Tíminn - 26.01.1990, Page 7

Föstudagur 26. janúar 1990
Tíminn 7
llllllllllllllllllllllllllll BÓKMENNTIR llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllB..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Stefán Hörður Grímsson tckur við hamingjuóskum, eftir að honum voru veitt fslensku bókmenntaverðlaunin í
gær, á Kjarvalsstöðum.
ORÐAMÚSfK
Um nýjustu Ijóðabók Stefáns Harðar Grímssonar
Nafnið Stefán Hörður Grímsson
kveikir óhjákvæmilega þægilega til-
hugsun í hugum þeirra sem með
Ijóðagerð fylgjast. Langt er síðan
hann sendi fyrst frá sér ljóð sem voru
þeirrar tegundar sem ekki fór hjá að
létu einlæga ljóðalesendur líkt og
finna einhverja þægilega vellíðunar-
kennd hríslast eftir öllum taugum
sínum. í>ar er ég til dæmis að tala um
ljóð eins og Halló litli villikötturinn
minn, Þegar undir skörðum mána
og Bifreiðin sem hemlar hjá rjóðr-
inu, sem fyrir svona á að giska
þremur til fjórum áratugum voru
meðal þeirra verka sem ungt áhuga-
fólk um skáldskap gat endalaust
setið og skeggrætt um, rifist um og
máski deilt. Seinna bætti hann svo
fleiru við, svo sem ljóðinu Síðdegi,
einu hvassasta og baneitraðasta
ádeiluljóði á styrjaldir sem til er á
íslensku.
í nýjustu ljóðabók hans, YFir
hciðan morgun, sem kom út núna
fyrir jólin á forlagi Máls og menning-
ar, kveður þó að ýmsu leyti við
annan tón hjá honum heldur var hér
á árum áður. Og gildir þar raunar
hið sama og segja mátti um ljóða-
bókina Tengsl, sem hann sendi frá
sér 1987. Þar er ekki lengur jafn
markvisst og fyrrum stílað á þann
einfaldleika, þá orðheppni og þá
hnitmiðun óvæntra hugsanatengsla
sem var aðall hans hér á árum áður.
Þar eru heldur ekki á ferðinni jafn
hvassar ádeilur og sú sem menn sjá
í ljóðinu Síðdegi. í þessum tveim
síðustu bókum hans er áherslan
þvert á móti fyrst og fremst á
forminu, samspili orðanna og hvers
konar tengingum á milli þeirra. Þar
er í rauninni fyrst og fremst einhvers
konar orðamúsík á ferðinni, en boð-
skapur eða meginstefna af fátæk-
legra taginu.
Þetta verður hverjum lesanda
fljótlega ljóst þegar hann blaðar í
gegnum bókina. Þar fer ekki mikið
fyrir efnisríkum ljóðum í hefð-
bundnum skilningi; þvert á móti
verður í rauninni ekki annað sagt en
að flest séu ljóðin heldur efnislítil.
Sums staðar eru þó orðaleikir og
máski eins konar boðskapur á ferð-
inni; ég nefni sem dæmi lítið ljóð
sem þarna er og heitir Samleikur:
Sannleikur
er landamæralaus
eins og lygi
Hún er sennilegrí
en bæði hafa geðfelldan tón
Hér má vissulega bæði túlka og
leggja út af: menn geta sagt satt eða
ósatt, og vissulega getur svo sem
ýmislegt verið jákvætt við það að
segja einstaka sinnum ósatt, og jafn-
vel geta komið þær aðstæður að slíkt
sé bæði rétt og nauðsynlegt. Og
vissulega er það líka jafnrétt og hitt
að sannleikurinn og lygin geta spilað
saman í eins konar samleik.
Annað dæmi má nefna sem er
ljóðið Sýnd, sem hefur undirtitilinn
Þjóðstef:
Maður í regnkápu
kann að vera rígningarlegur
en hann er ekki regn
Hann er ekki regn
handa gróindum
Hann er með hettu
sem hnýtt er undir kverk
Hér er óneitanlega hætt við að
jafnvel lærðum bókmenntarýnend-
um vefjist tunga um höfuð. Og
jafnhætt er við að hér standi flest
hefðbundin vinnuhugtök bók-
menntafræðinnar ráðþrota. Hér er
vitaskuld mynd á ferðinni, en af
hverju? Manni í rigningu vitaskuld,
en hver er meiningin? Er það ekki
sjálfsagt mál að maður verði ekki að
rigningu þó svo að hann fari í
regnkápu? Og hvað er þá verið að
segja okkur með þessu, og hver er
boðskapurinn, ef hann er einhver?
Hér er þannig síður en svo nokkur
bitur ádeila á ferðinni, og því síður
óvænt orðatengsl sem koma lesanda
tiltakanlega á óvart, og kannski líkt
og slá hann þægilega utan undir. En
eigi að síður verður því ekki neitað
með rökum að það er bæði hlýlegur
og fagmannlegur blær yfir þessum
ljóðum. Það dylst engum, sem eftir
vill horfa, að hér yrkir skáld sem
hefur næma tilfinningu fyrir orðum,
vægi þeirra hvers um sig og hvers
gagnvart öðrum.
Og það fer, að ég held, ekki á milli
mála að það er í þessu síðast nefnda
atriði sem gildi þessara nýju Ijóða
Stefáns Harðar Grímssonar felst
fyrst og fremst. Ef menn eru að leita
að gamaldags byltingar- eða ádeilu-
ljóðupi þá eiga þeir að láta þessa bók
liggja milli hluta. Sækist menn eftir
hávaða, látum og skömmum, þá fara
þeir í geitarhús að leita ullar með því
að lesa þessa bók. Hér er með
öðrum orðum enginn hasar á ferð-
inni.
En vilji menn eignast litla ljóða-
bók, sem hægt er að lesa mikið og
lengi, með það eitt að markmiði að
njóta orðanna og samleiks þeirra, þá
er hún hér. Og hér verða menn að
lesa með opnum huga. Ég nefni enn
sem dæmi lítið ljóð sem þarna er og
nefnist Morgunljóð:
Pegar morgnar
koma geislar
Þú ert ekki draumur
Pegar morgnar
koma geislar
Ekki getur þetta kallast fyrirferð-
armikið eða hávært. Þvert á móti er
þetta eitt þeirra Ijóða sem líkt og
læðast um og láta lítið yfir sér. En sé
grannt eftir leitað leynist þarna
býsna öflugt jafnvægi á milli orð-
anna, sem mörgum getur vafalaust
veitt ánægju að skoða. Og það sama
má raunar segja um fleiri verk
þarna, svo sem Ijóðið Helgistef:
Af fegurð blóma
verður aldrei sagt
aldrei sagt
með orðum
né þinni
með neinum orðum
Sé grannt eftir leitað og af velvilja
fer, held ég, ekki á milli mála að hér
er trúarljóð á ferðinni. Og sem slíkt
felur það í einfaldleika sínum
kannski ekki minni bænarhita í sér
er margur stórsálmurinn sem meira
hefur verið gert með.
Og vilji menn leita eftir gildi
þessarar síðustu ljóðabókar Stefáns
Harðar Grímssonar þá sýnist mér að
það velti á öllu að þeir séu þá
reiðubúnir til að gefa sér góðan tíma
og lesa hana með velvilja og opnum
huga. Það eru gömul og ný sannindi
að skáldskapur, sem og önnur lista-
verk, getur verið með hinu margvís-
legasta móti. Sum skáldverk eru líkt
og hávaðasöm, en önnur eru
hógvær. Sum skáldverk eru raunsæ,
en önnur höfða fremur til tilfinninga-
lífsins. Ljóðin hér eru að mínu viti
bæði hógvær og höfða inn á við.
Og það eru líka bæði gömul og ný
sannindi að smekkur fólks er
misjafn, því að á meðan sumir vilja
hávaðasöm skáldverk vilja aðrir þau
hógværu. Það fer, held ég, ekki á
milli mála að ljóðin hér höfða fyrst
og fremst til þeirra sem fylla síðar
nefnda flokkinn.
Eysteinn Sigurðsson.
VEGGIR
Arnmundur Backman
Hermann
Skáldsaga
1989
Útgefandi Frjálst framtak
224 bls.
í blokkinni þar sem Hermann býr
í Reykjavík er óvenju mikill sam-
gangur meðal íbúanna, alltént í því
stigahúsi. Sagan af honum er ýkju-
kennd um fleira enda háðsaga úr
íslensku þjóðlífi á líðandi stund, vel
heppnuð, margmál, fyndin, ágeng
og því miður sönn þrátt fyrir ýkjur.
Lesendur fylgja Hermanni og
fólki hans jólamánuðinn. Hann er
miðaldra, giftur þriggja barna faðir
og stendur í stórræðum þennan síð-
asta mánuð ársins því að verklag
Hermanns eins og annarra venju-
legra íslendinga er að setja undir sig
hausinn á síðustu stundu og djöfla af
verki sínu. Bókin er síbylja frásagna
af háttalagi venjulegra íslendinga, í
þeim mæli að út úr flóir stundum og
samhengið verður óljóst ef nokkurt.
Lipurlega er skrifað og litlu máli
skiptir því þótt ekki sé allt efnið
jafnfast í forminu. Enda meginefnið
varla stórmæli í sjálfu sér, tilefni
þessara mann- og samfélagslýsinga
er endurnýjun Hermanns á stofum
sínum, íbú.ðá næstefstu hæð í sex
hæða blokk, það hefur .taðið til að
fjarlægja vegg milli stofanna.
Áður en lýkur hefur lesandinn
verið kynntur rækilega fyrir flestum
íbúanna í stigahúsinu. Nokkrir
heimilisfeðranna halda vikuleg
skrafþing hjá einum þeirra, sötra
kaffi úr glösum (ekki á kránni yfir
bjór eins og víða erlendis). Þeir
viðra með séríslenskum hætti stjóm-
málaskoðanir sínar þessar stundir,
hafa uppi palladóma og stóryrðafár
um fáránlega lifnaðarhætti í löngum
einræðum hver framan í öðrum og
þá samkvæmt reglunni að hrakfarir
eru alltaf sögulegar, úrræðaleysi því
hreint og klárt aukaatriði. Þess í
milli stunda húsfeður vinnu, þusa
yfir krökkum, verja flestir kvöld-
stundum fyrir framan sjónvarpstæk-
ið á heimili sínu.
Hermann lifir sem þolandi jafnt í
orði sem verki þótt hann vilji öðru
trúa, heldur frá sér armóði með
hörku samfara þjóðerniskennd sem
orðin er honum einkum virðing fyrir
ákveðinni tegund mataræðis en hlýt-
ur þó að éta sína skötu í blóra við
meirihlutavilja á heimilinu og í stiga-
húsinu. Bernsku hans og fleiri sögu-
persóna er ágætlega lýst, höfundur
nær að sýna með raunsönnum hætti
einfaldlega þess lífs í samanburði
við líðandi stundar; þessa einfald-
leika saknar Hermann.
Samfelldust saga aukapersónu er
af Gísla, eins af nábýlingum
Hermanns. Gísli þessi hefur ekki
fundið tilfinningum sínum farveg,
enda síst vanur því í bernsku að
tilfinningum væri flíkað á heimili
hans. Þar ríkti rammíslensk þver-
móðska í einu og öllu, fálæti og
þumbaraháttur. Gísli lendir upp á
kant við konu sína sem hann grunar
um ótryggð við sig en getur þó
ekkert sagt né sýnt. Hann er kominn
að suðumarki þegar hann tekur til
hendi með Hermanni við að brjóta
niður stofuvegginn. Sprengir þá, ef
að líkum lætur, eigin sálarmúr með
afdrifaríkum afleiðingum. Saga
Gísla þessa er hinn alvarlegi undir-
tónn sögunnar af Hermanni. Þjóðleg
kergja og skeytingarleysi venjulegra
fslendinga gagnvart tilfinningum
hvers annars og hinna óvenjulegri
hefur áreiðanlega leikið hina við-
kvæmari af okkur svo sem það gerir
Gísla. Hinir harðgerðari meðal okk-
ar bíta frá sér og viðhalda þar með
ósköpunum eða koma sér upp enn
Aramundur Backman.
þykkari brynju og þá með einhverj-
um afarkostum fyrir þá sjálfa.
Bókin er uppfull af fáránlegum
uppákomum, s.s. þeirri þegar brugð-
ið var út af vana á heimili Hermanns
og jólagæsin plokkuð heima, fiðrinu
blásið út um gluggann en þar með
ofan í jólakrásirnar á hæðinni fyrir
neðan sem geymdar voru á svölun-
um. Eða lýsingin á tjaldútilegu Her-
manns og fjölskyldu í Skaftafelíi
sem er ótrúleg og afkáraleg sé miðað
við heilbrigða skynsemi en hversdagsleg
og látlaus með miði af daglegu
fjölmiðlalífi landans og höfundur
lætur hinum fréttaþyrsta Hermanni
(hlustar á fréttir útvarps kl. 7, Stöð
tvö hálfátta, ríkissjónvarps kl. 8)
öðru hverju í té fréttir af innlendum
vettvangi ársins 1988 af gengisfell-
ingaumræðu og þ.u.l. Og þar með
enn lygilegri fullyrðingar en þær um
einkalíf Hermanns og sem lesendur
geta sannreynt á sjálfum sér, s.s.
fréttir af því þegar bankarnir stálu
gengisfellingunni. Ekkert er ofsagt
hjá höfundinum, Arnmundi Back-
man, af vettvangi þjóðmála og er
bókin þó blessunarlega laus við allan
„pólitískan realisma".
Óþarft að hafa fleiri orð um og
ekki annað eftir en óska lesanda
góðrar skemmtunar og nokkurrar
biðlundar framan af meðan persónur
eru að taka á sig mynd svo margar
sem þær eru. Og höfundi óska ég til
hamingju með ágætlega jafnvægt
skáldverk milli gamans og alvöru,
sitt fyrsta. Þvílíkur hörgull sem er á
slíkum verkum í allri tilgerð og tildri
íslenskrar sagnagerðar á líðandi
stund leyfi ég mér að óska eftir
smásagnasafni í þessum sama gam-
ansama anda.
María Anna Þorsteinsdóttir