Tíminn - 02.11.1990, Blaðsíða 9

8 Tíminn
Föstudagur2. nóvember 1990
Föstudagur2. nóvember 1990
Tíminn 9

21. Kirkjuþing Þjóðkirkjunnar fjallar um þungvægar siðfræðilegar spurningar í sambandi við brottnám og ígræðslu líffæra:
Hvenær er dauður maður látinn?
Á Kirkjuþingi Þjóðkirkju íslands í gær
var lögð fram tillaga til þingsályktunar
um skilgreiningu dauða og brottnám og
ígræðslu líffæra. Álitsgerð um þetta efni
var unnin á vegum Rannsóknarstofnunar
í siðfræði við Háskóla íslands og flutt á
Kirkjuþinginu af Birni Björnssyni, pró-
fessor í guðfræði við HÍ.
Á Kirkjuþingi 1989 voru spurningar um
þessi mál til umfjöllunar og var þá sam-
þykkt að láta vinna sérfræðilegt álit um
ígræðslu líffæra og skilgreiningu dauða.
Biskup íslands og Kirkjuráð fór þess á leit
við Rannsóknarstofnun í siðfræði að taka
verkefnið að sér. Starfshópur Siðfræði-
stofnunarinnar, sem í áttu sæti Björn
Björnsson guðfræðiprófessor, Mikael M.
Karlsson dósent í heimspeki við HÍ, Páll
Ásmundsson yfirlæknir á Landspítalanum
og Vilhjálmur Árnason lektor í siðfræði við
HÍ, ákvað að hafa til hliðsjónar í umfjöllun
sinni að á síðasta Alþingi voru lögð fram
tvö frumvörp, annað um skilgreiningu
dauða og hitt um ígræðslu líffæra. Munu
það vera fyrstu lagafrumvörpin sem lögð
eru fram á íslandi um þetta efni.
Hið tæknilega mögulega
getur verið siðferðilega
rangt
Tillaga Kirkjuþings hljóðar svo: „Kirkju-
þing samþykkir þau meginviðhorf sem
fram koma í álitsgerð Rannsóknarstofnun-
ar í siðfræði, að skilgreining dauða skuli
miðast við algjört heiladrep, og að brott-
nám og ígræðsla líffæra skuli heimiluð að
uppfylltum tilteknum skilyrðum."
Það helsta, sem kemur fram í álitsgjörð
Siðfræðistofnunarinnar, eru siðferðilegar
spurningar sem hafa vaknað vegna þeirra
hröðu tæknilegu framfara, sem átt hafa sér
stað í læknisfræði undanfarna áratugi.
Samfara þeim hafa skapast möguleikar á
því að halda með vélum lífi í manneskju,
sem áður fyrr hefði taiist látin. Þannig að
sú skilgreining að manneskja sé látin, þeg-
ar hjartað er stopp og öndun hætt, er orð-
in úrelt.
Einnig munu spurningar varðandi líf-
færaflutninga hafa vaknað hjá kirkjunnar
mönnum, því hin fullkomna nútímatækni
læknisfræðinnar gerir kleift að flytja lífs-
nauðsynleg Iíffæri úr einum manni til ann-
ars. Tengist sú spurning dauðaskilgrein-
ingu náið, vegna þess að líffæri svo sem
hjarta og lungu eru flutt úr nýdánu fólki
yfir í aðra sem þurfa á þeim að halda til að
halda lífi.
Hvenær hefst mannlegt líf
og hvenær lýkur því?
Þær helstu spurningar, sem risið hafa
samfara þessu og sem leitað er svara við í
umræddri álitsgerð, eru spurningar eins
og „Er alltaf rétt að að gera allt sem hægt
er til að halda lífinu í deyjandi manneskju?
Er réttlætanlegt að fjarlægja líffæri úr ný-
látnum manni og græða þau í aðra mann-
eskju? Þessar spurningar snúast um „mörk
mannlegrar tilveru og merkingu sumra
þeirra grunnhugtaka sem tilvist okkar
byggir á".
í álitgerðinni segir: „Dauðinn felur alltaf
í sér að einhver lífsstarfsemi sé hætt end-
anlega og er óafturkræf." En nú þegar lífs-
nauðsynleg líffæri hafa stöðvast og verið
fengin til starfa að nýju með tækjum, get-
ur verið erfitt að skilgreina hvaða lífsstarf-
semi er átt við. Það að koma stöðvaðri lík-
amsstarfsemi af stað aftur með tækjum
hefur bjargað sjúkum og slösuðum úr
bráðri lífshættu, en einnig viðhaldið lífi í
sjúklingum sem eru í djúpu dái, „þar sem
engin sálarstarfsemi, ekkert sálarlíf, á sér
stað. Samkvæmt hefðbundnum skilmerkj-
um dauða eru slíkir sjúklingar lifandi".
Dauðaskilgreiningar
Ef öll sálarstarfsemi manneskju er endan-
lega hætt, er hún þá ekki látin? En sálar-
starfsemi, þó erfitt sé að útskýra það á ein-
faldan hátt, felur í sér eftirtalda þætti:
hugsun, skynjun, minni, ímyndun, skiln-
ing, tilfinningar, geðshræringar, ætlun og
hvatir, bæði meðvitaðar og ómeðvitaðar.
„Sálarlífið í þessum skilningi byggir á
starfsemi heilans. í ljósi þessa má spyrja
hvort ekki sé rétt að líta svo á að lykilstarf-
semin, sem er undirstaða lífsins, sé starf-
semi heilans og að skilgreina dauða manns
sem heiladrep, eins og raunar hefur verið
gert í mörgum löndum. Með heiladrepi er
átt við að heilinn sé orðinn endanlega
óstarfhæfur. í langflestum tilvikum hleyp-
ur drep í heilann vegna skorts á blóðflæði
til hans og veldur það dauða heilafrum-
anna.“
Hvenær er heilinn hættur
að starfa?
„Sérfræðingar skipta heilanum upp í tvo
meginhluta: heilahvel og heilastofn. í
reynd er hvor hluti um sig flókið kerfi sem
er samsett úr mörgum ólíkum hlutum." í
samræmi við þessa skiptingu hafur verið
greint á milli þrenns konar heiladreps:
heilahvelsdreps, heilastofndreps, og algjörs
heiladreps, sem felur í sér hin bæði.
Heilahvelsdrep: í stuttu máli sér heilahvel
um svonefnda „æðri“ starfsemi heilans:
meðvitund, hugsun, ályktunarhæfni,
ímyndun og minni, málhæfni og sköpunar-
gáfu, og samhæfingu skynáreita. „Þegar öll
starfsemi heilahvels er endanlega hætt, við
heilahvelsdrep, er manneskjan ófær um að
hafa merkingarbær samskipti við umhverfi
sitt. Persónuleiki hennar er horfinn, hún
getur engin mannleg samskipti haft og er
óafturkræft meðvitundarlaus." Þrátt fýrir
þetta getur manneskja lifað lengi í dái, ef
hún fær viðeigandi umönnun.
Heilastofnsdrep: „Heilastofninn stjórnar
augnhreyfingum, ýmsum ósjálfráðum við-
brögðum, jafnvægisskyni, hjartslætti og
öndun. Við heilastofnsdrep, það er þegar
heilastofninn hættir alfarið og endanlega
að starfa, sýnir manneskjan aldrei framar
mörg þau viðbrögð sem einkenna lifandi
líkama. Hún andar ekki sjálfkrafa, en þótt
heilastofninn stjórni hjartslætti að hluta,
þá getur hjartað slegið enn.“ Ef öndun er
viðhaldið, ásamt annarri nauðsynlegri
meðferð, þá getur hjartað slegið áfram í
einhvern tíma.
Algjört heiladrep
Algjört heiladrep felur í sér öll einkenni
dreps heilahvels og heilastofns. „Sjálfkrafa
öndun er hætt, flest þeirra viðbragða sem
einkenna lifandi líkama eru ekki lengur til
staðar og sálarlífið er endanlega úr sög-
unni“. Því segir jafnframt í álitsgjörðinni:
„Ef það er rétt að úrskurða mann látinn
þegar öll sálarstarfsemi hans er algjörlega
og endanlega hætt, þá er réttmætt að skil-
greina dauða sem algjört heiladrep.“
En algjört heiladrep felur ekki í sér að
hjartað stöðvist og getur það slegið sjálf-
krafa enn um stund sé öndun viðhaldið
með hjálp búnaðar. Því verður að horfast í
augu við að þó að algjört heiladrep feli í sér
að öll sálarstarfsemi sé úr sögunni og
manneskjan því skilin við, þá felur það
ekki í sér dauða líkamans. „En oftast nær
er ekki ástæða til þess að viðhalda lífi í lík-
amanum eftir að manneskjan deyr, enda
felur það í sér óvirðingu við manneskjuna
að halda slíkum líkama á lífi án réttmætrar
ástæðu."
Dr. Bjöm Bjömsson prófessor flytur álitsgerð Slðfrseðlstofhunar á Kirkjuþingi. Til vinstrí á myndinni ei biskup Islands, herra Ólafur Skúlason.
Lögbundin skilgreining
á dauöanum
í frumvarpi til laga um dauðaskilgrein-
ingu, sem flutt var á síðasta Alþingi, segir:
„Maður telst vera látinn þegar öll heila-
starfsemi hans er hætt og engin ráð eru til
að heilinn starfi á ný.“ Eins og af ofan-
greindu má sjá er þetta í fullu samræmi við
álitsgjörð Siðfræðistofnunarinnar, en þar
er þó bent á að gæta beri ýtrustu varúðar í
öllum tilvikum þegar dauði manneskju
orkar tvímælis. Því verði skilgreining á
stöðvun heilastarfseminnar að vera ítarleg.
í álitsgjörðinni er einnig bent á að á ís-
landi finnist engin löggjöf um skilgrein-
ingu og skilmerki dauða, því lengst af hafa
þau þótt augljós. „Vegna breyttra aðstæðna
hafa margar þjóðir á liðnum árum sett sér
lög sem telja mann látinn ef heili hans er
hættur að starfa. íslendingar eru síðastir
þjóða í Vestur-Evrópu til að undirbúa slíka
löggjöf." Því er bent á í álitsgjörðinni að
ávinningur af ofangreindri löggjöf, með
þeim breytingum sem þeir leggja til, yrði
talsverður fyrir okkur, því spurningin um
hvenær manncskja er dáin er orðin mun
umsvifameiri heldur en áður var.
Brottnám líffæra
Um þetta efni segir m.a. í álitsgjörðinni:
„Flutningur líffæra milli manna hefur ver-
ið stundaður með batnandi árangri síðustu
30 ár. Lengi vel var nær eingöngu um að
ræða nýru, en á síðustu árum hefur
ígræðsla hjartna, lungna, lifra og briskirtla
færst mjög í vöxt."
„Meginvandamál líffæraflutninga er sú
árátta líkamans að hafna ígræddu líffæri
eins og hverjum öðrum aðskotahlut. Þessi
höfnun er mun kröftugri eftir sem vefir
gefanda og þiggjanda eru ólíkari." Því eru
systkini, foreldrar og börn best til þess fall-
in að vera gefendur ígræðslulíffæris.
En langflest ígræðslulíffæri eru úr ný-
látnu fólki. „Til þess að finna þiggjendum
líffæri með líka vefjagerð hafa verið stofn-
uð svæðasamtök á borð við Scandiatrans-
plant á Norðurlöndum sem skrá vefjagerð
allra sjúklinga sem bíða líffæra. Því fleiri
sem eru á skrá þeim mun meiri líkur eru á
að finna líffæri hentugan samastað. Nær
allir líffæraþegar þarfnast lyfja til að bæla
niður höfnun. Þörf slíkra lyfja er mismikil
eftir því hve gott vefjasamræmi er við
ígræðslu."
Líffæri úr lifandi eða
látnum gjafa
Eins og gefur auga leið eru því takmörk
sett hvaða líffæri lifandi gefandi getur látið
frá sér. Því er aðeins um að ræða líffæri
sem viðkomandi má missa, t.d. annað nýr-
að eða hluta úr lifur eða brisi. Kostir
ígræðslu úr lifandi er möguleikinn á góðu
vefjasamræmi.
Tfmamynd: Aml BJama
Batnandi meðferð við höfnun og minnk-
andi vægi samræmis hefur ýtt undir
ígræðslu nýrna úr óskyldum eða fjarskyld-
um. Ekki er það þó algengt, og hafa nokk-
ur brögð verið að því að fólk í fátækum
löndum hafi selt úr sér nýrun og hefur
slíkt athæfi verið harðlega fordæmt um
nær allan heim.
„Langflest ígræðslulíffæri eru sem fyrr
sagði í nýlátnu fólki. Hjörtu, lungu og lifr-
ar eru ekki einasta öll úr nýlátnum heldur
er hjarta gefandans sláandi þegar hafist er
handa um úrtöku. Líffæraflutningar hafa
því óneitanlega verið einn hvati þess að
innleiða algert heiladrep sem meginskil-
greiningu dauða, Slík löggjöf leyfir að fjar-
lægja líffæri til ígræðslu áður en slökkt er
á öndunarvélum, hafi gefandinn verið úr-
skurðaður látinn, þótt öndun og hjart-
slætti sé viðhaldið vélrænt."
Siöferðislegur réttur
lifenda og látinna
„ígræðslur líffæra eru stundaðar til að
bæta heilsu manna, í mörgum tilvikum að
bjarga lífi þeirra. Hér er því um að ræða
verknað, sem þjónar án nokkurs vafa sið-
ferðilega góðum tilgangi." En á þessu máli
eru margar hliðar og vakna því ýmsar sið-
ferðilegar spurningar.
Ein þeirra er sú spurning hvort menn hafi
skýlausan rétt til að ráðstafa eigin líkama
eftir vild. En „tilefnislaus og háskaleg að-
för að eigin líkama stríðir gegn heilbrigðri
skynsemi og er siðferðilega ámælisverð".
Mun það velta upp spurningum um t.d.
sjálfsvíg. Öðru máli gegnir þó um rétt
manns til að heimila að úr líkama hans
verði numið brott líffæri í ótvíræðu lækn-
ingaskyni, enda sé ekki um háskalega aðför
að líkamanum að ræða.
Þegar um er að ræða ígræðslu lífsnauð-
synlegra líffæra, sem numin eru brott úr
manni sem hefur verið úrskurðaður látinn,
ættu að gilda sömu siðfræðileg rök og þeg-
ar um lifandi mann er að ræða. Þannig að
„aðgerðin sé í einhlítu lækningaskyni og
engin annarleg sjónarmið séu með í för,
t.d. verslun með líffæri, þá þjónar hún tví-
mælalaust góðu og göfugu markmiði, þ.e.
að bjarga mannslífi. Hafi maður siðferði-
legan rétt til að láta nema á brott líffæri úr
líkama sínum í lifanda lífi öðrum til heilla,
þá hefur hann ekki síður rétt til að svo
verði gert að honum látnum," segir m.a. í
álitsgjörðinni.
Lög um líffæraflutninga
Munurinn á lifandi og látnum líffæragjafa
er sá að auðvelt er að leita samþykkis lif-
andi gjafans, en orkað getur tvímælis þeg-
ar um látinn mann er að ræða, nema að
hann hafi látið í Ijós ósk um að líffæri hans
verði notuð til gjafar eftir dauða hans. Hér
er um að ræða sjálfræði og ákvörðunarrétt
einstaklingsins, hvað ber að gera ef t.d. til-
mæli hins látna um líffæraflutning liggja
ekki fyrir.
í frumvarpi til laga sem liggur fyrir Al-
þingi, um brottnám líffæra og krufningar
er, að sjálfsögðu, gerður greinarmunur á
lifandi gjafa og látnum. Þar er gert ráð fyr-
ir að Iifandi gjafi verði að hafa náð 18 ára
aldri. Megintilgangurinn þar mun vera að
koma í veg fyrir að óharðnaður unglingur
taki, vegna ímyndaðs eða raunverulegs
þrýstings, ákvörðun sem honum er í raun
þvert um geð eða skilur ekki að fullu.
Um látna líffæragjafa er sagt í frumvarp-
inu að samþykki hins látna eða nánasta að-
standenda þurfi að liggja fyrir. í álitsgjörð-
inni kemur fram að jafnvel megi ganga
skrefi lengra og t.d. krefjast skriflegs sam-
þykkis hins látna í öllum tilfellum, að ef til
vill geti fólk gengið með ákveðin „gjafa-
kort“ á sér, en þó er bent á að erfitt sé að
skipuleggja og viðhalda slíku kerfi. En þó
benda þeir á að krafa um samþykki verði að
vera skilgreint ítarlegar í þessum lögum og
að kynna beri almenningi innhald þeirra.
Eftir
Guðrúnu
Eriu
Ólafedóttur
. ...........................................................

■