Tíminn - 06.04.1991, Blaðsíða 1

Hér segir frá Áshildarmýrarsamþykkt, er
gerð var árið 1496 og sýnir óvæntan
mótstöðuþrótt landsmanna á öld er tal-
in hefur verið hin myrkasta í þjóðar-
sögunni
Hér fer á eftir merkileg ritgerð dr. Ó1
afs Lárussonar prófessors um Ás-
hildarmýrarsamþykkt, þar sem hann
færir rök að því að viðnámsþróttur
þjóðarinnar gegn útlendum yfírráð-
um hafi haldist með henni talsvert
lengur en oft er talið vera. Þessa
ritgerð flutti dr. Ólafur í útvarp í
maímánuði 1944 og er hún talin
hafa verið eitt sterkasta innlegg-
ið af hálfu skilnaðarmanna fyr-
ir sambandsslitakosningarnar
1944.
þreki. Plágan mikla er talin marka
einhver örlagaríkustu og óheilla-
vænlegustu tímamótin í sögu fs-
lands.
Fáskrúöugar
heimildir
Það vantar mikið á að saga ís-
lands á 15. öld hafi enn verið
könnuð sem skyldi og meðan
það er ógert má segja að
hinn almenni dómur um
öldina séenn undir áfrýjun,
og getur þá brugðið til
beggja vona um það hvort
hann fær staðfestingu
eða eigi. Saga 15. aldar-
innar er erfið viðfangs
m.a. vegna þess hversu
fáskrúðugar heimildir
að henni eru. Jón
Guðmundsson lærði
kemst á þessa leið að
orði um tímann eft-
ir pláguna í einu af
ritum sínum:
„Mörg minnileg
tíðindi hafa skeð
á íslandi síðan
og hafa aldrei
verið uppskrif-
„Hver öld fær sinn dóm í sögunni
þegar hún er liðin, eftirmæli góð
eða ill eftir málavöxtum, rétt eða
röng eftir því hversu þekkingu og
dómgreind sagnaritaranna, sem
dæma hana, er farið. í sögu þjóðar
vorrar hefur 15. öldin löngum hlot-
ið ómilda dóma. Hún hefur verið
talin tími mikillar hnignunar og aft-
urfarar í þjóðlífmu á öllum sviðum
þess, jafnt andlegum sem efnaleg-
um. Öldin hófst með því að plágan
mikla, svarti dauði, gekk yfir landið
á árunum 1402-1404. Sú drepsótt
hefur að líkindum verið mannskæð-
ust allra farsótta sem um landið hafa
gengið fyrr eða síðar, enda hafa
menn ætlað að afleiðingar hennar
hafi verið ógurlegar. „Féll þá allur
forn dugnaður," segir Jón Espólín
og það er almenn skoðun að með
plágunni hafi þyrmt svo yfir þjóðina
að hún hafi ekki beðið þess bætur í
margar aldir, að hún hafi þá tapað
hinum forna manndómi sínum og
Minnisvarði um fundinn á Áshiidarmýri 1496.
uð. Því er nú öllu gleymt sem menn
hafa fundið í jarðaklögunum og
dómum.“ Þetta er rétt lýsing á
heimildum þessa tímabils. Má heita
að engin sagnarit séu til frá 15. öld,
þar er aðeins um að ræða einn stutt-
orðan annál, Nýja annál, er svo er
nefndur, og hann nær aðeins yfir
þrjá fyrstu áratugi aldarinnar. Það
sem segir frá 15. öld í öðrum annál-
um er allt skrifað miklu seinna, og
verður að nota þær heimildir með
mikilli varúð. Aðalheimildin eru
bréfin sem varðveist hafa frá þessum
tímum. En meginþorri þeirra lýtur
að jarðakaupum manna og jarða-
þrætum. Það voru þess konar bréf
sem menn geymdu einkanlega. Þau
gátu skipt máli síðar meir, ef heim-
ildir að jörðinni voru vefengdar.
Þessi bréf veita að vísu ýmsa mikils-
verða fræðslu um mannfræði þeirra
tíma og um ýmis önnur atriði, svo
sem verðlag, búskaparhætti o. fl„ en
vér erum litlu fróðari um sjálfa
landssöguna fyrir þau. En fáein
gögn hafa þó líka varðveist er lands-
söguna varða og séu þau athuguð
vandlega má e.t.v. lesa meira út úr
þeim en í þeim virðist felast við
fyrstu sýn.
Fundarstaðurinn
Austur í Árnessýslu, þar sem byggð-
arlögin Flói og Skeið mætast, er
hraunfláki nokkur, gamall og gró-
inn, sem Merkurhraun heitir. í efra
jaðri hrauns þessa er lægð eða dæld,
mýrlend en þó ekki votlend, sem Ás-
hildarmýri heitir. Er hún nokkru
vestar en þjóðvegurinn sem nú ligg-
ur upp Skeiðin. Á þessum stað áttu
héraðsmenn fund með sér árið
1496. Er þétta eina samkoman sem
vitað er með vissu að haldin hafi ver-
ið á þessum stað, en í bréfinu, sem
þar var gert, segjast fundarmenn
hafa lagt almennilega samkomu á
Áshildarmýri á Skeiðum „eftir göml-
um landsins vana“ og gætu þessi orð
bent til þess að þarna hafi verið al-
mennur samkomustaður héraðsbúa
um nokkuð langt skeið, enda er
þessi staður í miðju hérðaðinu og
liggur því vel til fundasóknar fyrir
héraðsmenn. Á þessari samkomu
1496 var gerð samþykkt og færð í
I