Tíminn - 04.10.1990, Side 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 4. október 1990
Guðmundur Daníelsson
- í tilefni áttræðisafmælis -
Guðmundur Daníelsson rithöfundur hefði orðið áttræður í dag,
4. október, ef hann hefði lifað, en hann lést fyrr á þessu ári. Það
æxlaðist svo fyrir um það bil áratug að við Guðmundur kynnt-
umst allvel. Svo vildi til að á sjötugsafmæli hans bað Ríkisút-
varpið mig að fara nokkrum orðum um skáldskap hans í dagskrá
af því tilefni. í framhaldi af því þróuðust mál svo að ég tók að mér
að skrifa yfirlit um sagnagerð hans fram til þess tíma, og kom
það út sem lítið bókarkver og fylgdi tíu binda ritsafni hans sem
út var gefið árið eftir.
Vinnan við þetta kver varð mér að
mörgu leyti sérkennileg reynsla.
Oftar en ekki, þegar við bók-
menntafræðingar tökum okkur
fyrir hendur að gera yfirlit um
skáldskap einhvers höfundar, þá er
þar um að ræða menn sem um
lengri eða skemmri tíma, jafnvel
aldir, hafa Iegið í gröfum sínum.
Hér horfðu mál öðru vísi við, höf-
undurinn var enn í fullu fjöri, og
það sem meira var, hann var sjálfur
áhugasamur um verkið og raunar
samvinnufús í besta máta.
Og ekki gat ég annað en dáðst að
Guðmundi fyrir þolinmæðina og
stillinguna sem hann sýndi í þessu
samstarfi okkar. Ég sat yfir honum
langtímum saman og spurði hann
spjörunum úr um það hver hefði
verið meining hans með þessu eða
hinu í einni bókinni eftir aðra. Við
öllu gaf hann greinargóð svör og
gaukaði reyndar ýmsu að mér um-
fram það sem ég spurði.
Ég kynntist því raunar betur síðar
að hann var vissulega metnaðar-
fullur höfundur fyrir eigin hönd og
síður en svo sama um það sem sagt
var á prenti um verk hans. En
þama stillti hann sig svo vel að ég
get enn fúllyrt að hann lét mig al-
gjörlega sjálfráðan um það hvað ég
setti saman um sögumar. Veit ég
ekki hvort allir höfundar hefðu
ráðið við að gera það sama í þess-
um sporum. Og fyrir mig persónu-
lega varð það svo vitaskuld ánægju-
legast að ekki gat ég annað fundið
að loknu verki en að hann væri að
minnsta kosti allvel ánægður með
árangurinn.
Upp úr þessu urðum við Guð-
mundur svo allgóðir kunningjar og
áttum oft ánægjuleg samtöl um
bókmenntimar og um landsins
gagn og nauðsynjar. Varðandi per-
sónu hans er mér minnisstæðast
hvað maðurinn var allur hress og
víllaus í besta máta. Skáldlistina
tók hann vissulega alvarlega og
ræktaði hana af fullum þunga lista-
mannsins. En þess á milli var hann
í allri framkomu rétt eins og við
hinir, tilbúinn í grín og glens þegar
svo bar undir. Þar tókst afburða-
listamanni og einum af mestu rit-
höfundum þjóðarinnar að skilja
svo á milli listar og daglegra hátta
að hvorugt truflaði hitt.
Núna er Guðmundur hins vegar
genginn á vit feðra sinna. Það
breytir nokkuð afstöðu okkar til
verka hans, að því leytinu til að
núna er orðið hægt að líta yfir þau
í heild og reyna að vega og meta
gildi þeirra, sem og það hver þeirra
séu liídegust til langlífis.
Ég fullyrði að í heild er skáldskap-
ur Guðmundar það rismikill að
engin ástæða er til að ætla annað
en að sögur hans verði lesnar
áfram um fyrirsjáanlega framtíð.
Þó verður að gera ráð fýrir að sumt
endist þar betur en annað líkt og
gerist um öll mannanna verk. Mér
þykir til dæmis líklegt að sögur
hans af Suðurlandi muni máski
ekki endast eins vel og ýmislegt
annað. Þær eru í talsverðum mæli
bundnar stað og stund, nánar til
tekið raunverulegum mönnum
sem Guðmundur fór ekki í felur
með að væru þar fyrirmyndir að
einstökum persónum. Þess vegna
má vera að þegar þeir eru frá, sem
muna þessa menn, þá kveiki sög-
urnar ekki lengur sama áhugann
og þegar þær komu út.
Annars er það sannast sagna að
Guðmundur var svo afkastamikill
höfundur að nánast ókleift er að
gera nothæft yfirlit um verk hans
nema í talsverðu máli. Hann átti
langan starfsferil og kom mjög víða
við. Þekktastur er hann fyrir skáld-
sögur sínar, en hann skrifaði margt
annað, smásögur, ljóð, viðtöl, ferða-
þætti, og töluvert vann hann að
þýðingum, einkum hin síðari árin.
Skáld mannsins
Þó má geta þess að Guðmundur
var allt frá upphafí vega fýrst og
fremst skáld mannsins og manns-
sálarinnar, en miklu síður skáld
þjóðfélagsins. Þetta á sér vafalaust
að stórum hluta rætur í þeirri mót-
un sem hann hefur fengið í upphafi
sem skáld. Til skýringar má geta
þess að hann var fæddur 1910 og
gaf út fyrstu bók sína 1933.
Á bemskuárum hans var nýróm-
antíkin allsráðandi í íslenskum
bókmenntum. Það fól í sér að þá
voru skáldin sérstaklega upptekin
af sálarlífi sínu og innri manni -
segja má að tilfinningalífið hafi þá
verið sett í öndvegi - en þjóðfélags-
þróunin, stéttabaráttan, kjaramál-
in, og hvað það var annað sem
snerti efnislega og efnahagslega
framþróun samfélagsins, var hins
vegar nánast algjörlega utan við
áhugasvið þeirra. Að vísu væri það
of mikil einföldun að halda því
fram um Guðmund Daníelsson að
hann hafi einvörðungu verið ný-
rómantískt skáld, en þetta segir
okkur samt, að ég hygg, töluvert
mikið um það sem nefna mætti
meginatriðin í skáldlegum sér-
kennum hans. Þegar tískan sveigð-
ist svo yfir til hinna þjóðfélagslegri
og pólitískari yrkisefna - reyndar
meðan hann var enn ungur maður
- þá hélt hann sínu striki og lét
engan segja sér fýrir verkum.
í samræmi við þetta var það svo að
Guðmundur byrjaði mjög snemma
á rithöfundarferli sínum að fást við
það sem best liggur við að tala um
sem sterka menn - sterka einstak-
linga. Honum varð þar miklu frekar
nærhendis að kryfja mannlega ein-
staklinga heldur en að skoða þjóð-
félagið og einstaka drætti þess, sem
þó var hvað mest í tísku um þær
mundir. Og þessu má segja að hann
hafi haldið áfram allar götur síðan.
Af þeim sökum má segja að það hafi
tiltölulega snemma orðið aðals-
merki hans sem höfundar hvað
honum lét vel að lýsa tilfinningalífi
fólks. Þessa gætir að vísu mismikið
í sögum hans, og í ýmsum af hinum
gamansamari má vissulega segja að
persónurnar búi ekki yfir tiltakan-
lega miklum innri átökum. En í
ýmsum af bestu sögum sínum hygg
ég að hann lýsi svo miklum tilfinn-
ingalegum átökum og af svo mikilli
leikni að þar fari ekki margir höf-
undar í fótspor hans.
Skáldsögumar
Á eftirstríðsárunum hélt hann
þessu mjög fast til streitu í fjórum
stuttum sögum undir nóvelluformi
sem hann birti þá. Þessu tímabili
lauk með Blindingsleik, einu
mergjaðasta verki hans fýrr og síðar.
Eftir það snéri Guðmundur hins
vegar blaðinu að nokkru leyti við
og fór að skrifa veigameiri skáld-
sögur með sögulegri uppistöðu.
Þær urðu tvær þarna, Hrafnhetta,
um ógæfusama erlenda stúlku sem
kom hingað til lands snemma á átj-
ándu öld og bar hér beinin, og Son-
ur minn Sinfjötli, sem sækir efni
langt aftur í fjarlæga fortíð, allar
götur til Völsunga á forsögulegum
germönskum tíma.
Guðmundur Daníelsson rithöfundur
Að því loknu færði Guðmundur
sig hins vegar nær samtímanum í
tíma og rúmi, er hann fór að skrifa
sögur sem sóttu efni sitt í nálægan
tíma, nánar til tekið fólk og atburði
á Suðurlandi, og gott ef ekki í Ár-
nessýslu einni saman. í því áhlaupi
urðu til sögurnar Húsið, Tuminn
og Teningurinn og Jámblómið.
Hér skulu þessar sögur ekki raktar
í smáatriðum, en þess eins getið að
í þeim er eins konar heimilda-
sagnagerð á ferðinni, auk þess sem
þar er enn áberandi áhugi þess höf-
undar sem skoðar manneskjuna
fremur en þjóðfélagsgerðina.
Og máski má segja að enn hafi
Guðmundur verið á Suðurlandi í
næstu og kannski mergjuðustu
bók sinni fýrr og síðar, en það er
Bróðir minn Húni. Það er for-
kunnarvel skrifuð bók, ákaflega vel
hnitmiðuð og yfirveguð, og
kannski það verk hans þar sem ein-
staklingshyggjan, sem ég gat um,
kemur hvað skýrast fram hjá hon-
um. Eftir það hélt hann síðan enn
áfram og skrifaði Vestangúlp garró,
skáldsögu sem gerist á Suðumesj-
um, nær í lýsingum sínum fram
undir síðara stríð og minnir í ýmsu
á það sem hann hafði áður gert í
Blindingsleik. Og við þetta bætti
hann síðan tveimur sögulegum
skáldsögum um forfeður sína
sunnanlands, Dómsdegi og Bók-
inni um Daníel. Með þessum fjór-
um verkum var hann þar með bú-
inn að skapa sagnabálk sem fæst
við breytingatímann hér á landi,
þegar samfélagið var að þróast frá
frumstæðu sveitaþjóðfélagi og yfir
í áttina að því tæknisamfélagi sem
við búum við í dag, og er með þeim
orðum aðeins drepið á mikið efni
og forvitnilegt sem leynist innan
spjalda þessara bóka allra.
Énn bætti hann svo við sögunni
Tólftónafuglinn, þar sem hann
hvarf aftur til nóvelluformsins og
beitti markvisst kímni með lýsing-
um á persónum sem engum kunn-
ugum duldist að áttu sér fýrir-
myndir af holdi og blóði. Og síðasta
skáldsaga hans var svo Vatnið, enn
ein sagan um sterkan einstakling,
sem að þessu sinni var kona sem
sett var niður við Þingvallavatn og
kraftur þess látinn mynda með
meistaralegum hætti togstreitu við
persónur bókarinnar.
Margt fleira mætti segja um ein-
stök skáldverk Guðmundar Daní-
elssonar, og sérstaklega væri
ástæða til að minna á þá hressilegu
kímni sem víða gætir í verkum
hans. Líka er full ástæða til að
benda á það einkenni hans sem
skáldsagnahöfundar að hann var
ákaflega góður sögumaður; í því
felst að honum lét mjög vel að
segja frá, byggja upp söguþráð og
skapa áhugaverðar og eftirminni-
legar persónur, sem vitaskuld er
mikill styrkur hverjum rithöfundi.
Bróðir minn Húni
Ef horft er eftir því hverjar af sög-
um Guðmundar séu líklegastar til
langlífis þá kemur Bróðir minn
Húni óhjákvæmilega fljótt upp í
hugann. Sú saga er sérstæð að
formi fýrir þá sök að í henni segja í
rauninni tveir bræður úr íslenskri
sveit frá, annar látinn og hinn sem
hefur komist í eftirlátin blöð hans.
Togstreitan þar skapast fýrir tilstilli
Reykjavíkurstúlku sem verður
þeim skeinuhætt, og þó fýrst og
fremst öðrum þeirra, Húna. Sá er
mjög sérstæður að skapgerð, fullur
af eldmóði og ofurmennisdýrkun,
svo að einna helst minnir á hetju-
hugsjón íslendingasagna. Hann
vill nýta krafta sína, sýna yfirburði
sína og hvorki meira né minna en
vinna sigur á öllu því sem verður á
vegi hans. Honum tekst þetta
framan af, en þegar stúlkan úr höf-
uðborginni verður á vegi hans þá
kemur í Ijós að hann hefur ekki í
fúllu tré við hana.
Þarna er að vísu fleira gefið í skyn
en sagt berum orðum, en þessum
átökum lýkur þó þannig að Húni
bindur sjálfur enda á líf sitt, velur
þann kostinn sem þar er nefndur
að deyja standandi. Bókin er vissu-
lega flóknari en svo að hægt sé að
gera henni nægilega rækileg skil
hér. En í stuttu máli er hún það
mergjuð lýsing • á sérstæðum
mannlegum hetjupersónuleika að
það má mikið vera ef hún á ekki
eftir að draga að sér áhugafólk um
bókmenntir og skáldskap enn um
langa hríð.
Blindingsleikur
Tvær aðrar bækur Guðmundar
leita líka á hugann þegar horft er
eftir lífvænlegustu sögum hans.
Önnur þeirra er Blindingsleikur.
Guðmundur benti mér sjálfur á að
þar myndi hann hafa skrifað undir
áhrifum frá sögunni Réttarhöldin
eftir Franz Kafka, og fer held ég
ekki á milli mála að þau áhrif eru
greinileg. Þessi saga Guðmundar
er sérstæð og áhugaverð fýrir þá
sök að þar má segja að söguþráður
eða persónur séu ekki meginatrið-
ið, þótt vissulega sé hvort tveggja
vel til sniðið og býsna margslung-
ið, svo sem endranær hjá höfundi
sínum.
Það sem telja má höfuðatriði sög-
unnar er hins vegar rannsókn eða
úttekt á refsingunni sem slíkri, án
þess að endilega þurfi að liggja
refsiverður glæpur þar að baki.
Þetta má þykja mótsagnakennt, en
þó er hér meðal annars lýst manni
sem ekki verður séð að hafi neitt
refsivert til saka unnið, en bíður
þess eigi að síður að taka út refs-
ingu, og tekur hana út að lokum.
Viðfangsefnið hér er þannig sér-
stætt og sérkennilegt, og má
reyndar einnig rökstyðja að hér séu
harmsöguleg efnistök á ferðinni,
líkt og við þekkjum til að mynda úr
íslendingasögum, svo sem í von-
lausri baráttu Njáls á Bergþórs-
hvoli við forlögin og ósigur hans
fýrir þeim.
Það sem mér virðist þannig vera
einna sérstæðast og áhugaverðast
við þessa bók er það hvemig í
henni er lýst vonlausri baráttu við
að komast undan refsingu sem ekki
hefur verið unnið til. Þetta má með
hversdagslegra orðalagi orða þann-
ig að stundum er eins og mönnum
gangi illa og þeim sé líkt og refsað
fýrir eitthvað sem þeir hafa alls
ekki gert. Ég minnist þessi ekki í
fljótu bragði að annar íslenskur
höfúndur hafi tekið jafn afmarkað á
þessu viðfangsefni, hvað þá skilað
því með jafn listargóðum hætti og
Guðmundur gerði í þessari bók.
Vestangúlpur garró
Hin bókin er Vestangúlpur garró,
skáldsaga sem að minni hyggju
hefur alls ekki vakið þá athygli sem
hún verðskuldar. Hún er á svipað-
an hátt og hin kmfning á glæpn-
um, í anda Kafka, nema hvað hér
má segja, ef eitthvað er, að öllu
lengra sé gengið í því að kafa niður
í mannlegt eðli, nánar til tekið
þann þátt þess sem framkallar
glæpi og afbrot, og kallar þannig á
refsingu. Einhvem tíma hef ég
komist svo að orði um þessa sögu
að hún sé glæpasaga, og styðst það
við byggingu hennar, sem er þess
eðlis að í henni er lesandi leiddur
beint inn í glæpasamfélag og
kynntur fýrir persónum sem em
ótíndir glæpamenn og ekkert ann-
að.
Hins vegar er þetta ekki glæpa-
reyfari af þeirri tegund þar sem
byrjað er á því að framinn er glæp-
ur og sagan síðan byggð upp sem
leit að hinum seka. Þvert á móti má
rökstyðja það að í þessari sögu sé
glæpurinn, sem raunar er ekki
framinn fýrr en undir bókarlok,
aukaatriði, en aðalatriðið sé sál-
fræðileg kmfning á glæpum,
glæpamönnum og atferli þeirra
öllu. Og jafnframt er það sérkenni
þessarar bókar að nánast óhugs-
andi er að skilgreina hana sem
hefðbundið ádeiluverk, allra síst fé-
lagslegt, á glæpi og orsakir þeirra.
Þvert á móti er hér enn eina ferðina
um að ræða þann áhuga höfundar
á sérstæðum einstaklingum og
mannlegu eðli sem kannski gerir
hvað mest af frábæmm árangri
hans á sviði sagnagerðar.
Og af sjálfu leiðir þá að Guðmund-
ur Daníelsson hefur sem skáld ver-
ið nokkuð á skjön við samtíð sína.
Síðustu sextíu árin hafa sem kunn-
ugt er verið mikið umbrotatímabil
í pólitískri sögu þjóðarinnar. Sér-
staklega hafa vinstri og félagslegar
hreyfingar margs konar verið hér
áberandi. Er það kunnari saga en
svo að rekja þurfi, sem og hitt hve
slíkar skoðanir hafa sett mark sitt á
meginpartinn af þeim nýja sagna-
skáldskap sem hér stóð lengst upp
úr þennan tíma.
En slík sögulega þróun eða tilvilj-
un má samt ekki verða til þess að
menn útiloki allan annan skáld-
skap og afskrifi hann sem óferj-
andi. í áhuga sínum á sterkum ein-
staklingum og mannlegu eðli yfir-
leitt kaus Guðmundur að berjast
áfram til hliðar í strauminn. Það
dylst engum, sem kynnir sér til
dæmis þessar þrjár sögur hans, að
þær eru ákaflega kjarngóður skáld-
skapur og máski sígildari og þar
með vænlegri til langlífis en margt
það sem meira hefur verið hossað.
Þess vegna kæmi mér ekki á óvart
þó að margt í þeim yrði því meira
lesið því lengur sem tímar líða
fram. Eysteinn Sigurðsson.