Tíminn - 18.02.1992, Page 5

Þriðjudagur 18. febrúar 1992
Tíminn 5
ísmaðurinn fundinn. En hver var hann f lifanda lífi?
Frá David Keys fomleifafrœðingi, fréttaritara Tímans íLondon:
„ísmað-
Hver var
urinn“?
Gaumgæfileg rannsókn á útbúnaði og fatnaði „ísmannsins“ —
forsögulegum líkamsleifum sem fundust í austurrísku-ítölsku
Ölpunum fyrir fjórum mánuðum — gefur til kynna að hann
kunni að hafa verið prestur á steinöld. Til þessa hafa flestar
kenningar gengið út á að hann hafi verið veiðimaður eða jafnvel
námugrafari í leit að kopar.
En ný gögn úr nákvæmri athugun á flíkum hans og tækjabún-
aði benda til að hann hafí að öllum líkindum verið einhvers kon-
ar prestur í árdaga — eins konar millistig milli þess að vera helg-
ur maður og andlegur seiðmaður, sem kallast shamani.
Frá ómunatíð hafa helgir menn
haldið til fjalla til fundar
við almættið
Shamanismi em elstu trúarbrögð
mannkyns og enn þrífast nokkur af-
brigði hans í Tíbet, Suðaustur-Asíu,
Austurlöndum fjær, Ameríkunum,
og ef rétt reynist að ísmaðurinn hafi í
reynd verið shamani, er hann elsti
presturinn sem maðurinn hefur
þekkt í bókstaflegri merkingu.
Nýju vísbendingamar gefe tn kynna
að hann hafi verið önnum kafinn við
samskipti við andana hátt uppi á
fjalli, þegar hann lenti í stórhríð og
varð úti fyrir um 5000 árum.
Það er heillandi niðurstaða sem
byggist á merkilegum sönnunar-
gögnum, en það er engu að síður
skýring sem að mörgu leyti feer
meira en enduróm í merkustu trúar-
brögðum í nútímaheimi.
Helgir menn og trúarlegar frásagn-
ir hafe nefnilega haldið til hárra fjalla
frá ómuna tíð, til fundar við almætt-
ið.
Að gyðingdóms-kristinni hefð tók
Móses við boðorðunum tíu frá guði á
Sínaífjalli.
Fom-grískir trúarlegir pílagrímar
lögðu hart að sér við að komast á tind
Lycaeus-fjalls til að tilbiðja Seif, kon-
ung guðanna.
Fyrir 2000 árum vom sendiherrar
sendir upp á tinda fjalla í Kína til að
afla leyndardóms eilffs lífs frá guðun-
um. Og í Japan, á Sri Lanka og í
Himalajafjöllum leggja helgir menn
og pílagrímar enn á sig göngu upp
hlíðar helgra fialla.
í huga mannsins hafe há fjöll alltaf
verið álitin aðsetursstaðir guðanna.
Vísbendingamar 9 um að ísmaður-
inn hafi verið shamani
Enn sem komið er gefe níu mikil-
vægar vísbendingar til kynna að ís-
máðurinn hafi verið shamani.
• í fyrsta lagi virðist svo sem trébogi
ísmannsins og 12 af 14 örvum hans
hafe verið óhæf til notkunar og að
öllum líkindum aðeins eftirlíkingar
af vopnum. Rannsóknir á hlutunum
hafe leitt í ljós að það var fjarri því að
örvamar væm fullgerðar og að bog-
inn sjálfur hafi verið alltof sver til að
hafa nýst sem raunvemlegt vopn.
Eftirlíkingar af bogum og örvum em
enn til sem hluti af útbúnaði sham-
ana allt fram á þessa öld — og í Or-
issa-héraði á Indlandi nota shamanar
hann til að berjast við illa anda sem
ógna mannlegu samfélagi.
• Hins vegar vom tvær af örvunum
14 í því sem næst nothæfu ástandi
og, sem kannski hefur dýpri merk-
ingu, fjaðrimar em gerðar úr rán-
fuglsfjöðrum (sennilega amar). Það
hefur verið erfið og tímafrek iðja að
útvega þess háttar fjaðrir og það er
erfitt að ímynda sér hvemig slíkar
fjaðrir gætu hafa verið hagkvæmar á
venjulegum veiðiörvum með tilliti til
kostnaðar. Sé tekið mið af mikilvægi
ránfúgla í trúarsiðum — allar götur
frá forsögulegum tíma í vesturhluta
Evrópu til Norður-Ameríku Indíána
— gefa örvafiaðrir ísmannsins lík-
lega merki um trúarlega eða póli-
tíska stöðu hans. Á mörgum svæð-
um þar sem shamantrúarbrögð em
enn iðkuð, lýsir ættbálkurinn leiðsl-
unni, sem shamani fellur í til að ná
sambandi við heim andanna, sem
,fiugi“ shamana, og fólkið skynjar
hann eins og fúgl sem flýgur inn í
aðra vídd. Það er undarlegt að legg-
urinn á annarri ör ísmannsins, sem
virtist vera í nothæfú ástandi, var í
rauninni gerður úr tveim aðskildum
trjáflísum, sem bundnar vom saman
á samskeytunum með sin — fremri
hlutinn úr skollaberi og aftari hlut-
inn úr úlfaberi. Enn undarlegra er að
tinnuhausamir á báðum nothæfu
örvunum virðast hafa verið brotnir
vísvitandi í tvennt og lágu oddamir í
örvamælinum.
• Þriðja vísbendingin var e.t.v.
merkasti hlutinn af helgum búnaði
ísmannsins, því að hún gaf honum
tök á að ferðast inn í annan heim.
Það var spennt á hann flöt, hvít berg-
kristalsplata, úr fínum marmara
með tylft leðuihluta áfesta á granna
leðurreim sem dregin hafði verið
gegnum örsmátt gat í miðju plöt-
unnar. Steinar eins og þessi — sem
oft eru kallaðir speglar shamans —
voru eða eru enn aðalhluti útbúnað-
ar á mörgum andafundum shamana
alla leið frá Lapplandi til Suður-Am-
eríku. Allt fiam á 17. öld voru í notk-
un í Skotlandi samsvarandi plötur—
alveg eins og með götum—til að spá
fyrir um framtíðina. Og jafnvel enn
þann dag í dag er kristalskúla sí-
gauna því sem næst örugglega fiar-
lægur ættingi bergkristalssteina for-
sögulegs shamanisma.
• Verðmætasta eign ísmannsins
(a.m.k. sé tekið tillit til fögætis bæði
þá og nú!) var lítil öxi úr kopar með
skaft úr ýviði. U.þ.b. 3000 f.Kr., þegar
ísmaðurinn var uppi og vel á sig
kominn, hefúr koparöxin hans verið
vottur um mannvirðingu, tákn um
talsvert háa stöðu í samfélaginu.
Bronsöldin hafði ekki enn runnið
upp í miðhluta Evrópu — og kopar
(og kannski gull) voru einu málm-
amir sem þekktust í samfélagi ofan-
verðrar steinaldar (nýsteinöld), sem
tiann tilheyrði. Sé litið á notagildið,
var koparöxi ekki eins afkastamikil
eða árangursrík og steinaximar sem
algengari voru á þeim tíma. Ef ís-
maðurinn hefði verið veiðimaður,
hefði hann haft lítil hagnýt not af
mjúkri koparöxi. Það áhugaverða er
að litlar — reyndar í smækkaðri
mynd — axir gegna enn hlutverki í
shamönskum trúarsiðum í Mið-
Asíu, og shamanismi hefúr oft verið í
nánum tengslum við „töfra“ málm-
iðnaðarmanna — umbreytinguna á
steini í málm.
• ísmaðurinn bar líka tvær kúlur af
trjásveppum, vafnar sem haldið var
saman af leðuról. Því sem næst ör-
uggt er að sveppimir voru notaðir í
lækningaskyni.
• Hann hafði líka í fómm sínum
bolla úr birkiberki, sem innihélt hrá-
ar þymiplómur. Sá ávöxtur er mjög
beiskur (mildast aðeins við að frjósa),
en engu að síður óþægilegur til átu
eins og hann kemur af lynginu. Hins
vegar er það merkilegt að þymi-
plómur hafe löngum verið tengdar
því að búa yfir töframætti í munn-
mælasögum í Evrópu.
• Hann var klæddur heljarmiklum
frakka eða úlpu úr bútasaumi, gerð-
Fyrir fjórum mánuðum var gerður merkur fundur f Ölpunum, á landa-
mærum Austurríkis og Italíu. Þar gekk ferðafólk fram á vel varöveitt-
ar líkamsleifar manns, sem látist haföi fyrir 5000 árum.
V:
•"» \ 31
um úr bókstaflega mörgum tugum
rétthymdra, femingslagaðra og
sporöskjulagaðra loðskinnsbúta.
Loðskinnsbútamir vom a.m.k. af
tveim litum og 2 til 3 mismunandi
tegundir af þræði vom notaðir til að
þræða bútana saman. Þetta var
vissulega margbrotin flík og hlýtur
að hafa verið mikil vinna að búa hana
til. Hún hlýtur ömgglega að hafa
verið hlý, þó að hún hafi kannski ekki
verið eins vatnsheld og flík gerð úr
heillegra skinni. E.Lv. hefúr hún haft
einhverja trúarsiðamerkingu, þar
sem skinn margra dýra vom notuð
og þar með gefið þeim, sem flíkina
bar, eitthvað af andlegum hæfileik-
um þessara dýrategunda. Bútasaum-
ur hefúr oft trúarlega eða hálftrúar-
lega merkingu í Evrópu, Asíu og Afr-
íku. Búddamunkar klæðast slíkum
fetnaði á Sri Lanka og í Tælandi,
betlarar með hæfileika til að biðja
bölbæna klæðast honum í Norður-
Afríku, og trúðar (endanlegir niðjar
rómverska guðsins Merkúrs, vemd-
ara þjófa, melludólga og kaup-
manna) bám þess konar flíkur í Evr-
ópu. Og í siðum brahmatrúarmanna
í Indlandi, og í Gamla testamentinu
er raunvemlega lagt trúarlegt bann
við því að klæðast flíkum, sem gerð-
ar em með því að þræða saman
klæðisbúta.
• Síðast en ekki síst er eitt sönnun-
argagnið enn, sem bendir til að ís-
maðurinn hafi gegnt hlutverki í sham-
anismæ það er staðurinn þar sem lík-
amsleifamar fundust Ismaðurinn
— maður hátt á þrítugsaldri — lést í
náttúrlegum helli, þaklausum að
vísu, 0,5 sinnum 25 metra stómm,
ofarlega í fjallshlíð. Umhverfis hell-
inn em 2,5 metra háir lóðréttir vegg-
ir frá náttúmnnar hendi og einn
náttúrlegur aðalinngangur er á hon-
um, sem ísmaðurinn hefúr haft stór-
kostlegt útsýni út um. Hann hafði
lagt örvamælinn frá sér vinstra meg-
in við innganginn, og öxina, bogann
og einhver fleiri tól hægra megin við
hann. Var þetta kannski einhvers
konar helgur staður shamana?
Margt órannsakað enn
Nú þegar hafa fomleifafraeðingar
frá Innsbmck-háskóla, undir stjóm
Andreas Lippert prófessors, fúndið
yfir 70 hluti í heilu lagi, eða hlutum,
af fatnaði og útbúnaði á fundar-
staðnum.
Líkami ísmannsins sjálfe var að
hluta skreyttur dularfullu bláu húð-
flúri. Hann er nú geymdur djúp-
frystur í háskólanum þar sem hann
bíður nákvæmrar rannsóknar vís-
indamanna frá öllum heimshom-
um.
Ef femaðurinn var raunvemlega
shamani, á frekari rannsókn á út-
búnaði hans og fatnaði — og einnig
húðflúrið — eftir að varpa fögætu
nýju ljósi á upphaf trúarbragðanna
sjálfra.