Tíminn - 21.10.1989, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Laugardagur 21. október 1989
Timinn
MÁLSVARIFRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
_____Framsóknarfélögin í Reykjavík
Framkvæmdastjóri:
Ritstjórar:
Aöstoöarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Kristinn Finnbogason
Indriði G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guðmundsson
EggertSkúlason
SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Lyngháls 9, Reykjavík. Sími: 686300. Auglýsingasími:
680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn, fréttastjórar
686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot:
Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent h.f.
Frá og með 1. ágúst hækkar:
Mánaðaráskrift í kr. 1000,-, verð í lausasölu í 90,- kr. og 110,- kr. um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 660,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Reglugerðir
Jóns Helgasonar
Flestum mun hafa þótt það djarflega mælt þegar
Ríkisendurskoðun tók að sér að dæma ólögmætar
reglugerðir sem Jón Helgason, þáverandi landbúnað-
arráðherra, setti á árið 1987 á grundvelli búvörulaga
frá 1985.
Fullyrðingar Ríkisendurskoðunar um að þessar
tilteknu reglugerðir hefðu ekki lagastoð voru til þess
fallnar að skerpa deilur um búvörulögin, leggja
mótstöðumönnum nýju landbúnaðarstefnunnar vopn
í hendur, en veikja málstað þess manns sem mesta
ábyrgð bar á framkvæmd stefnunnar, Jóns Helgasonar
ráðherra.
Það skal tekið fram að Tíminn ber traust til
Ríkisendurskoðunar og hefur stutt þá stefnu að hún
heyrði undir Alþingi en ekki ríkisstjórnina. Það var
fyllilega tímabært að Ríkisendurskoðun yrði atkvæða-
meiri varðandi aðhald að ríkisfjármálum en fyrri staða
hennar gaf tilefni til, þegar hún var nánast deild í
fjármálaráðuneytinu. Tengsl stofnunarinnar við Al-
þingi gefa henni meira svigrúm til gagnrýni á störf
framkvæmdavaldshafa en áður var, en hlýtur engu að
síður að leggja henni á herðar skyldur um að fara ekki
út fyrir takmörk sín.
Það hlýtur m.a. að vera skylda Ríkisendurskoðunar
að fara varlega í það fyrir sitt leyti að bera ráðherrum
á brýn lögleysur við setningu reglugerða. Ríkisendur-
skoðun má vera það ljóst, að þegar þess háttar
hugmyndir verða til, eru þær í flestum tilfellum
sprottnar af pólitískum sökum, en ekki trúverðugri
lögskýringu.
Því er ekki að neita að Ríkisendurskoðun hefur
leiðst út á villigötur með einstrengingslegum skilningi
á markmiðum búvörulaganna eins og þau eru tilfærð
í 1. gr. laganna. Tilgangur laganna er talinn í sex
liðum. Túlkun slíkra ákvæða krefst annars af lögskýr-
andanum en einstrengingsháttar og mjög varhugavert
af embættisstofnun að kveða upp álit um hinn „eina“
tilgang laganna, þegar ákvæði um markmiðin eru
orðuð sem raun ber vitni.
Skýrsla Ríkisendurskoðunar var samin frá því
sjónarmiði að sá væri „eini“ tilgangur búfjárlaganna
að fella búvöruframleiðsluna að þörfum innlends
markaðar. Með þessu er sagan þó aðeins sögð til hálfs.
Meðal hinna sex liða, sem snerta markmið laganna,
segir m.a. að „kjör þeirra sem landbúnað stunda verði
í sem nánustu samræmi við kjör annarra stétta.“ í
þessu felst félagslegur tilgangur sem ráðherra getur
ekki horft framhjá og hafði fulla heimild til að skilja
sínum skilningi.
Tveir lögfræðingar, Tryggvi Gunnarsson og Þorgeir
Örlygsson, settur prófessor, hafa sent frá sér álit
varðandi þá ásökun Ríkisendurskoðunar að Jón
Helgason hafi sett reglugerð, sem ekki eigi sér stað í
lögum. Álit þeirra er að landbúnaðarráðherra hafi
haft fulla formlega heimild til að setja umræddar
reglugerðir og að þær séu efnislega innan þeirra marka
sem búvörulög setja.
Álit lögfræðinganna er auðvitað ekki dómsúrskurð-
ur. En álitið sýnir hversu óvarlegt er að opinber
embætti séu að taka sér vald til lagatúlkunar án þess
að vera til þess bær.
AÐ VAR VEL við hæfi
að Morgunblaðið skyldi í síðasta
Reykjavíkurbréfi (14. okt.) vísa
til ummæla hins mikilhæfa for-
ystumanns Sambands íslenskra
samvinnufélaga, Hallgríms
Kristinssonar, til að sýna fram á
að samdráttarskeið það, sem nú
gengur yfir íslenskt þjóðfélag,
sé ekkert einsdæmi.
Þótt ljóst sé að efnahagsvandi
síðustu tveggja til þriggja ára,
sem ætlar reyndar að teygja sig
yfir lengra tímabil, sé mjög al-
varlegur, þá getur það ekki orð-
ið metnaðarmál nokkurs manns
að halda því fram að íslenska
þjóðin hafi aldrei fyrr staðið
frammi fyrir efnahagskreppu
eða atvinnusamdrætti af neinu
tagi. Hið rétta er að alla þessa
öld, svo að ekki sé lengra litið,
hafa íslendingar hvað eftir ann-
að orðið fyrir barðinu á meiri
eða minni efnahagskreppu og
markaðserfiðleikum. Að sjálf-
sögðu hafa margs konar hags-
munir verið í húfi, þegar sam-
dráttur, aflaleysi, sölutregða og
önnur efnahagsóáran hefur
gengið yfir atvinnuvegina. Um
það eru mýmörg dæmi í íslenskri
efnahagssögu. Þegar um alvar-
legan og víðtækan samdrátt hef-
ur verið að ræða, hefur hann
komið niður á öllu þjóðfélaginu
að meira eða minna leyti og
þeim fyrirtækjum sem starfa í
sömu greinum án tillits til rekstr-
arforms, eignarhalds eða stjórn-
enda.
Morgunblaðið minnist á við-
skiptakreppuna, sem varð upp
úr 1920, eftir heimsstyrjöldina
fyrri. Sú kreppa kom við sjávar-
útveginn, en snerti ekki síður
landbúnaðinn eins og Páll H.
Jónsson rekur skilmerkilega í
bók sinni um Hallgrím Kristins-
son, Frá Djúpadal að Arnarhóli
(útg. 1976). Páll skýrir frá því að
mikið verðfall hafi orðið á fram-
leiðsluvörum bændastéttarinnar
milli áranna 1919 og 1921. Fyrsta
flokks kindakjöt lækkaði úr 2,55
kr. 1919 í 1,75 1921 og ullarkíló-
ið úr 6 kr. í 2 krónur. Þetta voru
þá mikilvægar útflutningsvörur
og lækkunin stafaði af verðfalli
á erlendum mörkuðum. Hins
vegar varð engin teljandi lækkun
á innfluttum nauðsynjavarningi.
Verðhækkun stríðsáranna héíst
eftir sem áður á innflutningnum.
Þótt hér sé verið að lýsa löngu
liðnum tíma, þá er gagnlegt að
þjóðin kunni skil á slíkum at-
burðum úr sögu sinni, svo að
menn geti gert skynsamlegan
samanburð á mismunandi tíma-
bilum og áttað sig betur á raun-
veruleika síns eigin tíma.
Sameiginlegur
rekstrarvandi
Að gefnu tilefni frá Morgun-
blaðinu skal undir það tekið að
þótt eðlilegt sé að menn lýsi
ástandi efnahagslífsins á líðandi
stund eins og það er og án þess
að draga þar nokkuð undan, þá
má það ekki lenda úti á þeirri
braut að menn tapi allri viðmið-
un við fyrri tímabil og ofgeri það
sem er. Það er þeim mun meiri
ástæða til að skoða núverandi
efnahagssamdrátt í ljósi sögu-
legra staðreynda, að Morgun-
blaðinu sjálfu hefur iðulega
skotist í því að undanförnu að
líta með sanngirni á þann vanda,
sem ríkisvaldið á við að stríða
vegna efnahagssamdráttar, að
ekki sé minnst á þá tilhneigingu
margra talsmanna Sjálfstæðis-
flokksins að gera greinarmun á
orsökum rekstrarvanda sam-
vinnufyrirtækja annars vegar og
annarra atvinnufyrirtækja hins
vegar á þeim grundvelli að or-
sakirnar séu naumast sambæri-
legar. Án minnsta vafa verða
rekstrarerfiðleikar samvinnufyr-
irtækja og hlutafélaga almennt
og einkafyrirtækja raktir til
sömu rótar í öllum meginatrið-
um. Það á tvímælalaust við um
þau fyrirtæki sem starfa á sams
konar framleiðslusviðum. í
sjálfu sér eru öll atvinnufyrir-
tæki, án tillits til forms og eignar-
halds, háð sömu rekstrarskilyrð-
um.
Það hlýtur að vera sameigin-
legt baráttumál allra sem fást
við atvinnustarfsemi að henni
séu búin viðunandi rekstrarskil-
yrði og varla ágreiningur um að
slík skilyrði eigi að vera
„almenn“ að svo miklu leyti sem
slíkt er mögulegt. Það kemur
því úr hörðustu átt þegar sí og æ
er verið að halda því fram af
vissum mönnum að samvinnu-
hreyfingin krefjist sérréttinda
sér til handa og stundum svo
langt gengið að segja að vöxtur
og viðgangur samvinnufyrir-
tækja í áranna rás hafi byggst á
pólitískri fyrirgreiðslu, kröfum
um einokunaraðstöðu og til-
raunum til að yfirganga einka-
framtakið. Reynt hefur verið að
útbreiða þá furðulegu kenningu,
að samvinnufyrirtæki hafi jafn-
vel vaxið og dafnað á kreppu-
tímum, hafta- og skömmtunar-
árum og í hvers kyns annarri
óáran! Það er raunalegt að til
skuli vera menn sem halda slík-
um kenningum fram og ekki
síður dapurlegt, ef einhverjir
leggja trúnað á þær.
Samvinnuframtakið
íslensk samvinnusaga er orðin
býsna löng, hún er hluti íslands-
sögunnar í meira en 100 ár.
Kaupfélögin urðu til í hinu
gamla sveitaþjóðfélagi sem
framfarahreyfing bændanna og
við þá tengd frá upphafi sterkum
sögulegum böndum. Hins vegar
hefur samvinnuhreyfingin þró-
ast með þjóðfélaginu í 100 ár og
átt sinn þátt í þjóðfélagsþróun-
inni ekki síður en aðrar hreyf-
ingar og þjóðfélagsöfl sem þar
koma við sögu. Samvinnuhreyf-
ingin hefur haslað sér völl í
ýmsum þjónustu- og fram-
leiðslugreinum til lands og
sjávar.
Hinn mikla vöxt samvinnu-
hreyfingarinnar og umfang og
fjölbreytni viðfangsefna hennar
er ekki hægt að skýra með því
að hún hafi notið einhverra
sérstakra fríðinda, hvað þá að
sú firra fái staðist að viðskipta-
höft og kreppur hafi orðið henni
til framdráttar. Þvert á móti
hafa kaupfélög og önnur sam-
vinnufyrirtæki ítrekað orðið fyr-
ir barðinu á efnahagssamdrætti
á liðnum áratugum eins og önn-
ur atvinnufyrirtæki. Morgun-
blaðið minntist á viðskipta-
kreppuna upp úr 1920, sem herti
mjög að öllu atvinnulífi í landinu
á þeim tíma. Heimskreppan á
fjórða áratug aldarinnar gekk
einnig mjög nærri mörgum
kaupfélögum og snerti afkomu
samvinnufélaga í heild. Við-
skipta- og atvinnumál þeirra ára
voru í fjötrum alþjóðlegrar efna-
hagskreppu og verslunarófrels-
is, sem kom samvinnufélögum
jafnilla og öðrum sem stunduðu
verslun eða aðra atvinnu.
Hitt er annað mál að sam-
vinnuhreyfingin hefur staðið af
sér kreppur og verslunarófrelsi
eins og svo mörg önnur atvinnu-
fyrirtæki í landinu, sem langlíf
hafa orðið, hlutafélög og einka-
fyrirtæki. Það hlaut einnig að
gerast að samvinnuhreyfingin
nyti góðæranna og beitti fram-
taki sínu og kröftum, þegar
aðstæður gáfu sérstakt tilefni til
og nauðsyn krafði. Sú uppbygg-
ingarsaga er ekki saga pólitískr-
ar fyrirgreiðslu, sérréttinda og
fríðinda, heldur hluti af því
mikla og merka framtaki, sem
íslenska þjóðin hefur löngum
sýnt, hvenær sem skilyrði voru
til þess alla þessa öld. Á því er
enginn munur að stórátök í
samvinnustarfi hafa þá fyrst get-
að átt sér stað að efnahagsleg
skilyrði byðust til þess og þörf
væri fyrir athafnir á vegum sam-
vinnuframtaksins. Á vegum
samvinnuhreyfingarinnar, þar á
meðal kaupfélaga um allt land,
hefur verið ráðist í ýmiss konar
nýmæli fyrir frumkvæði forystu-
manna hennar, og þar hefur
ekkert síður getað dafnað sá
hugsjónaeldur og framtak ein-
stakra manna til stórræða sem
sumir vilja kenna við einstakl-
ingsframtakið eitt. Hallgrímur
Kristinsson var þess háttar
brautryðjandi og félagsleiðtogi.
Slíkra manna hefur samvinnu-
hreyfingin ætíð notið á hinum
ýmsu sviðum starfsemi sinnar.