Tíminn - 31.10.1991, Blaðsíða 7

Fimmtudagur31. október 1991
Tíminn 7
VETTVANGUR
Orsök launamunar kynj-
anna leitað
Ráðstefna Framkvæmdanefndar um launamál kvenna var haldin
iaugardaginn 19. október síðastliðinn. Þar var fjallað um launa-
mun kynjanna, leitað orsaka, bent á nýjar leiðir í baráttunni og
greint frá nýrri könnun kjararannsóknamefndar um launamun
innan ASÍ. Hlutverk nefndarinnar er fyrst og fremst að kynna sér
Iaunalega stöðu konunnar og hafa uppi fræðslu um allt er varðar
laun og launakjör kvenna og hvernig að þeim er staðið.
Hildur Jónsdóttir, verkefnisstjóri
Norræna jafnlaunaverefnisins og
einn af frummælendum á ráð-
stefnunni, bendir á að norræna
jafnlaunaverkelnið snúist einmitt
um að fmna leiðir til að draga úr
launamun kynjanna. Verkefnið er
stærsta jafnréttisverefni sem nú er
unnið undir merkjum norrænnar
samvinnu.
í erindi Hildar kemur fram að
konur á íslandi hafa staðið í launa-
baráttu frá því snemma á þessari
öld. Konurnar, sem báru kolapok-
ana á bakinu hérna niður við höfn
og bogruðu yfir sólþurrkuðum
saltfiski, fengu á árinu 1913 15
aura á tímann og karlamir í sömu
störfum fengu 30 aura. Launa-
munur kynjanna á þessum árum
er forvitnilegur, vegna þess að bilið
milli íslensku kvenþjóðarinnar í
heild og íslenskra karla er enn í
dag nákvæmlega það sama og þá. í
dag hafa íslenskar konur í heild að-
eins eina krónu í tekjur fyrir hverj-
ar tvær sem karlar hafa.
Hildur tekur fram að krafan um
sömu laun fyrir sömu vinnu var
sett fram á íslandi í fyrsta skipti ár-
ið 1930. Það em 61 ár síðan. Jafn-
launalögin sem sett voru 1973,
jafnréttislögin sem leystu þau af
hólmi 1976 og öll nýrri jafnréttis-
lög eiga að tryggja íslenskum kon-
um fullt launajafnrétti á við karla,
ekki aðeins íyrir sömu störf heldur
einnig fyrir jafnverðmæt störf, og
þau eiga að vera okkar lagalega
vemd gegn hvers konar kyn-
bundnu misrétti á vinnumarkað-
inum. Þrátt fyrir það er launamun-
urinn 40-60%, þ.e. konur hafa 40-
60% af því sem sambærilegir karl-
arfá.
Hildur segir að það sé ekkert ein-
falt mál að skilgreina launamun-
inn og greina hann niður. Um all-
an hinn vestræna heim er deilt um
aðferðimar til þess. Deilan snýst
að miklu leyti um hversu víðtækur
samanburðurinn milli kynjanna á
að vera, það er hvað skilgreinum
við sem kynbundið misrétti. Hild-
ur telur að þröng skilgreining á
launamisrétti sé sú sama og hefur
verið ráðandi hér á landi. Launa-
misrétti er sá launamunur sem
mælist milli fólks af gagnstæðu
kyni í sömu eða mjög líkum störf-
um hjá sama atvinnurekanda, þeg-
ar frá er dregin mismunandi
menntun, vinnutími, mismunandi
starfsaldur og fleiri slíkir þættir.
Vandinn við þessa skilgreiningu er
að sá munur, sem er milli hreinna
karlastarfa og hreinna kvenna-
starfa, er ekki tekinn með.
Rannveig Sigurðardóttir, hag-
fræðingur BSRB, flutti einnig er-
indi á ráðstefnunni, um kenningar
í hagfræði sem uppi eru um orsak-
ir launamismunarins, en þær eru
margar.
Til grundvallar ráðandi kenning-
um innan hagfræðinnar liggur sú
hugmynd að á fullkomnum mark-
aði náist jafnvægi milli framboðs
og eftirspurnar á vöru. Á full-
komnum vinnumarkaði er jafn-
vægi milli framboðs og eftirspurn-
ar eftir vinnuafli, og þar eru ein-
staklingum greidd laun í samræmi
við framleiðni þeirra, en fram-
leiðni er háð eiginleikum manna
og mannauði þeirra.
Rannveig nefnir í fyrsta lagi
mannauðskenninguna, en út-
gangspunktur kenningarinnar er
að einstaklingar með sömu fram-
A ráðstefnu um
launamál kvenna
kom fram, að
meðalvinnutími
íslenskra kvenna
utan heimilis er
sá lengsti sem
þekkist í
heiminum
leiðni fái greidd sömu laun sé
vinnumarkaðurinn fullkominn.
Fjárfestingar einstaklinganna í
mannauði leiða til hærri fram-
leiðni þeirra og skila sér til þeirra í
formi hærri launa. Fjárfestingar í
mannauði eru ekki aðeins fjárfest-
ingar í skóla- og starfsmenntun,
heldur og sú þekking sem einstak-
lingurinn öðlast í og utan vinnu.
Til eru þeir sem aðhyllast mann-
auðskenninguna, en telja jafn-
framt að konur með sömu eigin-
leika og fjárfestingu í mannauði og
karlar, fái ekki greidd sömu laun
og þeir. Þá er talið að sama fjárfest-
ing í mannauði skili sér í mismun-
andi framleiðni hjá konum og
körlum, vegna þess að:
a) Konur fara aftur inn á heimilið
þegar þær giftast og eignast böm,
og þar af leiðandi fá þær ekki þá
starfsþjálfun sem skyldi.
b) Konur eru ekki eins framleiðn-
ar og karlar á vinnustað, þar sem
þær þurfa að skipta sér milli heim-
ilis og vinnustaðar.
Rannveig bendir á að sér hafi þótt
einkennilegt að aldrei hafi verið
rætt um það hér á landi, a.m.k.
ekki af hálfu vinnuveitenda, hvort
ekki væri hægt að bæta framleiðni
foreldra með því að bæta bama-
gæslu hér.
í öðm lagi nefnir Rannveig hóp-
un. Samkvæmt þeirri kenningu
hafa konur ekki lægri laun vegna
þess að þær séu konur, heldur
vegna þess að konur hópast á fá
störf eða starfsgreinar. Þannig að í
dæmigerðum kvennastörfum er
offramboð á konum. Þegar um of-
framboð á einhverri vöm á mark-
aðinum er að ræða, þá er eina leið-
in til að losna við þá vöm sú að
lækka verð vömnnar. Ef skoðaður
er íslenskur vinnumarkaður þá
sést að konur hópast f ákveðin
störf, um 80% kvenna em í þjón-
ustustörfum.
í þriðja lagi nefnir Rannveig
ófullkomna samkeppni. Áhang-
endur þessarar kenningar álíta að
lægri laun kvenna stafi af einokun-
arvaldi þess sem kaupir vinnu
þeirra. Á vinnumarkaðinum sé
einn stór atvinnurekandi og hann
er í einokunaraðstöðu gagnvart
konum, þar sem giftar konur em
ekki eins landfræðilega hreyfan-
legar og karlar. Hér má t.d. nefna
stóran hóp kvenna sem starfar við
heilsugæslu í Reykjavík. Þessar
konur vinna flestar fyrir tvo at-
vinnurekendur, ríki eða Reykjavík-
urborg. Úti í sjávarplássunum er
heldur ekki um marga atvinnurek-
endur að ræða og erfitt fyrir giftar
konur að fara annað til þess að
leita sér að vinnu.
í íjórða lagi nefnir Rannveig dá-
lætiskenninguna. Samkvæmt
þessari kenningu getur verið um
að ræða launamismun milli karla
og kvenna vegna smekks einhvers
aðila vinnumarkaðarins fyrir öðm
hvom kyninu. Atvinnurekendur
em tilbúnir að borga körlum
hærri laun en jafnframleiðnum
konum, vegna dálætis þeirra á
körlum. Viðskiptavinir geta verið
viljugir að borga meira fyrir vöm
sem framleidd er af körlum. Sam-
starfsmenn og verkalýðsfélög geta
haft hag af því að koma í veg fyrir
að konur flykkist til starfa í fyrir-
tækinu eða atvinnugreininni, þar
sem mikil aukning kvenna á
vinnustað eða í atvinnugrein er
talin geta haft í för með sér að laun
annarra, þ.e. karla lækki.
Rannveig segir í lok erindisins að
launamismunur milli karla og
kvenna stafi samkvæmt þessum
kenningum af einhvers konar
ófullkomnun á vinnumarkaðin-
um. Óháð því hvaða „aðhvarfs-
greiningaraðferð" er notuð, er nið-
urstaðan sú, bæði hér heima og er-
lendis, að sama framleiðni virðist
ekki gefa körlum og konum sömu
laun.
í erindi Hildar kom það fram að í
fylkjunum Manitoba og Ontario í
Kanada hefur starfsmat verið not-
að meðal fylkisstarfsmanna til að
draga úr launamun kynja. í Ont-
ario eru einkafyrirtæki einnig
skyldug til að gera jafnlaunaáætl-
anir þar sem starfsmat er notað til
að finna hversu mikið kvenna-
störfin eru vanmetin miðað við
karlastörfin, og atvinnurekendum
er gert skylt að leiðrétta launamis-
rétti sem þannig kemur í ljós.
Starfsmat hefur því leitt til riðlun-
ar á launum í kvennastörfum og
karlastörfum. Þetta hefur breytt
valdahlutföllum innan fyrirtækja
og milli hópa. Og í Nýja Suður-Wa-
les í Ástralíu er nú verið að fram-
kvæma starfsmat á ríkisstarfs-
mönnum fylkisins í sama tilgangi.
Þar er gífurlegum kröftum eytt í
að tryggja að starfsmatið sé alger-
lega kynhlutlaust og allir liðir
framkvæmdarinnar einnig.
Einnig kemur fram í erindi Hild-
ar að meðalvinnutími íslenskra
kvenna utan heimilis er sá lengsti
sem þekkist í heiminum. „Við eig-
um að nota jafnréttislögin. Við eig-
um að sjá til þess að nýstofnuð
kærunefnd jafnréttismála fái nóg
að gera á næstu árum, því okkur
vantar úrskurði í jaftilaunamálum
sem geta haft fordæmisgildi fyrir
breiðan hóp kvenna. Við eigum að
gera kröfur til stéttarfélaganna um
að setja launamun kynjanna efst á
dagskrána, líta á hann sem alvöru-
vandamál alvörufólks, sem stéttar-
félögin hafi skyldum að gegna við
og hreinlega semja um aðferðir til
að draga úr launamun. Við eigum
jaftivel að krefjast nýrra ákvæða
inn í jafnréttislögin. Að gerðar
verði áætlanir um að draga úr
launamun kynja á hverjum vinnu-
stað. Og við eigum að tileinka okk-
ur reynslu þeirra, sem bestum ár-
angri eru að ná annars staðar í
heiminum," segir Hildur að lok-
um.
-js
Halldór Kristjánsson:
Hverja á að styrkja?
Félagsmálaráðherra hefur nú gert
sér Ijóst að ekki leysir allan vanda í
húsnæðismálum þjóðarinnar þó að
nóg sé prentað af húsbréfum. Það
er hægt að ofbjóða skuldabréfa-
markaði eins og öðru. Og menn
telja sig hafa ýmis úrræði til að
geyma fé og ávaxta með öðru móti
en að binda það í skuldabréfum
sem ekki er hægt að losna við
næstu árin nema með verulegum
affollum hvað sem fyrir kemur.
Jöfnuður og jafnrétti
Um það virðist fullt samkomulag
enn sem komið er að ríkisvaldinu
beri að auðvelda fólki að eignast þak
yfir höfuðið. Sá hefur verið tilgang-
ur með löggjöf og framkvæmd und-
anfama áratugi. Mönnum hefur
verið ljóst að ekki verður bætt úr
allra neyð með almennum launa-
hækkunum.
Það er svo misjafnt hverju menn
verða að kosta til svo að þeir komist
í hús. Þess vegna þarf að semja regl-
ur um það móts við hverja eigi að
koma og á hvem hátt það verði
gert. Þess vegna er Húsnæðisstofn-
un til.
Sú fyrirgreiðsla sem er um að
ræða, er veiting hagkvæmra lána.
Ríkisvaldið sér til þess að lánsfé sé
til í þessu skyni og fáist með vægari
kjörum en almennt gerist. Hér hef-
ur verið um að ræða niðurgreidd
lán, studd af almannafé.
Ofríki hinna efnuðu
Um það hefur verið deilt hversu
víðtæk þessi opinbera hjálp ætti að
vera. Sumir hafa litið svo á að ekki
þurfi að koma til opinberra afskipta
eftir að menn hafa eignast sína
íbúð. Hins vegar hefur þess verið
krafist að menn ættu aðgang að
þessu lánsfé þó að þeir ættu íbúð
fyrir, og raunar eins þó þær væm
fieiri en ein.
Þessir efnuðu kröfugerðarmenn
hafa beygt ríkisvaldið svo að þeir
hafa notið lána sem em niður-
greidd af almannafé, enda þótt þeir
hafi þess enga þörf á almennan
mælikvarða. Rökin em þau að líf-
eyrissjóðir eigi mikið fé hjá Hús-
næðisstofnun og því megi ekki
neita þeim, sem em í lífeyrissjóð-
um, um þessi Ián. Þetta sé þeirra fé,
sem verið er að lána, og hart að
neita sjálfum eigendunum.
Hér em höfð endaskipti á hlutun-
um. Ríkisvaldið reynir að tryggja
þurfandi fólki lánsfé með skapleg-
um kjömm til að bæta úr frumþörf-
Þessir efnuðu kröfugerðar-
menn hafa beygt ríkisvald-
ið svo að þeir hafa notið
lána sem eru niðurgreidd
af almannafé, enda þótt
þeir hafi þess enga þörf á
almennan mælikvarða.
Rökin eru þau að iífeyris-
sjóðir elgi mikið fé hjá Hús-
næðisstofnun og því megi
ekki neita þeim, sem eru í
lífeyrissjóðum, um þessi
lán. Þetta sé þeirra fé sem
verið er að lána og hart að
neita sjálfum eigendunum.
um sínum í sambandi við húsnæði.
Það er þáttur í velferðarþjóðfélag-
inu og samfélagið tekur á sig nokk-
um tilkostnað þess vegna. Niður-
greiðslan er kostuð af almannafé.
Þetta er gert til að stuðla að jöfnuði
í þjóðfélaginu. Það er verið að full-
nægja jafhréttishugsjón mannsins
að styrkja hina tekjulægri til að
eignast þak yfir höfuðið. En í reynd
er þessu snúið við, svo að samféiag-
ið er látið hjálpa ríkismönnum til
að safria íbúðum. Sú hjálp hefur
verið veitt með beinum greiðslum
af almannafé.
Af þessu má læra
Þetta er rifjað hér upp vegna þess
að af þessu má læra. Þetta er dæmi
um það að opinberar ráðstafanir til
jafnaðar og jafnréttis eru teygðar
frá tilgangi sínum og jafnvel notað-
ar til að efla ójöfnuð. Það, sem átti
að hjálpa alþýðumanni í lægri
launaflokkum til að eignast þak yfir
höfuðið, verður að hjálp við auð-
mann til að safna íbúðum.
Hér verður ekki að sinni reynt að
rekja þessi mál lengra eða leita uppi
hliðstæður þess annars staðar. En
auk þess sem hér er minnt á tiltek-
ið dæmi, sem eflaust á sér hliðstæð-
ur, á þetta að vekja til umhugsunar
um velferðarþjóðfélag og nauðsyn
þess að þar sé rétt á málum tekið og
vel áhaldið.