Tíminn - 25.05.1991, Blaðsíða 3

Tíminn - 25.05.1991, Blaðsíða 3
Laugardagur 25. maí 1991 tímum að lögmenn væru skipaðir af konungi en ekki kosnir af alþingi, þá mun alþingi hafa samþykkt lög- mannstign Jóns Sigmundssonar sumarið 1510. En í rauninni var honum ekki stætt á embættinu, bannfærðum manni. Hann leitaði því sátta við Gottskálk biskup og fékk lausn úr banni í september sama ár gegn því að greiða Hóla- biskupi mikið fé. En ekki stóðu þessar sættir lengi, því að um vetur- inn, er hann kom til Hóla að taka lausn og skrift af biskupi, var hon- um veittur áverki mikill af einum heimamanna biskups. Var hann stunginn hnífi og rist kinnin frá eyra fram í munn. Ekki hirti biskup um að refsa tilræðismanninum og lét sig málið engu skipta og sýndi lögmanni einskært hatur og fyrir- litningu. Skildu þeir þá með þykkju og kom Jón Sigmundsson aldrei til Hóla eftir það, þótt honum væri stefnt þangað. Þótt Gottskálk hefði leyst Jón lög- mann úr banni, þá fór því fjarri að hann hefði fallið frá ákærunni um frændsemismeinbugi með þeim hjónum. Hitt var öllu heldur að Gottskálk tók nú að leita fleiri gagna um ættir þeirra Jóns Sigmundsson- ar og Bjargar, konu hans. Stefán Skálholtsbiskup kvaddi hefðar- klerka sína í dóm um málið og Gott- skálk sendi nú fjóra vitnisburði frá ýmsum mönnum, sem kunnugir voru ættum þeirra hjóna og voru þessi nýju gögn lögð fyrir hina sunnlensku klerka. Er þar skemmst frá að segja að þeir staðfestu tylftar- dóm Gottskálks biskups um sifja- spell Jóns og Bjargar í öllum grein- um. Var þetta mikill sigur fyrir Hólabiskup og horfði nú óvænlega fyrir Jóni lögmanni, er hann hafði tapað málinu fyrir klerkadómi Stef- áns Skálholtsbiskups. Gottskálk fagnaði mjög þessum tíðindum er hann heyrði dóminn. Hann skrifaði Stefáni bréf og bað hann að tilkynna erkibiskupi dóminn. Gottskálki var mikið í mun að Gauti erkibiskup bæri ekki hlýhug til Jóns lögmanns, svo sem vart hafði orðið í bréfi hans til Stefáns. Þess vegna segir hann í bréfi til Skálholtsbiskups: „Gjörið nú bréfið sem mjúkast til vors and- lega föður erkibiskupsins upp á vora vegna. Megi þér og undirvísa erki- biskup að yður og yðar prestum hafi litist að vér höfum haft lagasóknir við, kirkjunnar vegna, en eigi grip- deildir eða ofríki. Er oss sagt að Jón vilji sigla, en ef hann siglir ekki, þá viljum vér forboða hann með yðar ráði fyrir greindar sakir, því það er oss á móti, ef hann skal ganga fyrir Heilaga kirkju og kennidóminn." Hverjir voru meinbugimir? Málum Jóns Sigmundssonar var nú komið í hið mesta óefni. Klerka- dómar beggja biskupsdæmanna höfðu lýst yfir frændsemismeinbug- um á hjónabandi hans. Eftir það gat hann eigi vænst neins stuðnings af hálfu erkibiskups. Eignir hans voru mjög gengnar til þurrðar og engin von til að hann næði jörðum sínum aftur úr hendi Gottskálks, meðan eigi fengist rifting á dómunum. En þá hlýtur að vakna sú spurning hvað hæft hafi verið í kæru Hólabiskups á hendur honum um fjórmennings- meinbugi. í dómi þeim, sem kveð- inn var upp á Hólum 1505 og ógilti hjónaband þeirra Jóns Sigmunds- sonar og Bjargar, konu hans, eru ættir þeirra raktar á þessa leið: Grundar-Helga - Einar í Vatnsfirði Björn Jórsalafari - Ingigerður Kristín - Jón Sólveig - Þorvaldur Jón Sigmundsson - Björg Samkvæmt þessari ættartölu eru þau Jón Sigmundsson og Björg Þor- valdsdóttir skýrir fjórmenningar. Sá hængur er þó á þessu að vitað er með vissu að þau Grundar-Helga og Einar Eiríksson í Vatnsfirði áttu að- eins eitt barn, Björn Jórsalafara. Langafi Jóns og langamma gátu því ekki verið alsystkin, en þau hafa get- að verið hálfsystkin. Ingigerður var Þorsteinsdóttir, prests í Saurbæ í HELGIN 11 Eyjafirði, og mun hann hafa átt hana á laun með Grundar-Helgu, hinni miklu konu, er varð Smið hirðstjóra að bana. Þeir sem gerst þóttust vita höfðu það eftir Ingigerði að Grundar-Helga hefði haft hana og uppfrætt og játað fyrir henni að hún væri hennar „kjötleg móðir“, gefið henni peninga og gift hana að heim- an. Ein ljósasta sönnunin um það að einhverjir meinbugir hafi verið á hjónabandi Jóns Sigmundssonar og Bjargar er sú staðreynd að hún gift- ist honum gegn vilja föður síns. For- eldrar hennar koma hvergi nærri kaupmála þeirra og virðast ekki hafa verið í brúðkaupsveislunni. Þorvald- ur Jónsson á Móbergi er ekki gift- ingarmaður dóttur sinnar. Heimild- ir hníga því í þá átt að Jón Sig- mundsson hafi vísvitandi orðið brot- legur við sifjalög kaþólskrar kirkju er hann gekk að eiga Björgu Þor- valdsdóttur. Hann virðist ekki að- eins hafa kvænst henni „án orlofs vors helgasta föður páfans", eins og Gottskálk komst að orði, heldur einnig gegn frændaráði. Á náðir Bjöms í Ögri Þótt Jón Sigmundsson væri lög- maður norðan og vestan þá var ríki Gottskálks svo mikið að hann hélst ekki við norðanlands, enda flestar jarðir hans frá honum teknar. Hann leitaði því hælis hjá Birni Guðnasyni sýslumanni í Ögri og dvaldi með honum löngum. Ólíklegt er að Jón Sigmundsson hafi getað svo lengi att kappi við Gottskálk biskup, ef hann hefði ekki notið styrks Björns í Ögri. Hins vegar var Birni mikil stoð í lögmannsdómum Jóns Sigmunds- sonar og úrskurðum í deilum þeim, sem þá geisuðu á Vesturlandi milli Björns og Stefáns Skálholtsbiskups. Jón Sigmundsson var Birni í Ögri hinn fylgispakasti og neytti lög- mannsvalds síns honum í vil. Gott- skálk hafði bannfært Jón á nýjan leik árið 1513, en fylgispekt hans við Björn í Ögri varð þess valdandi að Stefán Skálholtsbiskup bannfærði hann einnig og var lögmaður þá í banni beggja biskupa landsins. Jón gerði sér ljóst að honum tjóaði ekki að standa í stórmælum við báða kirkjuhöfðingjana og friðmæltist því við Stefán Skálholtsbiskup. Leysti Stefán hann úr banni, en neitaði honum um kirkjuleg nema því aðeins að hann færi til Hóla og fengi aflausn og skrift af Gottskálki biskupi. Ekki hlýddi lögmaður því boði. Hann fór utan í annað sinn á fund Kristjáns konungs II. til að leita hjá honum trausts og halds. Konungur hafði jafnan miklar mæt- ur á Jóni Sigmundssyni og kallar hann árið 1518 „vorn elskulega lög- mann“, þótt sá titill hans væri þá ekki nema nafnið eitt. Jón fékk verndarbréf frá konungi og stranga skipun til höfuðsmanns um að af- henda honum aftur eigur hans. Jóni Sigmundssyni varð þó lítið gagn af bréfum konungs, því að Gottskálk mun hafa mútað höfuðsmanni og snerist hann gegn Jóni og sóttist jafnvel eftir lífi hans á alþingi. í Lög- réttu fékk Jón enga áheyrn og klögumál hans dæmd dauð og ómerk. Á þessu þingi bar Gottskálk sigur úr býtum yfir Jóni Sigmunds- Hefðarbýli á 16. öld. syni. Hann lét biskupssveina varna Jóni aðgang að Lögréttu, nema þar sem varð að fara yfir mjóa brú á Öx- ará. Þegar Jón kom út á brúna hafði verið svo um búið að hann datt í ána og flaut að hólminum, en maður einn sem þar var staddur, náði í hár honum og dró hann á land. Tók Jón þá upp konungsbréfin alvot og bað þess grátandi að guð mætti jafna með sér og Gottskálki biskupi. Fundum þeirra Jóns og Gottskálks bar aldrei saman síðan. Erfðaskrá biskups En nokkru áður en Jón Sigmunds- son beið lokaósigur sinn fyrir Gott- skálki biskupi á alþingi 1517, lét biskup útganga tylftardóm um fjandmann sinn. Dómur þessi er einskonar lokaorð biskups í deilu hans við Jón lögmann. Hann er dæmdur fyrir skriftrof, fyrir að hafa ekki komið til Hóla á öskudag og skírdag til að biðjast náðar og mis- kunnar að hætti iðrandi syndara. í sex ár hafði hann ei gengið til hlýðni við guð og heilaga kirkju og biskup, heldur haldið samneyti og sið- blendni við aðra menn sem ósakað- ur maður. Þá hafi hann einnig talað rangan átrúnað fyrir mönnum og framið svo og uppbyrjað nýja villu móti guðs lögum. Loks hafi hann bannað undirmönnum sínum að sækja messur og rægt biskup við konung. Fyrir allar þessar sakir dæma klerkar Gottskálks Jón Sig- mundsson sannan rógsmann er hafi fyrirfarið öllum sínum peningum, kvikum og dauðum, fríðum og ófríðum, föstum og lausum. Hann skal því ekki verða neins lögmáls kirkjunnar aðnjótandi fyrr en hann gengur til sannrar hlýðni við guð og heilaga kirkju og hennar formann. Gottskálk biskup hafði nú rúið Jón lögmann öllum veraldlegum gæð- um, en honum nægði það ekki. Hann vildi auðmýkja hann, sjá hann ganga fyrir kirkjudyr á Hólum í iðr- unarbúningi syndarans. Þá ánægju fékk hann aldrei. Að vísu var nú fok- ið í öll skjól fyrir Jóni, einkum eftir andlát vinar hans, Björns í Ögri, sem andaðist 1518. Jón Sigmunds- son settist að í Krossanesi á Vatns- nesi, fátæklegu býli sem hann átti og lifði þar við mestu örbirgð, enda átti hann ekki mörg ár eftir. En þegar hér var komið sögu virð- ist Gottskálk einnig hafa kennt feigðar sinnar. í júnímánuði 1520 þótti honum ráðlegra að gera erfða- skrá og ráðstafa búi sínu. Það var mikið bú. f erfðaskrárbréfi sínu skýrir hann kennidómi Hólastiftis frá því „hver kot og jarðir hafa undir oss borið í þann tíma sem almáttug- ur guð hefur oss óverðugan þolað yfir Hólabiskupsdæmi". Síðan telur hann upp allar þær jarðir er honum hafa áskotnast og með hverjum hætti hann hefur eignast þær. Jarðir þessar eru að dýrleika 21 hundrað hundraða, eða 2520 kýrverð auk kú- gilda og lausafjár. Já, Gottskálk bisk- up hefur ekki verið iðjulaus um dag- ana. Hann horfir með velþóknun á jarðahundruðin sín og kúgildin sín, því að allt á hann þetta sjálfur. „En allt fyrirskrifað góss, laust og fast, nema það sem í óbótamál hefur fall- ið, þá reiknum vér oss og vora eign vera, því að vér höfum keypt það með voru aflagóssi, en sumt borið undir oss í sakeyri þann sem kristni- réttur skipar biskupi, en guði til lofs og dýrðar, en oss og þeim sem áttu, til friðar og líknar og miskunnar, þá gefum vér allt skrifað góss, laust og fast, til heilagrar Hóladómkirkju til ævinlegrar eignar." Andlát Jóns og Gottskálks Öllu er dásamlega fyrirkomið í hugmyndaheimi hinnar siðblindu kaþólsku kirkju. Sakeyrir biskups verður ekki aðeins „oss“ til friðar, líknar og miskunnar, heldur einnig „þeim sem áttu“. í Krossanesi liggur gamall maður í andarslitrunum, valdalaus höfðingi, auðmaður rúinn öllu fé. Hann var einn af „þeim sem áttu“, en varð að láta allar eigur sínar í sakeyri til biskups, samkvæmt kristnirétti, guði til lofs og dýrðar. Hann tekur upp úr pússi sínu mynd hinnar helgu frúar, Maríu. Um langa ævi trúði hann því að honum yrði ekki fyrirkomið, þótt hann væri ofsóttur, því að hin heilaga mær og Michael erkiengill mundu styðja hann í öll- um stormum lífsins. Hann brosir dapurlega: gegn Gottskálki biskupi og Hólakirkju varð jafnvel heilög guðs móðir að lúta í lægra haldi. Við dánarbeð hans standa börn hans: Einar, sem bannsunginn hefur verið af Gottskálki, og dætur þrjár, Helga, Guðrún og Vilborg. Ekkert þessara barna er líklegt til stórræða, til að taka upp merki þess gamla manns, sem hafði glímt í fimmtán ár við voldugasta biskup, sem uppi hafði verið á íslandi. Gamli Iögmað- urinn áminnir börn sín um guðsótta og gott athæfi. Þó er sem hann þrjóskist við að taka andvörpin. Það er eins og hann eigi enn eitthvað ógert í þessum heimi. Hann rís upp við dogg og með skjálfandi röddu stefnir hann Gottskálki biskupi grimma fyrir guðs dóm. Síðan fól hann önd sína guði og var dáinn. Á sömu stundu tók íslenska þjóð- sagan að spinna þráð sinn: Gott- skálk biskup var staddur í veislu að Grenjaðarstað þegar honum var borið andlát Jóns Sigmundssonar lögmanns. Honum brá allmikið og sagði að þá mundi ráð að búa sig til brottferðar. Hann lét söðla hest og reið í skyndingu heim til Hóla. Þar tók hann sótt hastarlega og andaðist á Maríumessu á jólaföstu. Gottskálk Hólabiskup hafði hlýtt stefnubréfi Jóns lögmanns Sigmundssonar að koma fyrir guðs dóm. Byggingameistarar Húsbyggjendur Smiðsbúð, byggingavöruverslun, hefur nú til sölu mótatimbur og sperruvið á ótrúlega hagstæðu verði. SPARIÐ ALLT AÐ 40% Ath. nú tekurþað þvíað gera VERÐSAMANBURÐ Pantið með 11/2 til2ja Seljum ennfremur: manaoa Tynrvaraj sperrurog plankavið, svo tryggt sé að fá réttar stærðir og lengdir þegar bygging hefst og þar að auki með Spónaplötur, eldvarnarplötur, eldvarnarmálningu, panel, plastlagðar plötur í hillur o.fl. málaðar loftaplötur, tjörutex 12 mm krossvið, steinull o.m.m.fl. nn/ i ... _ 3% lægra veröi Allt á mjög hagstæðu verði Semjiö um h eildarpakka SMIÐSBUÐ Smiðsbúð 8 ■ Garðabæ ■ Sími 91-656300 ■ Fax 656306

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.