Tíminn - 05.01.1990, Blaðsíða 7

Föstudagur 5. janúar 1990
Tíminn 7
llllllllllllllllll VETTVANGUR llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
Þórarinn Þórarinsson:
Sovétríkin þarfnast Marshallhjálpar
Perestroikan misheppnast nema vestrænt fjármagn komi til
Forsetar Bandaríkjanna og Sovétríkjanna hittust fyrir nokkru á fundi á
umræðuefnið hafa verið Marshalláætlun í þágu Austur-Evrópu.
Meðal stjórnmálamanna í Vest-
ur-Evrópu, Bandaríkjunum og
Japan er nú rætt um það í sívaxandi
mæli að nauðsynlegt sé að veita
ríkjum Austur-Evrópu markvissa
efnahagslega aðstoð í líkingu við
Marshallhjálpina sem Bandaríkin
veittu Vestur-Evrópu á sínum
tíma. Sovétríkjunum og öðrum
löndum Austur-Evrópu stóð þá til
boða að vera þátttakendur í þessari
hjálp en Stalín lét þessi ríki neita
því þar sem sett væru óaðgengileg
skilyrði.
f rússneskum fjölmiðlum er nú
rætt um það að Sovétríkin verði
þátttakandi í nýrri Marshallhjálp
eða -áætlun, ef til hennar kemur.
Meðal annars gæti hún fólgist í
innflutningi neysluvara en skortur
á þeim veldur því að umbótastefna
Gorbatsjovs sætir nú vaxandi gagn-
rýni og hefur nýlega leitt til stofn-
unar afturhaldsflokks í Sovétríkj-
unum sem gæti haft uggvænleg
áhrif ef hann næði fótfestu.
Um þátttöku Sovétríkjanna í
nýrri Marshallhjálp eða Marshall-
áætlun er rætt í eftirfarandi grein
eftir einn af ritstjórum AP-frétta-
stofunnar rússnesku. Slík grein
hefði verið óhugsandi í rússneskum
fjölmiðli fyrir nokkrum árum. Hún
er glöggt dæmi um þær breytingar
sem nú eiga sér stað í Sovétríkjun-
um:
Að undanförnu hefur svokölluð
Marshalláætlun fyrir Austur-Evr-
ópu verið tekin til alvarlegrar íhug-
unar meðal vestrænna þjóða og
það oft í hópi háttsettra embættis-
manna. Hugmyndin er að bjóða
Sovétríkjunum og öðrum sósíal-
ískum ríkjum opinbera aðstoð til
þess að flýta fyrir efnahagslegum
og öðrum breytingum og til þess að
draga úr erfiðleikunum sem þessar
breytingar óhjákvæmilega hafa í
för með sér.
t>ar sem þjóðir heims eru að
verða æ háðari hver annarri munu
umbæturnar í Sovétríkjunum hafa
bein áhrif á efnahags- og pólitískt
ástand alls heimsins og þar af
leiðandi á allar þjóðir heims
undantekningarlaust. Af þessu
leiðir vaxandi áhugi á endanlegri
heppnun perestroika og á því að
varðveita sem mestan stöðugleika
meðan umskiptin frá valdboðsbú-
skap til markaðsbúskapar standa
yfir.
Ástandið á innanlandsmarkaðn-
um (verðbólga, of miklir peningar
í umferð og efnahagslegt ójafn-
vægi) gerir það nauðsynlegt að
samhliða langtímaráðstöfunum til
að koma aftur á jafnvægi verði
gripið til skjótra aðgerða í efna-
hagslífinu sem ég held að nú séu
aðeins mögulegar með hjálp mjög
aukins innflutnings á neysluvörum.
Miðað við núverandi hlutfall
milli innanlands- og heimsmark-
aðsverðs myndi það ekki kosta
mjög mikið að koma á markaðs-
jafnvægi - miðað við alþjóðlega
mælikvarða í mesta lagi 20-25 millj-
arða dollara ef reiknað er með að
hver dollari sem varið er til inn-
flutnings neysluvara geti gefið í
tekjur 8-10 rúblur eða jafnvel
meira á opinberri gengisskráningu
0,62-0,65 rúblur í einum dollara. í
reynd yrði þetta, miðað við tiltölu-
lega eðlilegar aðstæður, hagkvæm-
asta leiðin til fjármálalegrar endur-
reisnar frá efnahagslegu og þjóð-
félagslegu sjónarmiði séð.
Nú þarf landið að leita leiða til
þess að afla sér meira af hörðum
gjaldeyri. Jafnframt verður það að
taka tillit til þess, nú á þessum
tímamótum, að hvorki er hægt að
auka verulega né skera niður ann-
an innflutning, einkum korn.
Einnig eru mjög arðvænlegar
iðngreinar í þörf fyrir meiri fjár-
festingu þar sem tæknileg endur-
væðing í iðnaði, landbúnaði og
öllum öðrum atvinnugreinum er
ofarlega í forgangsröðinni. En það
stöðuga fjármagnsinnstreymi sem
þörf er á er ekki fyrir hendi. Og
það í landi þar sem óréttlætanlega
hár hluti nettó þjóðarframleiðsl-
unnar er lagður til hliðar, eða allt
að 30% samanborið við 6-7% í
Bandaríkjunum.
Nú ber brýna nauðsyn til að örva
innstreymi fjármagns erlendis frá
til að glíma við lausn fjölmargra
félagslegra og efnahagslegra verk-
efna. Það sem líka gerir þetta
bráðnauðsynlegt er að sovéskur
iðnaður stendur á lágu stigi tækni-
lega, stjórnunarlega, viðskipta- og
markaðslega og er afturúr á mikil-
vægum sviðum vísinda og tækni.
Það er almenn reynsla í heimin-
um að þjóðir sem eru að gera
róttækar breytingar á efnahagslegu
Miðjarðarhafi; þar mun eitt helsta
mynstri sínu verða að flytja inn
fjármagn frá heimsmarkaðnum,
þannig að heildarneysla og fjárfest-
ingar verða meiri en innlendum
sparnaði nemur. Ef um er að ræða
alþjóðlegt streymi vöru og fjár-
magns þá gerist þetta og eru Sovét-
ríkin þar engin undantekning. Á
þessu stigi gæti innstreymi fjár-
magns erlendis frá dregið úr áhrif-
um erfiðleika sem upp hafa komið
á brautinni til markaðsbúskapar.
Ennfremur eru mikil vandamál
samfara því að fá meðallöng og
langtímalán hjá vestrænum
bönkum, svo og að setja tryggingar
fyrir þeim, því frá 1989 flokka
einkabankar Sovétríkin sem hugs-
anlega ótraustan lánþega. Þetta
felur í sér hækkun vaxta þannig að
þeir verða mjög óaðgengilegir -
16-19% greiddir í dollurum. Af-
leiðingin er erfiðleikar við að afla
nýrra lána og við endurfjármögnun
eldri lána, sem nú nema um 40
milljörðum dollara eins og nauð-
synlegt er vegna viðskiptahallans.
Vandinn í sambandi við það að
laða að fjármagn erlendis frá stafar
því fyrst og fremst af þeirri stað-
reynd að í fjármálaheiminum ríkja
efasemdir um getu Sovétríkjanna
til að ráða við vandann. í stuttu
máli telur hinn vestræni viðskipta-
heimur tryggingar fyrir endur-
greiðslu lánanna ekki nægilega ör-
uggar.
Slíkar tryggingar mætti setja
með því að gulltryggja hluta feng-
inna bankalána eða með öðrum
ábyrgðum. Þetta gæti verið hag-
kvæmt við lausn skammtíma-
vandamála. En þegar til lengri
tíma er litið er aðeins hægt að leysa
lánstraustsvandann með aukinni
efnahagslegri samverkan með því
að opna sovéskt efnahagslíf fyrir
umheiminum. Þetta markmið er
kjarni efnahagslegra umbóta. Við-
leitni til þess að ná því felur m.a. í
sér breytingar á efnahagskerfinu
innanlands og nýja afstöðu til
stofnunar efnahagstengsla við önn-
ur Iönd í samræmi við viðurkennd-
ar alþjóðlegar venjur. Hér ber
sérstaklega að nefna fyrirhugaða
upptöku innleysanlegrar rúblu í
áföngum en cinhliða aðgerðir
myndu tæpast nægja í þessu tilliti.
Það þjónar hagsmunum allra
þjóða að auðvelda Sovétríkjunum
víðtækan aðgang að alþjóðlegu
efnahagslífi með öllum ráðum.
Þetta er hins vegar ekki spurning
um góðgerðastarfsemi eða ókeypis
aðstoð. Nú ríður á að hefja alvar-
legar viðræður um pólitísk og
skipulagsleg grundvallaratriði er
tengjast sovéskri þátttöku í efna-
hagslífi heimsins og að skapa hag-
stætt pólitískt andrúmsloft fyrir
alþjóðlega efnahagslega samræm-
ingu, bæði með tvíhliða og fjöl-
hliða samningum og innan vébanda
GATT, IMF, alþjóðabankans og
annarra alþjóðlegra stofnana.
Að því er varðar stjórnun efna-
hagstengsla í heiminum, þá er nú
lögð áhersla á samhæfingu, svo og
samræmdar breytingar á innan-
landspólitíkinni sem fela m.a. í sér
vissar skuldbindingar í þessu sam-
bandi. Ef til vill er nú orðið
tímabært að skoða sovéskar innan-
landsumbætur með tilliti til þess
hvernig þær samsvara þeim þáttum
sem ráða úrslitum um þróun al-
þjóðlegra efnahagsmála og það er
kominn tími til þess að leita leiða
til betra skipulags og virkari sam-
verkunar efnahagskerfisins.
IIIIIIIIIIIIHIIIIIIII fiskeloi il. !llillil|l '■ilHIIIIHy,, ■il'|lllllllllllllii:|.; H.|;|||||||||||||^ ■"■llllllliLl.., !l!!llllllllllllll,li ............................................................................................................................................................. ............................................................... .................................. ............................. .......................................
Laxahafbeit í Noregi
Norsk stjómvöld hafa nýlega ákveðið að ráðast í umfangs-
miklar hafbeitartilraunir með lax, sjóbleikju, þorsk og
humar. Stefnt er að því á næsta ári að finna út hvernig best
sé staðið að málum svo að þau þróist í fjárhagslega
hagkvæman búning. Ráðgert er að tilraunatímabilið taki til
5 til 7 ára og kosti um 225 milljónir norskra króna eða tæplega
2 milljarða íslenskra króna.
í sambandi við aukna nýtingu á
hafsvæðum í Norður-Atlantshafi
með laxahafbeit hugsa menn til þess
í Noregi að þeir missi ekki sína
hlutdeild í að beita á afréttinn mikla.
Þegar hafa íslendingar, írar og Kan-
adamenn sleppt gönguseiðum í veru-
legum mæli úr hafbeitarstöðvum á
átusvæðin í hafinu og Norðmenn
vilja ekki sitja eftir í þeim efnum
eins og eðlilegt er.
Ljóst er að laxahafbeit í Noregi er
nú fýsilegri kostur en áður var, því
að með reknetaveiðibanninu, sem
sett var 1989, hverfur á brott stór
hluti veiðiskapar á laxi úr sjónum.
Og jafnframt hafa verið settar reglur
um veiði í kálfanætur við strönd
Noregs. Þurfa menn nú sérstök leyfi
til að stunda þar veiði og takmörkun
verður á þessum veiðum framvegis.
Norðmenn stefna á að í laxahaf-
beitinni verði komið í veg fyrir ýmis
vandamál er varða villta laxastofn-
inn í Noregi. Hann hefur, sem
kunnugt er, ekki átt sjö dagana sæla
undanfarin ár. Sjúkdómar, mengun,
eldislaxinn og ofveiði í sjónum hafa
valdið þungum búsifjum á villta
stofninum. Svo rammt kvað að þessu
að sett var veiðibann á ýmsar ár
seinni hluta sumars 1989 til að
tryggja hrygningarfisk í ámar.
I haust var hafist handa með að
afla hrogna úr laxi í ám á Hörðalandi
í hafbeitartilraunir, því ætlun
Norðmanna er að sleppa í ýmsar ár
í Hörðalandi vorið 1991 100 til 20Q
þúsund gönguseiðum af laxi. Á
Helgulandi er þegar hafið svipað
starf, eins og á Hörðalandi og þar
munu seiðin verða á síðara stigi sett
í flotkvíar í fersku vatni og fóðruð
þar til þau fara til sjávar.
Vitao er að Norðmenn horfa mjög
til íslands í sambandi við hafbeitar-
tilraunir sínar og láta mikilvæga og
hagnýta reynslu Islendinga verða sér
að leiðarljósi í þessum efnum. Þá
telja frar að gífurleg aukning í
laxahafbeit hér á landi muni verða
til að lækka einingarverð á fram-
leiðslukostnaði við Iaxinn á næstu
fimm til tíu ámm, sem ekki mun af
veita vegna verðlækkunar á laxi á
heúnsmarkaði.
Ymsum fleirum en Norðmönnum
og frum er það ljóst að fslendingar
hafa verið brautryðjendur á sviði
öflugrar laxabeitar í Atlantshafi,
enda tilraunastarf staðið hér alit frá
árinu 1961, að Laxeldisstöðin í
KoIIafirði var stofnsett m.a. í þess-
um tilgangi. Það starf hefur skilað
mikilvægum árangri.
Sjúkdómar mesti
skaðvaldur í fiskeldi
í skýrslu um tjón í matfiskeldi og
iðgjöld vegna fiskeldistrygginga í
Noregi fyrir árin 1984 til 1988 kemur
fram að tjón af völdum sjúkdóma í
fiskeldi vegur þyngst. Þannig er
hlutfall tjóna af völdum fisksjúk-
dóma þessi ár frá 60,5% í 81,2% að
frátöldu árinu 1988 þegar prósentan
var 28,1% en þá olli þörungaplágan
34,7% tjóni af heild, en það var
óþekkt áður.
Næst í röðinni sem tjónvaldur í
fiskeldi kemur óveður sem er frá
7,1% til 29,8% ofangreind ár, en þar
næst ýmis tjón frá 5,0% til 16,2% og
skemmd á neti í eldiskví er með
1,4% til 7,9% af tjónum.
Fjárhagslegar niðurstöður trygg-
ingarfélaga benda til þess að iðgjöld
hafi aðeins í tvö ár af árunum 1984
til 1988 staðið undir tjónum. Þetta
var árið 1986 þegar iðgjald og tjón
voru í járnum og 1988 þegar iðgjöld
námu 145,8 millj. norskrá króna, en
tjónin 110,1 millj. nkr. Hin árin var
tapið nokkuð hvert ár og umtalsvert
ánð 1984. Auðvitað eru þetta lág-
markstölur vegna þess að eigendur
eldisstöðva hafa þurft að taka á sig
hluta af kostnaði vegna tjóna.
í Noregi eru um lOOOeldisstöðvar,
þar af 700 matfiskeldisstöðvar og
300 klakstöðvar, sem greiddu á árinu
1988 um 146 millj. nkr. í iðgjöld til
tryggingarfélaga. Tekur þetta til sex
innlencfra félaga um tryggingar og 3
til 4 erlendra félaga sem sum hafa
umboðsmenn í Noregi.
Heimild: Nordisk Aquakultur.
eh.