Tíminn - 12.04.1991, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Föstudagur 12. apríl 1991
Föstudagur 12. apríl 1991
Tíminn 9
Rannsókn gerð af Aðalsteini Sigfússyni sálfræðingi á óhugnanlegum þætti mannlífsins:
KYNFEMHSOFBELM GEGN BÖRNUM
OFTASTINNAN FJÖLSKYLÐUNNAR
Kynferðislegt ofbeldi gegn börnum og
unglingum er ekki nýtt þjóðfélagslegt
vandamál, það hefur sennilega alltaf verið
til. Talið er að allt að ein stúlka af hverjum
átta og einn drengur af hverjum tíu verði
fyrir einhvers konar kynferðislegu ofbeldi á
uppvaxtarárum sínum. Löngum var talið að
kynferðislegt ofbeldi ætti sér aðeins stað
meðal þeirra sem minna máttu sín í þjóðfé-
laginu, en það er fjarri sanni. Kynferðislegt
ofbeldi virðist eiga sér stað í öllum stéttum
án tillits til efnahags eða greindar.
Á undanförnum árum hefur athygli fólks á
þessu alvarlega vandamáli verið að aukast
og samfara því hefur tíðni afbrota, sem eru
tilkynnt Félagsmálastofnun Reykjavíkur,
barnaverndarnefndum eða öðrum aðilum
sem hafa með slík mál að gera, aukist. Auk
þess sem tilkoma Stígamóta, ráðgjafar- og
fræðslumiðstöðvar um kynferðislegt of-
beldi, gert það að verkum að þessi mál
koma æ oftar fram í dagsljósið.
Skýrsla um rannsókn á kynferðislegu of-
beldi gegn börnum og unglingum, sem Að-
alsteinn Sigfússon, sálfræðingur fjölskyldu-
deildar Félagsmálastofnunar Reykjavíkur
(FR), hefur unnið, var nýlega gefin út. í
henni er að finna ýmsar athyglisverðar upp-
lýsingar. Rannsóknin beindist að meintum
kynferðisafbrotamálum sem bárust fjöl-
skyldudeild Félagsmálastofnunar á tímabil-
inu janúar 1983 til og með mars 1990. Um
var að ræða sjötíu og sex börn og unglinga í
sextíu og einu máli.
Þessi rannsókn er sú fyrsta sinnar tegund-
ar sem unnin er hér á landi. Aðalsteinn seg-
ir í lokaorðum skýrslunnar að tíðni kyn-
ferðisafbrotamála séu mun hærri en rann-
sóknin segir til um og telur hann að þær
þær upplýsingar um fjölda mála sem koma
fram endurspegli fyrst og fremst getu al-
mennings og fagfólks til að taka við málum
að þessu tagi.
Fjöldi mála til mcðferðar
aukist verulega
í rannsókninni kemur fram að á því tíma-
bili sem hún nær yfir hefur fjöldi mála auk-
ist verulega, eða frá einu máli sem tilkynnt
var FR árið 1983 í 24 mál sem tilkynnt voru
árið 1989. En á því tímabili tók til starfa sér-
hæfður hópur innan FR sem hafði með
meðferð þessara mála að gera. Aðalsteinn
Sigfússon segir að greinilegt sé með þessu
að þjónustan sýni fram á vandamálið, þann-
ig að ef engin þjónusta er fyrir hendi er
vandamálið falið.
Árið 1985 barst einnig eitt slíkt mál til FR
og hafði það með eitt barn að gera, árið
1986 bárust 4 mál vegna 7 barna. Árið 1987
bárust FR 6 mál vegna 9 barna, en árið 1988
jókst fjöldi mála verulega og þá bárust FR
20 mál til meðferðar vegna 23 barna, árið
1989 bárust 24 mál vegna 27 barna og á
fyrstu þrem mánuðum ársins 1990 bárust 5
mál vegna 8 barna.
Niðurstöður athugunar á réttmæti til-
kynninga eru þær, að í 60,3% tilvika er ör-
ugglega um kynferðisafbrot að ræða, í
27,4% ríkir óvissa og í 12,3% er ekki um
:
Eftir 1 ■:
Guðrúnu 'W' 2«^ vhi
Eriu
Ólafsdóttur ...
kynferðisafbrot að ræða.
Drengir eru 21,1% meintra þolenda, en
stúlkur 78,9%. Það var ekki fyrr en á árinu
1988 sem fór að bera á því að þeir eru einn-
ig þolendur kynferðislegrar áreitni og þess
verður sérstaklega vart árið 1989 þegar
hlutfallið er 1:2. Það virðist því rangt að
ætla að drengir séu í minni hættu en stúlk-
ur við umræddar kringumstæður, segir í
skýrslu rannsóknarinnar.
í lögum um vernd barna og ungmenna frá
árinu 1966 er heimild til að fela félagsmála-
/
ráði verkefni barnaverndarnefnda að
nokkru eða öllu leyti. Samkvæmt reglugerð
menntamálaráðherra frá 1970 um verka-
skiptingu milli félagsmálaráðs og Barna-
verndarnefndar Reykjavíkur fer barna-
verndarnefnd með úrskurðarvald í alvarleg-
um barnaverndarmálum. Félagsmálaráð fer
hins vegar með þessi mál í umboði ráðsins
og er því öllum barnaverndarmálum sem
berast Barnaverndarnefnd Reykjavíkur vís-
að beint til könnunar og meðfeiðar í fjöl-
skyldudeild, segir í skýrslu rannsóknarinn-
ar.
Meint ofbeldi oftast tilkynnt
af fjölskyldumeðlimi
Rannsóknin sýnir að í rúmlega 60% tilfella
er það skyldmenni barnsins sem tilkynnir
barnaverndarnefnd meint kynferðislegt of-
beldi. í aðeins tæplega 14% tilfella er um
opinbera tilkynningaraðila að ræða.
I skýrslu um rannsóknina segir Aðalsteinn
að mikill misbrestur sé á því að barnavernd-
arnefndir á landinu sinni því starfi sem
þeim er ætlað á viðunandi hátt, en í lögum
um vernd barna og unglinga er kveðið á um
að það sé skylda þess aðila sem kemst að því
að verið sé að leiða barn á siðferðislega
glapstigu o.s.frv., að tilkynna það barna-
verndarnefnd þar sem barnið er.
„Ekki er hægt að ætlast til þess að um
virka tilkynningaskyldu verði að ræða nema
að nefndirnar hafi áunnið sér traust í aug-
um þeirra sem lagagreinarnar höfða til. Það
er því í raun ekki hægt að ætlast til að al-
menningur/opinberir aðilar sinni skyldum
sínum um tilkynningar nema barnavernd-
arnefndir hafi skipulagt starfsemi sína
þannig að trúverðugt sé. Almennt er mikill
misbrestur á þessu, enda eru u.þ.b. tvö
hundruð nefndir í landinu öllu, flestar
þekkingarsnauðar um málefni barna og án
starfsmanna." Segir Aðalsteinn í skýrsl-
unni.
Kynferðislegt ofbeldi innan
fjölskyldu mun aigengara
og stendur lengur yfir
í niðurstöðum rannsóknarinnar kemur
fram að í þeim málum sem hún nær yfir er
í 63,1% tilfella um kynferðislegt ofbeldi
innan fjölskyldu að ræða og í 36,9% um
kynferðislegt ofbeldi utan fjölskyldu.
Áreitnitími er að meðaltali 1,54 ár. Þegar
um er að ræða kynferðislegt ofbeldi innan
fjölskyldu er hann 5,6 ár en 2 mánuðir þeg-
ar um kynferðislegt ofbeldi utan fjölskyldu
er að ræða.
Kynfeður og stjúpar eru tíðustu gerend-
urnir. En í þeim 67 málum sem um ræðir
voru gerendur kynferðislegs ofbeldis í 23
^tilfellum kynfaðir, 10 tilfellum stjúpi, en
hafa verður í huga að þeir eru hlutfallslega
mun færri í þjóðfélaginu en kynfeður og má
því ætla að algengara sé að stjúpfeður mis-
noti börn innan fjölskyldu en kynfeður. í 10
tilfellum var gerandi nágranni, 5 tilfellum
óþekktur aðili, 2 tilfellum afi, 1 tilfelli bróð-
m
ir, 1 tilfelli fósturfaðir, 1 tilfelli fósturbarn, 1
tilfelli skyldmenni fósturforeldra, 1 tilfelli
frændi, 1 tilfelli vinur móður, 5 tilfellum
aðrir en ofangreint og í 4 tilfellum var ger-
andi óskráður aðili.
59% barna sem beitt eru kynferðislegu of-
beldi innan fjölskyldu eru tólf ára eða yngri,
37% sex ára eða yngri. Samsvarandi tölur
um kynferðislegt ofbeldi utan fjölskyldu eru
74% eru tólf ára eða yngri og 9% eru sex ára
eða yngri.
Ýmsir erfiðleikar eru mjög áberandi á
heimilum barna sem verða fyrir kynferðis-
legu ofbeldi. Hvað varðar ofbeldi innan fjöl-
skyldu eru áfengisvandamál fyrir hendi í
61,5% tilfella, fjárhagslegir erfiðleikar í
79,3% og líkamlegt ofbeldi í 37,5%. Á
mörgum heimilum barna sem hafa orðið
fyrir kynferðislegu ofbeldi utan fjölskyldu
eru einnig áberandi erfíðleikar; áfengis-
vandamál 38,6%, fjárhagsvandi 47,1% og
líkamlegt ofbeldi 30,0%.
Kynferðisleg áreitni
á sér stað oftar en
einu sinni í 90% tilvika
Rannsóknin leiðir í ljós að í aðeins 10% til-
vika á áreitni sér stað í eitt skipti. í 90% á
hún sér stað tvisvar eða oftar. Þetta á við
hvort sem um er að ræða kynferðislegt of-
beldi innan fjölskyldu eða utan.
Samkvæmt niðurstöðum rannsóknarinn-
ar er áreitni alvarlegri og lengra gengið ef
ofbeldið á sér stað innan fjölskyldu en utan.
Þegar um er að ræða áreitni utan fjölskyldu
er mest um káf og þukl, þreifingar á kyn-
færum og myndatökur, en alvarlegri
áreitni, sem tengist beint kynfærum ger-
anda, er algengari innan fjölskyldu. „Þar
skiptir að líkindum höfuðmáli stöðugt sam-
neyti við barnið og sá tími sem gerandanum
gefst til að þróa kynferðislega áreitni sína
gagnvart því,“ segir í skýrslunni.
í þrettán tilfellum hefur gerandi samfarir
við barn, þar af átta sinnum innan fjöl-
skyldu. í níu tilfellum er barn látið fróa ger-
anda, þar af fimm sinnum innan fjölskyldu.
í sjö tilvikum er fingur settur í leggöng, þar
af sex sinnum innan fjölskyldu. Áreitni eins
og þegar að limur er settur í endaþarm eða
í munn barns gerðist í 2 tilvikum hvort og
aðeins innan fjölskyldu.
í 58,7% tilfella fer áreitni fram á heimili
barnsins, en í 9,4% tilfella á heimili skyld-
mennis, oftast föður. í öðrum tilfellum á of-
beldið sér stað annars staðar.
Gerendur viðurkenna
sjaldnast verknaðinn
í rannsókninni kemur í ljós að meðalaldur
geranda er 35,8 ár, sá yngsti fimmtán ára, sá
elsti sextíu og þriggja ára. Meðalaldur ger-
enda innan fjölskyldu eru 29,1 ár þegar
áreitni hefst, og 34,7 ár þegar áreitni lýkur,
en meðalaldur gerenda
utan fjölskyldu er 32,1 ár þegar áreitni
hefst, en 35,8 ár þegar áreitni lýkur. Því er
greinilegt að meðalaldur gerenda innan
fjölskyldu er mun lægri, eða 8,7 árum, en
gerenda utan fjölskyldu.
Af sextíu og átta skráðum tilfellum viður-
kenna aðeins tíu gerendur að þeir hafi beitt
umrætt barn kynferðislegu ofbeldi. í sjö til-
fellum er um að ræða áreitni innan fjöl-
skyldu. í aðeins einu tilfelli er umrætt barn
yngra en sex ára. Það er því mjög sjaldgæft
að gerandi viðurkenni að hafa áreitt barn.
Hér skal haft í huga að dómarar/dómsyfir-
völd virðast aðeins fella dóm yfír geranda,
liggi játning hans fyrir.
í 31 af 71 skráðu máli er kært til Rann-
sóknarlögreglu ríkisins, eða 43,7%. í mörg-
um tilfellum kæra unglingarnir sjálfir eða
foreldrar barna.
Áframhald á stuðningi
við þolendur og aðstand-
endur tilviljanakennt
Sú lífsreynsla sem barn verður fyrir þegar
það er beitt kynferðislegu ofbeldi getur ver-
ið ólýsanlega erfið og haft alvarlegar afleið-
ingar fýrir sálarlíf þess og þroska. Þetta er
lífsreynsla sem börnin þurfa yfirleitt að fara
leynt með það sem eftir er ævinnar og hef-
ur ekki aðeins sterka sektarkennd í för með
sér heldur einnig í mörgum tilfellum sálar-
kvalir sem aðeins verða bættar með mark-
vissri og langvarandi meðferð. Þegar upp
kemst í fjölskyldu að barn hefur orðið fyrir
ofbeldi af þessu tagi kemur oft upp mikil af-
neitun og staðreyndum málsins er ekki trú-
að. Jafnvel vill brenna við að fagaðilar taka á
málinu sem um ímyndun sé að ræða, trúa
því einfaldlega ekki.
Því er mjög mikilvægt að þegar slík mál
komast til meðferðar hjá fagaðilum þá sé
þeim fylgt vel eftir og þeim sem hlut eiga að
máli sé gefinn kostur á viðeigandi meðferð.
Aðalsteinn Sigfússon segir að heilstætt
meðferðarkerfi sem hefur með slík mál að
gera skorti algerlega í þjóðfélaginu og að
hugarfarsbreytingar sé þörf.
„Möguleikar á aðgerðum eftir að rannsókn
máls hefur farið fram eru mjög litlir. Það er
greinilegt að við erum komin mjög stutt á
veg með að þróa heilstætt meðferðarkerfi
fyrir mál sem þessi. Það er ekki að sjá að um
neina virka uppbyggingu sé að ræða í þjóð-
félaginu, á þeim hluta sem lítur að sálfræði-
legri meðferð og stuðningi eftir að kynferð-
islegt ofbeldi er komið upp og fyrsta rann-
sókn hefur farið fram, frekar er um tilvilj-
anakenndar aðgerðir að ræða. Auk þess sem
svo virðist sem að ekki sé um að ræða neina
ákveðna stefnu hvað varðar dómsvald og
lögreglu í þessum málum.
Með aukinni faglegri umfjöllun og vinnu
við að leysa ýmsa erfiðleika barna er því trú-
legt að afbrotin gegn þeim komi betur í ljós
og tíðni þessara mála aukist verulega. Mik-
ilvægt er að líkamlegt og andlegt ofbeldi,
gróf vanræksla og kynferðislegt ofbeldi séu
ekki meðhöndluð og rætt um þau sem
óskyld fyrirbæri í uppeldisaðstæðum barna,
ekki er t.d. hægt að aðgreina þessa þætti
þegar um kynferðislegt ofbeldi er að ræða,“
segir Aðalsteinn Sigfússon.
,. ■■ '. :.. .. . '7................ 7.
. ... .. . ... ,
' .

. .. ......... . . . .,..■■