Tíminn - 06.04.1991, Blaðsíða 3

Laugardagur 6. apríl 1991
HELGIN
13
óréttinum varð, hefur fengið fulla
uppreist. Þeir gera ráð fyrir því að
svo kunni að fara að hefndin verði
meiri í eftirförinni en tilverknaðin-
um svarar og að sá sem þau hefndar-
verk vinnur felli á sig sekt af þeim
sökum. En þá ætla þeir allir að taka
á sig ábyrgðina og bera hana sam-
eiginlega. Þeir ætla að standa sam-
eiginlega undir sektunum og skaða-
bótunum, jafna þeim niður á sig og
taka allir þátt í greiðslu þeirra. Sama
er að segja um kostnað er kann að
hljótast af því að þeir þurfi að senda
mann til Alþingis vegna héraðsins.
Þeir gera ráð fyrir að þess kunni að
þurfa og þá er vitanlega ekki um það
eitt að ræða að lögréttumenn hér-
aðsins sæki Alþingi, heldur það að
senda þangað heila sveit vopnaðra
manna til þess að verja rétt héraðs-
ins og héraðsbúa, er þess er þörf.
Kostnaðinn við slíkar sendifarir
ætla þeir einnig að bera sameigin-
lega. Þeim voru samtök þessi svo
mikið alvörumál að þeir lýsa því yfir
að þeir vilji ekki hafa neinn þann
mann í héraðinu er þar skerst úr
leik. Samtök þeirra voru skipulags-
bundin. Tveir menn skyldu kosnir í
hverjum hreppi til þess að sjá um að
samþykktin sé haldin og gert er ráð
fyrir að eftirleiðis verði haldnar tvær
samkomur á ári hverju, haust og
vor, til að styrkja samheldnina. Það
er óvíða í sögu vorri að félagslund
fólksins kemur skýrar og fagurlegar
fram en hún gerir í samþykkt þess-
ari og samþykktin er merkileg m.a.
af þeim sökum. Samþykktin sýnir að
íslendingar, þrátt fyrir sundurlynd-
isorðið sem af þeim hefur farið, gátu
verið samtaka þegar þeir þurftu að
verja réttindi sín.
Hvert var tilefnið?
Árnesingar hafa ekki farið að halda
þessa samkomu og efna til þessara
samtaka án þess að sérstakt tilefni
hafi gefist til þess og það má ráða það
af samþykktinni sjálfri, hvert tilefnið
var. Það er fyrst og fremst að fundar-
mönnum þykja eigi heitorð konungs
við landsmenn hafa verið haldin svo
sem skyldi. Þess vegna rifja þeir þau
upp, er þeir endurtaka gamla sátt-
mála í bréfi sínu, og minna Alþingi á
þau og þar með að krefjast efnda á
þeim. Þeir gera samþykkt sína lands-
réttindunum til vemdar. Hún er við-
nám þeirra gegn hinu erlenda valdi í
landinú. En jafnframt hafa þeir ann-
að tilefni til samþykktarinnar, atvik,
sem vörðuðu þá sjálfa og hérað
þeirra sérstaklega.
Þeir segja að um nokkurn tíma hafi
átt sér stað þar í sýslunni lagaleysi,
ofsóknir og griðrof, „ómögulegar
áreiðir" þ.e. ofbeldisferðir heim á
heimili manna og nóglegar fjárupp-
tektir og manna. Það er auðséð á
þessu að margt sögulegt hefur gerst
í Árnessýslu árin næstu fyrir sam-
þykktina. Þar hafa verið róstur og
vígaferli, ránskapur og annar ójöfn-
uður hefur verið hafður í frammi.
En heimildirnar eru svo fáskrúðug-
ar að vér kunnum ekki nú að segja
frá neinum einstökum atburðum
sem gerst hafa í þessum róstum.
Það er nú allt gleymt en lýsing sam-
þykktarinnar sýnir hversu stjórnar-
farinu gat verið hagað hér á landi á
þeim tímum. Héraðsbúar vildu ekki
þola þetta og úr samþykktinni má
lesa það hverja þeir töldu eiga sök á
þessu og gegn hverjum þeir beindu
samtökum sínum fyrst og fremst.
Það sjáum vér af því að fyrsta atrið-
ið í samtökum þeirra er að þeir segj-
ast ekki vilja hafa neinn lénsmann
yfir sýslunni utan íslenskan. Þeir
vilja að valdsmaður héraðsins sé ís-
lenskur maður og þeir bindast sam-
tökum um að taka ekki við neinum
útlendum manni í þá stöðu. Mér
virðist að með þessu sé gefið nægi-
lega í skyn að óöld sú og Iagaleysi,
sem við hafði gengist þar í sýslunni
að undanförnu hafi stafað af útlend-
um lénsmönnum.
Pétur Truelsson
íslendingar gengu ófúsir undir
konungsyald árið 1262. Þeir vissu að
það var erlent vald og hafa ekki vænt
sér neins góðs af því. Þeir vissu cg
að konungur hlaut að fela öðrum
mönnum að fara með vald sitt hér á
landi og þeir gera snemma þá kröfu
að umboðsmenn konungs skuli vera
íslenskir menn og á þeirri kröfu var
jafnan haldið fast síðan er gamli
sáttmáli var endurnýjaður og meg-
ináhersla a hana lögð. Sagan sýnir
líka að það var ekki gert að ástæðu-
lausu. Þetta heitorð konungs var
ekki alltaf haldið. Konungur fól þrá-
sinnis útlendum mönnum umboð
sitt hér á landi og viðskipti lands-
manna og þessara útlendu valds-
manna voru tíðum állt annað en
vinsamleg og friðsamleg, enda
máttu margir hinna útlendu um-
boðsmanna er konungur sendi
hingað, fremur að teljast vera ræn-
ingjar en verðir laga og réttar. Á síð-
ari hluta 15. aldar voru oft sendir
hingað útlendir hirðstjórar. Vér vit-
um fátt um flesta þeirra og um við-
skipti þeirra við landsmenn. Um það
bil sem fundurinn var haldinn á Ás-
hildarmýri var maður að nafni Pétur
TVuelsson hirðstjóri. Áf honum fara
litlar sögur. Þó er til saga um það að
endalok hans hafi orðið þau að
menn sjálfs hans hafi drepið hann,
og fyrst hann var ekki betur þokkað-
ur af sínum eigin mönnum má fara
nærri um vinsældir hans hjá lands-
mönnum. Hann er stundum nefnd-
ur Pétur skytta og íþetta auknefni
hans gefur til kynna hvers konar
maður þettja hefur verið. Hann hefur
verið herrrmðurjúr málaliði konungs
sem af einhverjum ástæðum hefur
komist til þeirra metorða að verða
landstjóri á
íslandi. Slíkir menn,
leiguhermer n 15. aldar, sem flestir
hafa verið ht rkamenn og vandræða-
menn, hafa verið betur til annars
fallnir en aðlstjórna löndum og ríkj-
um og eiga að halda uppi lögum og
landsrétti. En af þessu sauðahúsi
virðast fleiri af umboðsmönnunum
sem Danakonungur sendi hingað af
sinni hálfu álsíðari hluta 15. og fyrri
hluta 16. ajdar hafa verið. Sam-
þykktinni var beint gegn slíkum
valdsmönnum. Hún stefnir því með
tvennum hætti gegn hinu erlenda
valdi. Hún er liður í sjálfstæðisbar-
áttu þjóðarinnar.
Það má spyrja hvort þessi samþykkt
hafi nokkurn tíma orðið annað en
orðin tóm, hvort nokkurn tíma hafi
reynt á samtök Árnesinganna í verki
og hversu traust þau hafi reynst.
Hér eru heimildirnar enn svo fá-
skrúðugar að vér getum ekki svarað
spurningu þessari með öruggri
vissu. En ég vil benda á tvo atburði
sem gerðust þar í héraðinu eftir að
samþykktin var gerð. Sex árum eftir
fundinn kom útlendur fógeti kon-
ungs, sem hét Lénharður, austur í
Árnessýslu og fór þar með ránum og
gripdeildum. Landsmenn fóru að
honum og drápu hann á Hrauni í
Ölfusi. Þrjátíu og sjö árum síðar
fékk annar útlendur fógeti og menn
hans, sem líka voru orðnir berir að
ránskap, sömu örlög í Skálholti. Það
var Diðrik af Mynden. Þessir atburð-
ir báðir sýna að Árnesingar áttu
bæði dug og djörfung til þess að
verjast yfirgangi hinna útlendu
embættismanna konungs, að and-
inn frá fundinum á Áshildarmýri
lifði þá enn meðal héraðsbúa.
Ólamaður
viðnámsþróttur
Samþykktin á Áshildarmýri er vott-
ur þess að vilji landsmanna til þess
að veita hinu erlenda valdi viðnám
var enn algjörlega ólamaður í lok
15. aldar. Um tímabilið allt frá 1262
er íslendingar gengu undir konung
og til 1550, er Jón biskup Arason og
synir hans voru leiddir á höggstokk-
inn, má segja að eitt af því sem ein-
kennir það öðru fremur er hið sí-
fellda viðnám landsmanna gegn
konungsvaldinu og mætti gjarna
kenna þetta tímabil sögu vorrar við
það. En þetta breyttist er siðaskiptin
voru gengin í garð. Þá urðu alda-
hvörf í sögu þjóðar vorrar. Óheilla-
vænlegustu tímamótin í henni má
með meiri rétti marka við árið 1550
en við upphaf 15. aldar. Þá festist
það vald í landinu sem varð þjóðinni
skaðvænlegra en allar drepsóttir,
eldgos og hafísár.
Viðnámsaldirnar létu síðari tímum
eftir mikla arfleifð, sem varð grund-
Dr. Ólafur Lárusson.
völlur sjálfstæðisbaráttunnar á 19.
og 20. öld. Frá viðnámstímunum
eru þjóðréttarskjöl vor komin, en
þau urðu sá sögulegi og lagalegi
grundvöllur, sem Jón Sigurðsson
byggði réttarkröfúr þjóðarinnar á.
Fyrir þessa arfleifð er oss skylt að
gjalda forfeðrum vorum þakkir,
þakka þeim tryggð þeirra við rétt-
indi landsins og viðnám þeirra gegn
ásælni hins erlenda valds, viðnám
sem var svo öflugt að segja má að
konungsvaldið næði aldrei föstum
tökum á þjóöinni allt þetta tímabil.
Oss ber ekki hvað síst að minnast
þessara manna með þakklæti nú er
vér erum að slíta síðustu leifarnar af
þeim tengslum sem knýtt voru
1262. Hefðu þeir ekki staðið svona
dyggilega á verðinum er óvíst að vér
værum þangað komin sem vér
stöndum nú.
í þeim hópi voru bændurnir og al-
múginn sem saman var kominn á
Áshildarmýri vorið 1496. Síðan þeir
gerðu samþykkt sína er bráðum hálf
fimmta öld liðin. Fundarstaður
þeirra er ekki lengur samkomustað-
ur héraðsmanna. Mannfundir hafa
ekki verið haldnir þar um langar
stundir. Fáir þekkja hann og engir
sýna honum neina rækt. Fundar-
mennirnir eru fyrir löngu gengnir
til moldar. Vér vitum um nöfn að-
eins 12 þeirra, vegna þess að þeir
urðu til að setja innsigli sín fyrir
samþykktarbréfið. Vér vitum ekki
með vissu neina grein á þessum 12
mönum að einum undanskildum,
Halldóri Brynjólfssyni. Hann var
bóndi í Tungufelli í Hrunamanna-
hreppi og varð kynsæll maður.
Fjöldi núlifandi íslendinga getur
rakið kyn sitt til hans. En þótt þeir
sem samþykktina gerðu hafi gengið
veg allrar veraldar þá lifði sá andi
sem á samkomu þeirra ríkti eftir þá
og lifir enn. Þess vegna valdi ég mér
fund þeirra og samþykkt að umtals-
efni, því samþykkt þeirra á sígilt er-
indi til þjóðar vorrar og ekki sfst um
þessar mundir. Mér þótti rétt að
minna einmitt nú á þessa tjáningu
þjóðarsálar vorrar frá einni af þeim
öldum sem myrkastar eru taldar og
nútímamönnum eru minnst kunn-
ar. Hún mætti verða oss hvöt og
áminning. Samheldni þessara
manna og samtakavilji, ást þeirra á
frelsinu, persónulegu frelsi og þjóð-
legu frelsi, getur verið oss fordæmi
verðugt til eftirbreytni.
íslendingar gengu á sínum tíma
nauðugir undir konungsvald og í
rauninni munu þeir í hjörtum sín-
um hafa lotið því nauðugir alla tíð.
Segja má að sjálfstæðisbarátta
þeirra hafi hafist upp úr atburðun-
um 1262. Markið, sem landsmenn
settu sér í þeirri baráttu, var jafnan
háð því hverju þeir á hverri stundu
töldu sér fært að ná og fært að
standa undir, ef það fengist, og það
var að sjálfsögðu mismunandi eftir
öllum atvikum...
Nú er að því komið að nema úr
lögum síðustu leifarnar af valdi
danskra stjórnvalda í íslenskum
málum og nú er komið að því að
taka upp nýtt stjórnarform, lýðveldi
í stað konungsstjórnar. ísland hef-
ur haft konungsstjórn í nærri sjö
aldir og það verður að segja hverja
sögu eins og hún gengur, konung-
dóminum hefur aldrei á öllum
þeim langa tíma tekist að verða
hjartfólginn þjóðinni. Er ástæða til
að ætla að honum mundi takast það
í framtíðinni? Er reynslutíminn,
682 ár, ekki orðinn nógu langur? Er
ástæða til að halda þeirri árangurs-
lausu tilraun lengur áfram?
Þessar spurningar verða lagðar fyrir
þjóðina um næstu helgi og í tilefni
af þeirri atkvæðagreiðslu hafa
bændurnir sem gerðu Áshildarmýr-
arsamþykktina orðsendingu að
flytja yður, íslenskir kjósendur. Hún
er þessi: Sýnið nú, íslendingar,
sömu samheldni og vér gerðum.
Standið öll saman sem einn maður.
Vér fylgdumst allir til að verja rétt-
indi vor. Sækið þér öll jafneinhuga,
yður sjálfum og niðjum yðar til
handa, þann rétt, sem guð hefur
ætlað hverri frjálsborinni þjóð.“
18 9 1-19 9 1
Verzlunarmannafélag Reykjavíkur
'99'-
Auglýsing frá
Orlofssjóði VR
ORLOFSHÚS VR
Dvalarleyfi
Auglýst er eftir umsóknum um dvalarleyfi í orlofshúsum VR sumarið 1991. Umsóknir á þar til gerðum
eyðublöðum þurfa að berast skrifstofu VR, Húsi verslunarinnar 8. hæð í síðasta lagi 19. apríl 1991.
Orlofshús eru á eftirtöldum stöðum:
1 hús í Ölfusborgum
6 hús í Húsafelli í Borgarfirði
1 hús í Svignaskarði í Borgarfirði
2 hús á lllugastöðum í Fnjóskadal
1 hús í Vatnsfirði, Barðaströnd
2húsá Einarsstöðum, Suður-Múlasýslu
3húsá Flúðum
10 hús í Miðhúsaskógi, Biskupstungum
3íbúðirá Akureyri
Aðeins fullgildir félagar hafa rétt til dvalarleyfis. Þeir sem ekki hafa dvalið sl. 5 ár í orlofshúsum á tíma-
bilinu 1. júlí til 23. ágúst sitja fyrir dvalarleyfum. Hafi ekki verið gengið frá leigusamningi fyrir 17. maí
n.k. fellur úthlutun úr gildi. Dregið verður milli umsækjenda ef fleiri umsóknir berast en hægt er að verða
við. Verður það gert á skrifstofu félagsins laugardaginn 11. maí n.k. kl. 14 og hafa umsækjendur rétt til
að vera viðstaddir.
Sérstök athygli er vakin á því að umsóknir verða að berast skrifstofu
Verzlunarmannafélags Reykjavíkur í síðasta lagi föstudaginn 19. apríl n.k.
Umsóknareyðublöð eru afhent á skrifstofu VR, Húsi verslunarinnar, 8. hæð. Ekki verður
tekið á móti umsóknum símleiðis.