Tíminn - 03.10.1990, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 3. október 1990
Tíminn 7
Þann veg er búið að tefla álviðræðunum að sýnt þykir að annað-
hvort rís álver á Keilisnesi eða að ekki verður af byggingu þess.
íslendingar hafa fulla þörf fyrír uppbyggingu atvinnulífsins og
viðhorf þeirra til stóríðju er almennt jákvætt. Fyrirtæki með 600
manns í vinnu er rísafyrírtæki á íslenskan mælikvarða og vissu-
lega skapast miklar væntingar þegar rætt er um svo stórar fram-
kvæmdir. Slíkar væntingar mega aldrei verða til þess að menn
missi sjónar á aðalatriðinu. Aðalatriðið er hvort hér sé um arð-
bæra framkvæmd að ræða er spilli þó ekki íslenskri náttúru til
mikilla muna meira en önnur atvinnustarfsemi. Þar er þó teflt á
tæpasta vað.
Hitt er þó öllu athyglisverðara að
þeir sem fyrst og fremst eiga að
bera áhættuna af verksmiðjunni
eru ekki eigendur hennar heldur
raforkuseljendurnir, þ.e. Lands-
virkjun. Ástæðan fyrir þessu er sú
að hugmyndin er að tengja raf-
orkuverðið heimsmarkaðsverði á
áli og eins og allir vita sveiflast það
upp og niður. Hér er því um mikla
áhættu að ræða. Það hlýtur að vera
óhjákvæmilegt að setja eitthvað
lágmark á raforkuna en með því
móti tækju eigendur væntanlegs
álvers á sig hluta áhættunnar.
Einnig er ljóst að aðrir raforku-
kaupendur, sem kaupa raforku af
Landsvirkjun, geta ekki búið við þá
áhættu að raforkuverð til þeirra
sveiflist til eftir álverði í heimin-
um. Frá því verður að ganga mjög
tryggilega að svo verði ekki. í dag
er staðan sú að árið 2005 verða all-
ar skuldir Landsvirkjunar upp
greiddar, þar með taldar skuldir
vegna Blönduvirkjunar. Þá er mið-
að við óbreytt verð til þeirra raf-
orkukaupenda sem nú eru. Allt
bendir því til þess að hægt sé að
lækka verð raforku til neytenda.
Áhættuþáttinn af nýju álveri verð-
ur því Landsvirkjun að taka út á
eiginfjárstöðunni. Raforkuverðið
sem álverinu er ætlað að greiða er
því aðalatriði þessa máls sem því
miður er ekki viðunandi í dag.
Staðsetning
álversins
Ekkert bendir til þess að iðnaðar-
ráðherra hafi nokkurn tíma dottið
í hug að staðsetja álver við Eyja-
fjörð eða Reyðarfjörð. Margt bend-
ir til þess að hann hafi ætlað sér að
fá sem flesta til stuðnings við stór-
iðju með því að láta í það skína að
sennilegt væri að hún risi í ná-
grenni við þá. Vitað var að stóriðja
yrði til þess að hækka fasteigna-
verð á stóru svæði umhverfis
væntanlega verksmiðju. Vissulega
var mönnum þetta ljóst og það jók
væntingarnar. Nú er iðnaðarráð-
herra aftur á móti orðið ljóst að
reiði manna er meiri en hann telur
hóf að og boðar nú að þjóðarhagur
hljóti að víkja til hliðar hagsmun-
um Eyjafjarðar og Reyðarfjarðar.
Iðnaðarráðherra var mikill bar-
áttumaður fyrir því að Bifreiða-
skoðun íslands hf. varð að veru-
leika og einnig sá hann um söluna
á Útvegsbankanum. í báðum til-
fellum ætla ég að þingmönnum
hafi fundist hann beita blekking-
um og af mér er það að segja að ég
trúi orðið illa Jóni Sigurðssyni. Ég
ætla að þannig sé einnig komið
fyrir mörgum í Norðurlandskjör-
dæmi eystra og Austfjarðakjör-
dæmi.
Hver er þjóðarhagur
í þessu máli?
Þjóðarhagur er óumdeilanlega sá
að við nýtum auðlindir þessa
lands. En því aðeins erum við að
nýta auðlindirnar okkur til góðs
varðandi raforkuframkvæmdir að
viðunandi raforkuverð náist. Við
erum fámenn þjóð í landi með
miklar auðlindir. Það er gjörsam-
lega vonlaust að þjóðarsátt geti
skapast um að standa svo að nýt-
ingu auðlinda landsins að fólks-
flótti í stríðum straumum eigi sér
stað frá landsbyggðinni til suðvest-
urhornsins. Þess vegna verður
ákvarðanataka um atvinnuupp-
byggingu vítt og breitt um landið
að eiga sér stað og fjármögnun
hennar að vera jafntrygg og upp-
bygging álversins. Það verða engar
hálfkveðnar vísur teknar gildar í
þessum efnum. Ráðherranum
verður að vera ljóst að það ófriðar-
bál sem kveikt hefur verið verður
ekki slökkt nema ljóst sé að unnið
er að framför landsins alls. Ríkið
hefur þær skyldur að tryggja at-
vinnutækifæri til mótvægis upp-
byggingunni á Keilisnesinu. Það
þýðir ekkert að halda því fram að í
uppbyggingu úti á landi eigi að
fara fyrir gróðann af nýju álveri
eftir aldamót. í þá uppbyggingu
þarf að fara samhliða hinni.
Sú ríkisstjórn sem nú situr hefur
stjórnað betur þessu landi en
margar ríkisstjórnir sem á undan
henni hafa setið. Þess vegna er mér
það ærið áhyggjuefni ef henni er
ekki ljós alvara þessa máls. Fyrsti
togari íslendinga strandaði við
Keilisnes og betri örlög vil ég
þeirrar ríkisstjórnar sem nú situr.
Henni er því nauðsyn að gá að sér í
stöðunni. Það er hægt að ná sátt-
um um álver á Keilisnesi ef menn
vilja sættir. Þær sættir snúast um
þjóðarhag, þær sættir snúast um
uppbyggingu um land allt er tryggi
íslenskri þjóð nýtt hagvaxtarskeið,
byggt á stöðugleika sem náðst hef-
ur í efnahagsmálum.
Áskell Einarsson:
í takt við tilveruna
Vera
Það er skoðun sumra þjóðfélagsfræðinga að sam-
vinnustefnan eigi betur við á einu þjóðfélagsskeiði en
öðru og hjá sumum þjóðfélagshópum frekar en öðr-
um. Fyrir þessu eru viss rök, t.d. þegar í hlut eiga
þjóðfélagshópar, þar sem um er að ræða nokkurt
efnahagslegt jafnræði á milli manna, ef um er að
ræða hópa, sem sameinast um að losna undan arð-
ráni. Þessi einkenni voru til staðar í íslensku efna-
hagslífí, þegar landið var að losna úr viðjum erlendr-
ar verslunar og var vamarbarátta gegn því að innlend-
ir verslunaraðilar næðu sömu tökum og hinar er-
lendu selstöðuversianir höfðu áður.
Til viðbótar þessu er að sumar
byggðir og íbúar þeirra mynduðu
samtök um kaup á nauðþurftum
og sölu afurða, m.a. vegna þess að
engum þótti arðbært að eiga við þá
viðskipti, með alhliða vöruvali.
Það er ekki að undra, þótt sam-
vinnufélögin hafi verið hluti sjálf-
stæðisbaráttu þjóða, þegar leysa
hefur þurft af hólmi erlent arðrán,
einkum þar sem innlendir gróða-
aðilar höfðu augastað á betri
gróðavegum.
íslensk samvinnuhreyfing er
komin yfir þetta skeið. Eiginlega á
milli vita um að vaxa frá grasrót-
inni, þar sem hver félagsmaður gat
látið til sín taka og hafði vegna
nærveru sinnar skyn á starfsem-
inni.
Það einkenndi samvinnuhreyf-
inguna á mótunarskeiðinu að
horfið var frá stórum samflotum
til smærri kaupfélaga. Þau voru
nánast við hverja vík, þar sem
hægt var að skipa upp vörum og
koma afurðum frá sér. Ástæða
þessa var sú, að með þessum hætti
var hægt að komast hjá kostnaði af
verulegu mannahaldi og stofn-
kostnaði. Þannig aðlöguðust kaup-
félögin að sannvirðishugsjóninni í
fullum skilningi og nýttu fórníýsi
þeirra er störfuðu á vegum þeirra,
sem oft voru sjálfboðaliðar eða
unnu fyrir lágum launum.
Þessi smækkun kaupfélaganna
gerði þau háðari Sambandi ísl.
samvinnufélaga, heldur en ef leið
svæðakaupfélaganna hefði verið
valin. Slík hefur samvinnuhreyf-
ingin verið, að þótt ýmis kaupfélög
hafi lent undir borðinu, hefur
Sambandið tekið að sér hlut
þeirra. Þannig hélt samvinnu-
hreyfingin höfði lengi vel, þótt
stórar landfræðilegar eyður mynd-
uðust í sjálfri samvinnustarfsem-
inni í landinu. Eftir stendur Sam-
band ísl. samvinnufélaga á brauð-
fótum og einskis megnugt að lið-
sinna kaupfélögunum og starfar í
engu samræmi við sannvirðishug-
sjónina. Helst er til ráða að breyta
deildum þess í hlutafélög og leita
fanga um aukið hlutafé til þeirra er
hafa gróðamat efst boðorða um
rekstur. Kaupfélagið í höfuðstaðn-
um er hætt rekstri eigin búða og
er nánast eignarhaldsfélag, án
raunverulegra eigna.
Allir sjá að áhrif félagsmanna eru
langsótt í þess konar félagsskap og
nánast ekki meiri en hins almenna
borgara, sem kallaður er í kjörklef-
ann á fjögurra ára fresti, til að
stjórna landinu. Menn spyrja: Er
þetta framtíðin og hlutskipti fé-
lagsmanna kaupfélaganna á kom-
andi árum? Eitt er víst að grasrót-
artímabilið er liðið undir lok. í
staðinn komi samstæður fyrir-
tækja, sem krefjast einbeittrar
stjórnunar um miskunnarlausar
nýtingar, fjármagns og vinnuafls.
Þrátt fyrir hugsjónina er það arð-
semin sem blífur, en ekki hin fé-
Iagslega velvild og samkennd, sem
einkennt hefur íslenskt samvinnu-
starf hingað til. Valið er um hvort
Hér erum við komin að
kjarna málsins. Er það
þess virði fyrir hinn al-
menna borgara að
stuðla að eignarhalds-
félögum um verslunar-
samstæður, í þeirri von
að þannig sé stutt að
hóflegu verðlagi eða
lækkuðu vöruverði,
þegar best lætur? Ljóst
er að ekki lengur dugar
það eitt að láta innrita
sig, sem félagsmaður, í
kaupfélag og staðfesta
það með tíu króna
greiðslu. Allt krefst fjár-
magns. Langtíma upp-
þornun eigin fjár er
meginmein samvinnu-
rekstursins í landinu.
arðsemin fari í heilu lagi til fjár-
magnseigenda eða hluti þess komi
fram í lækkuðu vöruverði og í
bættu afurðaverði.
Hér erum við komin að kjarna
málsins. Er það þess virði fyrir
hinn almenna borgara að stuðla að
eignarhaldsfélögum um verslun-
arsamstæður, í þeirri von að þann-
ig sé stutt að hóflegu verðlagi eða
lækkuðu vöruverði, þegar best
lætur? Ljóst er að ekki lengur dug-
ar það eitt að láta innrita sig, sem
félagsmaður, í kaupfélag og stað-
festa það með tíu króna greiðslu.
AHt krefst fjármagns. Langtíma
uppþornun eigin fjár er megin-
mein samvinnurekstursins í land-
inu.
Samvinnufélögin hafa lent í því
hlutverki að verða nauðvörn fólks-
ins og því hefur búsetu- og
byggðaröskun síðustu áratuga
lamað kaupfélögin, ennfremur
lagt á herðar þeirra skuldbinding-
ar, sem ekki eiga skylt við tilgang-
inn með starfsemi þeirra. Leggja
fram fé til atvinnurekstrar, sem
tekið er að láni og vitað er að gefúr
aldrei arð, setur mark sitt á afkom-
una, ef ekki eru til staðar aðrir
þættir sem jafna þetta. Öðru máli
gegnir um sveitarfélögin, sem
sækja eigin fé sitt í vasa skattborg-
aranna.
Við þetta bætist að samvinnu-
hreyfingin er í félagslegri stöðnun.
Ekki eru farnar nýjar brautir í
samvinnustarfseminni. Spurning
er hvernig samvinnuhreyfingin á
að komast í takt við veruleika sam-
tímans. Ljóst er að sá tími er liðinn
að kaupfélögin hafi efni á því að
vera efnahagslegar félagsmála-
stofnanir. Þá spyrja margir: Til
hvers kaupfélög og samvinnu-
rekstur?
Það sem er að gerast í íslensku
efnahagslífi, er að fjármagnið leið-
ir þróunina. Spurningin er þessi:
Tekst hér á landi að breyta saam-
vinnufélögum í öflug eignarhalds-
félög um atvinnureksturinn í land-
inu eða eiga kaupfélögin að koðna
niður hvert á sínum stað?
Við höfum hér á íslandi dæmi um
nýtísku verslunarhætti, t.d. hjá
Hagkaupum, þar sem stórrekstur-
inn hefur skapað hagkvæmni um
vöruverð og um leið fyllstu arð-
semi. Svo er nú komið að heild-
salastéttin óttast þessa þróun. Það
er leitt að íslenskir samvinnu-
menn skuli ekki hafa verið braut-
ryðjendur í þessum efnum.
Hér þarf að viðhafa nýjar vinnu-
aðferðir. Verslunarstarfsemi Sam-
bandsins er orðin sá dragbítur,
sem kaupfélögin sniðganga, þegar
svo sýnist. 'fakist samvinnuhreyf-
ingunni ekki að komast í takt við
veruleikann sannast kenningar
sumra íhaldssamra hagfræðinga
um að samvinnustefnan eigi ekki
við nema í vanþróuðum þjóðfélög-
um.