fyrir sjávarútveginn.
Nú eru teikn á lofti um að enn
og aftur verði veiðiheimildir tak-
markaðar á næsta ári. Þá mun
útreikningur Þjóðhagsstofnunar
snúast við; afkoma starfandi út-
gerðarfyrirtækja gæti þess vegna
rýrnað um 7% vegna aflasamdrátt-
ar. Og þá mun enn og aftur verða
hrópað á „gengislækkun til að
leiðrétta rekstrargrundvöllinn“
eins og það er ævinlega orðað.
Af hverju á þjóðin alltaf að sætta
sig við gengisfellingar til að „leið-
rétta rekstrargrundvöllinn"? Hve
lengi verður ásættanlegt að reikni-
tölur grundvallarins miðist við of
stóran flota og vannýttar fisk-
vinnslustöðvar? Hvers vegna er
ekki hagkvæmnileiðin valin?
Hvers vegna aukum við ekki frekar
arðsemi greinarinnar heldur en
fella gengið og lífskjörin með?
Ég tel að ástæðan fyrir því að við
fetum okkur ekki inn á hag-
kvæmnileiðina sé sú, að baráttan
um núverandi kvóta yfirskyggir
alla skynsemi og um leið hag-
kvæmni. Vissulega hafa menn
reynt að þokast í áttina innan
núverandi fyrirkomulags. En því
miður hafa orðið slys á þeirri leið.
Þannig hefur t.d. það tíðkast við
úreldingu nokkurra fiskiskipa, að
kvótinn hefur verið færður af bát-
um yfir á togara. Afleiðing þessa
hefur orðið að sífellt fleiri þorsk-
tittir eru í minnkandi kvótatonn-
um.
Nú er þar komið sögu, hvort sem
okkur líkar betur eða verr, að við
verðum að fækka verulega togur-
um. Fyrirþvíliggjabæðifiskifræði-
legar ástæður og arðsemisrök. Að
mínu mati þola breytingar á þessu
fyrirkomulagi litla bið. Þau átök
sem við höfum orðið vitni að
síðustu daga vegna Patreksfjarðar
eru aðeins smjörþefurinn af þeim
harkalegu átökum sem framundan
eru, verði ekki snarlega farið af
þeirri braut sem nú er farin. Hag-
kvæmnileiðina bíður eftir okkur.
Undirrót átakanna um kvótann
er að fiskvinnslan í landi býr við
minnkandi hráefni og hefur ekki
aðlagast þeim breytingum sem orð-
ið hafa í sjávarútvegi á undanförn-
um árum. Fjármagn sem bundið er
f vinnslunni ber ekki þann arð sem
eðlilegt getur talist.
Frysting og vinnsla um borð í
skipum sem aukist hefur að undan-
förnu þýðir í raun að minna hráefni
kemur til vinnslu í landi. Aukinn
útflutningur á ísvörðum fiski í
gámum hefur sömu áhrif - þ.e.
minni hráefnisvinnslu í landi. Fisk-
vinnslan á íslandi býr um þessar
mundir við mun meira óöryggi
varðandi hráefni en vinnslan á
Humbersvæðinu í Bretlandi og
svæðinu í N-Þýskalandi í kringum
Cuxhaven og Bremerhaven. ís-
lenskir útgerðarmenn (sem eins og
kunnugt er eru aðaleigendur ís-
lenskrar fiskvinnslu) skipuleggja
landanir erlendis hálft ár fram í
tímann og miða við að jafnt og
nægt framboð sé á ísfiski þar.
Islenskir fiskframleiðendur geta
e.t.v. best tryggt sér hráefni með
því að kaupa á mörkuðunum í Hull
og Cuxhaven! Það kann líka vel að
vera við ákveðnar aðstæður að það
borgaði sig frekar f raun fyrir ís-
lenska framleiðendur að kaupa
hráefni á mörkuðunum í Bretlandi
og Þýskalandi, ef hráefnið þyldi
flutninginn heim aftur ’neldur en að
kaupa skip á uppsprengdu verði til
að fá aðgang að kvótanum!
Öfugt við það sem ætla mætti
e> kst ásókn í siglingar skipa og
gámaútflutning með minnkandi
kvóta. Öfugt, segi ég, m.a. vegna
þess að lang stærstur hluti íslenskr-
ar útgerðar er á sömu hendi og
fiskvinnslan í landi. Einnig þetta
minnkar umsvifin í landi. Þörf
fiskvinnslunnar fyrir kaup á nýjum
bátum og togurum eykst auðvitað
við þetta og ef bátar eru keyptir á
uppsprengdu verði, þarf að drýgja
tekjur með sölu afla erlendis til að
endar nái saman. Við erum sem-
sagt stödd í vítahring sem við
verðum að komast út úr.
Ef við drögum saman það sem
ég hef hér verið að segja í stuttu
máli, þá lítur dæmið þannig út að
rekstrargrundvöllur ■ sjávarútvegs
er brostinn vegna þess, að fram-
leiðslutækin eru miðuð við fram-
leiðsluhætti og markaði eins og
þeir voru fyrir tíu árum. Engin
gengisfelling getur gert það sem
þarf að gera: fækka fiskiskipum og
auka hagkvæmni fiskvinnslunnar.
„Sú hugmynd sem fel-
ur í sér hvorttveggja í
senn meirafrjálsræði í
viðskiptum við aðrar
þjóðir og hina óhjá-
kvæmilegu hagræð-
ingu sem ég áður
minntistá, er íþessum
dúr: skylda verður öll
fiskiskip til að selja
fiskinn á íslenskum
fiskmörkuðum. Þessi
hugmynd lætur ekki
mikið yfir sér en þegar
grannt er skoðað gæti
hún uppfyllt þarfir okk-
ar um meiri hag-
kvæmni í sjávarútvegi,
meiri arðsemi fyrir
þjóðarbúið og valdið
byltingu í lífskjörum
þjóðarinnar.“
Síðustu tímar hafa fært okkur mörg
ný og freistandi tækifæri til að auka
arðsemi sjávarútvegsins en hinir
nýju möguleikar sem eru fyrir
hendi hafa ekki verið nýttir vegna
þess að skipulagið er bundið í
dróma gærdagsins.
Við Islendingar erum knúnir til
aðgerða. Við lifum í heimi þar sem
allir vilja mikið frjálsræði í við-
skiptum. Og samfara auknu frjáls-
ræði hefur hagsæld aukist. Við
erum að komast inn á stóra mark-
aði með öðrum hætti en áður. En
jafnvel þau lönd sem geta státað af
hvað mestu frjálsræði hafa ein-
hverja ramma eða reglur til að ýta
undir efnahagslíf í höndum eigin
þjóðar. Þannig hafa Bandaríkja-
menn t.d. þá reglu að bannað er að
flytja arð af erlendri atvinnustarf-
semi þar úr landi.
Sú hugmynd sem felur í sér
hvorttveggja í senn meira frjáls-
ræði í viðskiptum við aðrar þjóðir
og hina óhjákvæmilegu hagræð-
ingu sem ég áður minntist á, er í
þessum dúr: skylda verður öll fiski-
skip til að selja fiskinn á íslenskum
fiskmörkuðum. Þessi hugmynd
lætur ekki mikið yfir sér en þegar
grannt er skoðað gæti hún uppfyllt
þarfir okkar um meiri hagkvæmni
í sjávarútvegi, meiri arðsemi fyrir
þjóðarbúið og valdið byltingu í
lífskjörum þjóðarinnar.
Með hinum nýja íslenska frjálsa
fiskmarkaði myndi markaðsstarf-
semi sú, sem nú fer fram með
íslenskar afurðir á Humbersvæð-
inu og í Cuxhaven færast inn í
landið.
Þar með gæti íslenska fiskvinnsl-
an keypt það sem hún þarf og vill
hér á mörkuðum svo fremi að hún
sé samkeppnisfær í verði við er-
lenda aðila. Því auðvitað er óhjá-
kvæmilegt að leyfa erlendum aðilj-
um að bjóða í fiskinn á íslensku
mörkuðunum. Á hinn bóginn get-
um við gert eins og Evrópuríkin
mörg gera: sett kvóta á magnið
sem útlendingar geta keypt á
mörkuðum okkar hérlendis.
Reyndar búum við okkur í leiðinni
til góða samningsstöðu við Evrópu-
bandalagið, - við gætum t.d. samið
um að þeir megi kaupa tiltekið
magn á mörkuðunum að hámarki
gegn því að felldir verði niður
tollakvótar á ferskum flökum, salt-
fiski og skreið í Evrópubandalags-
ríkjum.
Einhverjir kynnu e.t.v. að halda
því fram að í þessu fælist einhvers
konar ívilnanir til útlendinga á
kostnað hagsmuna okkar íslend-
inga. En sá hinn sami þarf ekki að
hugsa í margar mínútur til að
komast að raun um það, að núver-
andi ástand jafngildir sjálfstæðisaf-
sali íslenska sjávarútvegsins í
samanburðinum. Því hefur stund-
um verið haldið fram að útlending-
ar séu að smygla sér inn í íslenskan
sjávarútveg í núverandi kerfi inn-
um bakdyrnar. En með nýja fyrir-
komulaginu erum við að bjóða þá
velkomna inn um aðaldyrnar - til
þess að geta haft með þeim eftirlit
og hagnast meira af viðskiptunum
við þá.
Ávinningur af nýja fyrirkomu-
laginu er margfaldur. Þannig má
t.d. nefna að um þessar mundir eru
þúsundir manna sem hafa vinnu af
alls konar þjónustu í kringum söl-
una og dreifinguna á íslenskum
fiski, sem landað er í erlendum
höfnum. Mörg þessara starfa flytt-
ust hingað heim. Gjaldeyririnn
sem við fáum fyrir fiskinn skilaði
sér fyrr og öruggar inn í íslenska
hagkerfið og erlendur milliliða-
kostnaður minnkaði um leið og
íslenskum milliliðum fjölgaði.
Enn annar ávinningur er fækkun
skipa. Það gerist með þeim hætti
að í núverandi fyrirkomulagi þurfa
menn að eiga skipsskrokk til að
eiga möguleika á að fá fisk til
vinnslu í landi. En þegar markað-
urinn er orðinn hérlendur að öllu
leyti verður magnframboðið að
sjálfsögðu margfalt meira en nú -
og innlend fiskvinnsla verður lík-
legri til að tryggja sér nægilegt
hráefni og hagkvæmt á mörkuðun-
um. Þar með dregur úr eftirspurn-
inni eftir skipsskrokkum og auð-
veldara verður að taka óhagkvæm
skip úr umferð. Samhliða þyrflum
við að sjálfsögðu að auðvelda úr-
eldingu skipa og þar með minnka
fjármagnið sem liggur bundið í
fiskiskipum og auka arðsemi þess
flota sem eftir stæði. Þetta gæti
gerst með því að útgerðir keyptu
kvóta, sem losa má við úreldingu
og því fjármagni síðan varið til
frekari úreldingar fiskiskipa.
Togstreitunni lýkur.
Eins og við öll vitum er fjöldi
fiskvinnsluhúsa, bæði frystihúsa og
annarra, vannýttur. Staðreyndin
er nefnilega sú að markaðurinn
sækist í meira mæli en áður eftir
ferskum fiski, flökum, heilum fiski
eða sérunnum og einnig sérunnum
frystum pakkningum. Þess vegna
er ágóðavonin meiri í útflutningi á
slíkum fiski og þjónustu við þá
sölu, heldur en í hefðbundinni
frystingu. í núverandi fyrirkomu-
lagi græða útlendingar á þessari
starfsemi - í nýja fyrirkomulaginu
eigum við líka að geta grætt á
þessum breytingum á markaðnum.
En við komumst heldur ekki hjá
því að draga úr því fjármagni sem
bundið er í fiskvinnslunni eins og
áður sagði.
Það getum við t.d. gert með því,
að steypa saman nokkrum fjárfest-
ingarsjóðum, sem eiga að þjónusta
veiðar og vinnslu, og nota eigið fé
þeirra til að kaupa upp vannýttar
húseignir og tæki í fiskvinnslunni.
Hjálpa mönnum að hætta eins og
það er stundum orðað. Þetta á ekki
að vera jafn erfitt og margur
heldur, ég leyfi mér að nefna
dæmið af Fiskveiðasjóði, sem sum-
ir telja eitt mesta hjálpargagn ís-
lensks sjávarútvegs. Á síðasta ári,
1988, var ávöxtun eigin fjár þessa
sjóðs hvorki meira né minna en
rúm 35%. Eigið fé jókst úr rúmum
2 milljörðum króna í rúma 2.7
milljarða króna eða raunávöxtun
umfram verðtryggingu var 13.6%!!
En eins og allir vita, var árið 1988
eitt allra erfiðasta ár sjávarútvegs-
ins, sérstaklega vegna þungs fjár-
magnskostnaðar. Engu að síður
taldi þessi sjóður nauðsynlegt að
auka ávöxtun sína enn meira og í
júnímánuði sl. hækkaði hann vexti
á velflestum lánaflokkum sínum úr
8.75% upp í 9.75%. Þannig að
menn þurfa ekki að gráta þó þessi
sjóður yrði rekinn með öðrum
hætti en í dag - hann verði rekinn
miðað við að auka hagkvæmni í
sjávarútvegi, veiðum og vinnslu.
Ég þykist vita að margir ykkar
telji að ég sé að reifa hugmyndir
sem feli ekki í sér bjartar horfur
fyrir Norðurland, að svarið við
spurningunni Stefnir byggðaþróun
á Norðurlandi í blindgötur? sé
jafnvel sterkara já en áður. En ég
er á algerlega öndverðri skoðun.
Ég er þeirrar skoðunar að sjávarút-
vegur á íslandi sé í blindgötu.
Þetta land byggir ein þjóð og sú
þjóð lifir af sjávarútvegi. Því
skynsamlegri, hagkvæmari sjávar-
útvegur og þeim mun meiri arður
sem af honum er, þeim mun meiri
líkur á góðu efnahagslífi um land
allt.
Þess utan tel ég nýja fyrirkomu-
lagið með skyldusölu á íslenskum
fiski á íslensku mörkuðunum fela í
sér gífurlega sóknarmöguleika fyr-
ir Norðlendinga. Með nýja fyrir-
komulaginu mun þekking, reynsla
og markaðssetning færast inn á
svæðin, þar sem salan fer fram. Og
þar með einnig inn í fyrirtækin sem
vinna úr hráefninu. Það verður að
sjálfsögðu bein lyftistöng fyrir at-
vinnulífið á Norðurlandi. Þess utan
mun meira fjármagn og mun fyrr
komast í hendur þeirra sem selja
fiskinn, þ.e. Norðlendinga sjálfra.
Atvinnulíf á Norðurlandi getur því
átt bjarta framtíð fyrir höndum.
Við þurfum bara nýtt fyrirkomu-
lag.