Tíminn - 12.10.1989, Page 7

Fimmtudagur 12. október 1989
Tíminn 7
VETTVANGUR
lllli
Yfirvaldið, jarðfræðingurinn,
og aldur landnámsg jóskunnar
Mánudagskvöldið 2. október
síðastliðinn hringdi vinur minn í
mig til að vita hvort ég hefði séð
grein í Tímanum frá laugardegin-
um áður, þar sem Margrét Halls-
dóttir jarðfræðingur kæmi með at-
hugasemdir við eitthvað sem ég
hefði látið mér um munn fara í
viðtali í Tímanum fimmtudaginn
28. september. Ég var að vonum
hissa, þar sem sá hinn sami jarð-
fræðingur hafði í vikunni áður
komið með athugasemdir við dokt-
orsritgerð mína í viðtali í Ríkis-
sjónvarpinu, og verið með andmæli
og athugasemdir við niðurstöður
mínar, án þess að rfkisfjölmiðillinn
sýndi mér þá sjálfsögðu kurteisi að
gefa mér (sem reyndar var tilefni
fréttaflutningsins) færi á að svara
fyrir mig. A vini mínum mátti
skilja að greinilega hafði þessi
hlutdræga aðstaða jarðfræðingsins
í Ríkissjónvarpinu ekki dugað til,
því nú væri hún mætt í Tímanum
líka. Þrátt fyrir að mér þætti þetta
allskrítið (ekki síst þar sem ágrein-
ingur fagmanna í milli úti í hinum
stóra heimi vegna útkomu doktors-
ritgerða er alltaf afgreiddur í fag-
tímaritum en hvorki í sjónvarpi né
dagblöðum), þá ákvað ég að rukka
umrætt laugardagsblað af Tíman-
um í snatri, hvað ég og gerði.
Mýkt yfirvaldsins gagnvart
innlendri menningarviðleitni
Vegna anna hafði ég þó ekki
tíma fyrr en í bítið á fimmtudags-
morguninn (5. okt.) að helga mig
lestri athugasemda Margrétar
Hallsdóttur, en sá ásetningur minn
fór snarlega fyrir róða, þar sem á
skrifborði mínu beið mín miður
vinalegt bréf frá sjálfu Þjóðminja-
safni íslands þess efnis, að þar sem
ég væri búin að birta niðurstöður
mínar um Herjólfsdalsrannsóknir
í einhverri doktorsritgerð, þá bæri
mér að skila öllum frumgögnum,
heimildum, forngripum, teikning-
um osovíðere til Þjóðminjasafns
hið fyrsta og helst heilanum í mér
líka! Að vonum þóttu mér þetta
váleg tíðindi, einkum og sér í lagi
þar sem Þjóðminjasafn hafði aldrei
sýnt Herjólfsdalsrannsóknum
neinn áhuga, nema síður væri. Ég
beit því duglega á jaxlinn (eins og
svo oft áður) og var illa til neydd
að skjóta lestri athugasemda jarð-
fræðingsins á frest og svara yfir-
valdinu í Þjóðminjasafni, þar sem
mér stóð meiri ógnun af því í
augnablikinu að vera vænd um
lagabrot (sem bréf Þjóðminjasafns
óneitanlega hljóðaði uppá), heldur
en að jarðfræðingurinn fengi hugs-
anlega síðasta orðið í Tímanum
einnig.
Bróðurpartur fimmtudagsins fór
sem sagt í það að kynna Vest-
mannaeyingum og öðru góðu fólki
hinar köldu kveðjur Þjóðminja-
safns, enda óneitanlega sérstök
staða að ég og Vestmannaeyjabær
eftir áratuga baráttu við það að
koma Herjólfsdalsrannsóknum í
höfn, ættum að gefa frá okkur allt
til einhverrar ríkisstofnunar, sem
stjómaðist greinilega af allt öðm
en áhuga fyrir vestmannaeyskum
fomleifum. Að vonum var ég orðin
nokkuð þreytt á íslensku yfirvaldi,
þar sem annað yfirvald, yfirvald
fjármála, hafði tjáð mér munnlega
áður en ég hélt utan til doktors-
vamar, að ritgerð mín sem hluti í
ritröð væri undanþegin söluskatti,
en síðar var ákveðið að svo væri
ekki, enda skyldi nú öll íslensk
menningarviðleitni sem birtist á
prenti heyra undir 25% söluskatt.
Ég varð að beygja mig undir þessa
kúvendingu fjármálavaldsins hvað
sem tautaði og raulaði, enda skildi
ég eftir að hafa ráðfært mig við
hugaða bókaútgefendur að íslensk
tunga í prentformi fengi hvergi
náð fyrir augum skattglaðs fjár-
málaráðherra, hvað þá heldur ein-
hver doktorsritgerð á erlendu máli,
sem varla nokkur lifandi sála
myndi hvort heldur er nenna að
lesa hérna megin við Pollinn. Þetta
með móðurmálið þykir mér ennþá
harla skrítið með tilliti til þess að
flokksbróðir skattamálaráðherrans
hefur verið á fullu undanfarið að
tala um gildi íslenskrar tungu, sem
ég og aðrir asnar höfum alltaf talið
best numda af bókum góðra rit-
höfunda og þýðenda. Svona voru
þá yfirlýstir útverðir íslenskrar
menningar þegar á reyndi.
Síðan rann föstudagurinn upp
og ég kom öllum pósti óopnuðum
úr augsýn og flutti símann úr
kallfæri til að geta loks lesið í friði
athugasemdir Margrétar Halls-
dóttur.
Herjólfsdalur
o-
MYND 1
MOSFELL
1-
-LAL« 90
100
10
Sjá má afstöðu landnámslagsins í
jarðvegssniðinu í Herjólfsdal (sbr.
M. Halls. 1984:52 og ritgerð mína
bls. 67) samanborið við afstöðu
landnámslagsins í jarðvegssniði M.
Halls. frá Mosfelii í Grímsnesi
(tekið úr Plate 3/frjóIínuriti M.
Halls í ritgerð hennar frá 1987 - ,4C
aldursgreiðninguna Lu-1170 (uppá
1290 ±50 ár frá ártalinu 1950) hef
ég sjálf fært inn á myndina, sem og
LAL/Iandnámslagið.
Margrét Hallsdóttir jarðfræð-
ingur og Herjólfsdalsrannsóknir
Margrét Hallsdóttir vann að
minni beiðni frjógreiningar í
tengslum við fornleifarannsóknir í
Herjólfsdal og Sigurður Þórarins-
son heitinn sá um gjóskulagagrein-
ingu (þ.e.a.s.) greiningu á gos-
öskulögum) við upphaf Herjólfs-
dalsrannsókna, en síðar tók Guð-
rún Larsen jarðfræðingur að sér að
greina gjóskulög í Herjólfsdál og
víðar á Heimaey. Sýni til frjógrein-
inga og greiningar á gosösku voru
tekin 1977 og 1981 og lokaskýrslur
og greinar voru tilbúnar 1983-1984
(Guðrúnar Larsen í skýrslu Nor-
rænu Eldfjallastöðvarinnar nr.
8402 árið 1984 og lokaskýrsla Mar-
grétar Hallsdóttur í Arbók hins
íslenzka fornleifafélags 1983, er út
kom 1984).
Síðan leið og beið þar til dokt-
orsritgerð Margrétar Hallsdóttur
jarðfræðings um áhrif manna-
byggðar á gróðurfar með hliðsjón
af landnámsgjóskunni kom út
1987, en þar afgreiðir hún mínar
niðurstöður og eins færeyingsins
Jóhannesar Jóhansen (sem unnið
hefur að frjógreiningum í Færeyj-.
um um alllangt skeið) að byggð á
íslandi og í Færeyjum nái allt aftur
á 7. öld, sem óáreiðanlegar í meira
lagi. Slíka staðhæfingu M. Halls.
getur að lesa í inngangi ritgerðar
hennar (bls. 2), áður en hún hefur
sjálf sýnt fram á hversu gamalt hún
telji landnámslagið (og þar með
Laboratory sample no "C age B.P. Calibrated one sigma age two ftipma Intercepts MYND 2 cal AD
Lu-1166 1100:45 889 - 990 780 - 1019 910. 915, 977
Lu-1167 1190:50 773 - 937 680 - 980 781. 789. 805. 821, 829. 839. 862
Lu-1168 1180:50 775 - 940 687 - 980 782. 788. 814. 816. 833. 836. 868
Lu-1169 1150:50 779 - 978 694 - 1000 889
Lu-1170 1290:50 664 - 775 640 - 866 686. 754. 757
77» calibralions are made at the ,4C Laboratory in Isotope Lab Radiocarbon Calibration Pro£ram 1987
Lund by usiní University oí Wasiniton Quatcrnary ■ rev 13. and are bascd on ten years interval.
1000 1100 1200 1300 BP
Lu-1166
Lu-1167
Lu-1168
Lu-1169
Lu-1170
1100245 BP
1190250 BP
1180250 BP
1150250 BP
1290250 BP
Fig. 19. Radiocarbon datinís from the peat section ranje of one siíma and the thin line the ranje of
at Mosfell versus depth. The thick line fives the two tijma.
14C aldursgreiningar í kringum landnámslagið úr mósniði frá Mosfelii í
Grímsnesi, sem Margrét Hallsdóttir birti með grein sinni í Tímanum 30.
september síðastliðinn.
landnámið) á íslandi vera. Til þess
að geta tímasett áhrif mannabúsetu
(ekki síst landnámsbúsetunnar) á
gróðurfarið í landinu, þá skiptir
aldursgreining landnámslagsins
auðvitað höfuð máli í ritgerð jarð-
fræðingsins.
Hvað varðar ásakanir Margrétar
Hallsdóttur um að ég hafi bent á
rangar niðurstöður um það að hún
sé með 14C aldursgreiningu rétt
undir landnámslaginu sem gefi
aldurinn 1209 ± 50 ár fyrir nútíma,
þá fer ég þar engan veginn með
rangt mál, því ég átti að sjálfsögðu
við aldursgreininguna Lu-1170,
sbr. 1. mynd (=töflur þær er M.
Halls. birti í Tímanum 30. sept-
ember síðastliðinn, bls. 3) Ég benti
á þessa aldursgreiningu af þeirri
einföldu ástæðu að hún liggur undir
landnámslaginu, um það bil 1.5 sm
undir laginu að því er mér reiknast
til, og að mínu mati er það rétt
undir landnámslaginu og annað
ekki. Aldursgreiningamar Lu-
1166-1169 (sbr. 1. mynd), sem lágu
við, í og yfir landnámslaginu, bar
verð með tilliti til aldurs landnáms-
lagsins. í faggrein minni, fomleifa-
fræðinni, þá reynir maður fyrst og
fremst að ná sýnum til aldursgrein-
inga undir fyrirbrigðinu sem maður
vill fá fram aldurinn á (þ.e.a.s.
terminus ante quem á fagmáli) og
því þótti mér aldursgreiningin
1290 ±50 ár 1,5 sm undir land-
námslaginu hjá M. Halls. vera
allrar athygli verð, en þessi aldurs-
greining liggur óneitanlega á sama
tímatalsbili og sumar háar aldurs-
greiningar úr Herjólfsdal (sjá 2, og
3. mynd) og skýrir það hina hár-
réttu tilvísan mína í ritgerð M.
Halls. Þar sem gróðurfarsbreytinga
vegna landnáms verður vart undir
landnámslaginu og greinilegt
mannvistarlag liggur einnig undir
landsnámslaginu í Herjólfsdal þá
eru sýni þaðan (þ.e.a.s. undir lag-
inu) marktækust ef við viljum fá
fram aldurinn á upphafi landnáms
og áreiðanleika nafngiftarinnar
landnámslag eða landnámsgjóska.
Margrét Hallsdóttir vísar til ým-
issa rannsóknaraðferða jarðfræð-
MYND3
Lab nr.
,4C-álder före 1950
(BP)
MASCA-kalibrerat
(AD)
Stuiver-kalibrerat
- 1ct(AD)
Stuiver-kalibrerat
- 2cr(AD)
U-2529
U-2531
U-2533
U-2660
U-2661
U-2662
U-2663
U-4402
1260±60
1060±65
1240±60
1390±60
1340±60
1240±5Ó
1300±60
1035±65
720±80
915±85
735±85
595±55
630±60
735±85
685±75
940±80
670-850
895-1020
680-870
600-670
645-765
685-860
655-775
905-1025
645-935
780-1150
655-975
545-770
585-845
665-935
640-870
785-1155
í töflunni má sjá 14C aldursgreiningamar samkvæmt þeim trjáhringatíma-
talskúrfum, sem iðulega er tekið mið að.
mér engin skylda til að tíunda
nánar, enda reyni ég ekkert að fela
tilvist þeirra fyrir lesendum ritgerð-
ar minnar, og þeim reyndar í
sjálfsvald sett að kynna sér þær að
vild. Fyrst þessar aldursgreiningar
eru komnar til tals, þá vekur það
óneitanlega áhuga að þær liggja á.
3 sm millibili, sumar með misháar
niðurstöður í öfugu hlutfalli við
stöðu þeirra í jarðvegssniðinu, og
næsthæsta greiningin af fimm ligg-
ur ekki næstneðst heldur næstefst í
sniðinu á mynd jarðfræðingsins.
Þetta sýnir bara hversu nauðsyn-
legt það er að halda áfram að taka
sýni til aldursgreininga í tengslum
við landnámslagið, og vil ég í því
sambandi benda á það að manni er
nú ráðið frá að taka sýni til I4C
aldursgreininga úr gosöskunni
sjálfri, þar sem talið er að áhrifa frá
eldgosinu geti gætt í niðurstöðun-
um (sbr. Bruns, M. o.fl. 1980). Þar
sem enginn ágreiningur virðist um
það milli mín og M. Halls. að
áhrifa landnáms (meðal annars við
breytingar á gróðurfari) gæti undir
landnámsgjóskunni, þá þykir mér
týra að ég fari með alvarlegar
rangfærslur, þegar ég bendi á það
að aldursgreining á lífrænum leif-
um 1,5 sentimetrum undir (=rétt
undir) landnámslaginu sé áhuga-
inga, sem ásamt henni hafa þrengt
bilið milli 850-900 e.Kr. hvað land-
námsgjóskuna varðar, án þess að
þess sé getið með hvaða rannsókn-
araðferðum og af hverjum hið
ákjósanlega bil 850-900e.Kr. (hvar
ártalið 874 er að finna) hafi náðst. .
Það er tómt mál að vitna til rann-
sóknaaðferða og niðurstaðna í rök-
semdafærslu, sem lesandanum
gefst ekki færi á að kynna sér.
Ég vil að gefnu tilefni birta hér
14C aldursgreiningarnar úr bæjar-
hólnum og byggðinni í Herjólfsdal,
ekki síst til að kynna þær hinum
almenna lesanda. Eins og sjá má
eru 6 af 8 aldursgreiningum eldri
en 874 sé tekið mið af 68% líkum
á dreifingu í árum e.Kr. og þar af
eru þrjár örugglega eldri en 874 sé
tekið til allra hugsanlegra dreif-
ingaþátta í niðurstöðunum (sjá 3.
mynd, þar sem gráu fletirnir standa
fyrir68% eða 1 cr=sigma). Aldurs-
greiningarnar U-2660-2661
(U=sýni aldursgreind við Uppsala-
háskóla) og eins U-2663 gefa út frá
68% líkindadreifingu niðurstöður
sem ná afturt á 7. öld.
Þar sem landnámsgjóska
(=LAL í jarðvegssniðinu frá
bæjarhólnum í Herjólfsdal),
fannst neðarlega í mann-
vistarlaginu/byggðarlaginu í Her-
jólfsdal, þá tel ég að landnáms-
gjóskan geti hafa fallið í kringum
700 e.Kr. eða allt að 200 árum fyrr
en talið hefur verið, þar sem hæstu
aldursgreiningamar úr byggðinni
virðast ná aftur á miðja 7. öld.
Auðvitað getur verið að áfram-
haldandi rannsóknir leiði í ljós að
landnámsgjóskan hafi fallið eitt-
hvað fyrr en seinna en ég hef lagt
til, en ég tel útilokað í ljósi
Herjólfsdalsrannsókna að hún hafi
fallið svo seint sem á árabilinu
850-900 e.Kr. Hingað til hafa flestir
þeir sem vinna við fomleifaupp-
grefti hér á landi tekið gildar
tímasetningar jarðfræðinga á hin-
um ýmsu gjóskulögum, án þess að
leggja sig neitt eftir því að skoða
hvort niðurstöður uppgraftarins
gefi kannski eitthvað ailt annað til
kynna. Þegar um upphaf landnáms
hefur verið að ræða þá hefur nánast
verið gengið að því vísu að land-
námið hefjist með hefðbundnu
landnámi Ingólfs árið 874 sam-
kvæmt rituðum miðaldaheimild-
um, þrátt fyrir að sömu heimildir
segi að papar hafi búið hér fyrst.
Niðurstöður fornleifarannsókn-
anna í Herjólfsdal sýna það að hér
bjuggu norrænir menn allt aftur á
7. öld og sömu rannsóknir benda
einnig til þess að landnámsgjóskan
sé eldri en frá seinni hluta 9. aldar.
Ég vil ljúka þessu svari mínu til
Margrétar Hallsdóttur jarðfræð-
ings með því að skora á hana að
færa umræðuna um landnáms-
gjóskuna og hinar ýmsu rannsókn-
araðferðir íslenskra jarðfræðinga
varðandi tímasetningu hennar, frá
dagblöðum og sjónvarpi yfir í fag-
tímarit. Tímarit sem nýtur faglegr-
ar viðurkenningar innanlands sem
utan, ekki síst með tilliti til þess að
háskólar utan íslands sem ritgerð
mín tengist (og þeir eru fleiri en
einn) geti mætt mjög svo alvarleg-
um ásökunum hennar um það að
Háskólinn í Umeá hafi ekki gætt
hlutanna sem skyldi er hann tók
ritgerð mína gilda til doktorsvarn-
ar. Um leið og jarðfræðingurinn
tekur sér slík stóryrði í munn gefur
hún í skyn að þekktir fornleifa-
fræðingar (þar af fjórir prófessor-
ar), sem leiða og leitt hafa forn-
leifafræðina sem fræðigrein fram á
við ekki bara í heimalöndum sínum
heldur einnig á alþjóðavettvangi,
hafi af mistökum hvattt mig til
doktorsvamar. Það er greinilega
ekki margt sem jarðfræðingurinn
Margrét Hallsdóttir vílar fyrir sér.
Reykjavfk 8. október 1989
Margrét Hermanns-Auðardóttir,
fomleifafræðingur
Heimildir sem hér hafa komið til tals eru:
Bnins, M. o.fl. 1980. Regional source of
volcanic carbon dioxite and their influence
on l4C content of present-day material.
Radiocarbon 22:2 New Haven.
Guðrún Larsen. 1984. Gjóskurannsóknir •
vegna forleifauppgraftar í Herjólfsdal,
Vestmannaeyjum. Nonæna eldfjallastöðin
8402. Reykjavík.
Jóhanncs Jóhansen. 1985. Studies in the
vegetational history of the Faeroe and
Shetland Islands. Annales Societatis Sci-
entarium Færoensis. Supplementum XI.
Thorshavn.
Margrét Hallsdóttir. 1984. Frjógreining
tveggja jarðvegssniða á Hcimaey. Árbók
hins íslenzka fomleifafélags 1983. Reykja-
vík.
Margrét Hallsdóttir. 1987. Pollen analytical
studiies of human influence on vegetation
in relation to the Landnám tephra layer in
southwest Iceland. Lundqua Thesis 18.
Lund.
Margrét Hermannsdóttir. 1986. Merovingert-
ida bosáttning pá Island. Viking 1985/1986.
Oslo.
Margrét Hermanns-Auðardóttir. 1989. Islands
tidiga bosáttning. Studier med utgángs-
punkt i merovingertida-vikingatida gárd-
slámningar í Herjólfsdalur, Vestmannaeyj-
ar, Island. Studia Archaeologica Universit-
atis Umensis 1. Umeá.