Tíminn - 08.08.1992, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 8. ágúst 1992
Isafjörður um daga Fensmarks.
FENSMARK
f
A
f IRIÐ 1879, hinn
16. apríl, var Carl Er-
nest Alexander Fens-
mark veitt sýslu-
mannsembættið í ísa-
fjarðarsýslu og bæjar-
fógetaembættið á
ísafirði og tók hann
við því 1. maí sama ár.
Þessi embættisveiting
eins tekjumesta emb-
ættis á íslandi virðist
hafa komið nokkuð að
óvörum, en ekki alls
kostar óvænt því þess
voru mörg dæmi að
vanmetagemsar eðal-
bornir sóttust eftir og
fengu hjá dönskum
ráðamönnum góð
embætti á íslandi, þótt
hvorki þekktu þeir
neitt til aðstöðu eða
verka og alls óhæfir
embættismenn.
Af göfugu kyni
Carl Fensmark var fæddur 21. nóv-
ember 1835. Foreldrar hans voru
Johan Henrik von Fensmark, gener-
almajor í danska hernum, og kona
hans Thalia Dorothea Elenora Luisa
von Holck. Sveinn af svo göfugu
kyni var að sjálfsögðu settur til
mennta og var Carl Fensmark stúd-
ent 1855. Hann lagði síðan stund á
lögfræði og lauk prófi í þeirri grein
níu árum síðar eða 1864. Næst er af
Fensmark sagt að hann verður bú-
stjóri í Svíþjóð 1866 og 1870-75 er
hann bóndi á Hallandi. Þar næst
stundar hann Iögfræðistörf í Kaup-
mannahöfn í fjögur ár og er fátt af
honum sagt þau 15 ár sem liðu frá
lögfræðiprófi og þar til hann varð
íslenskur embættismaður.
Carl Fensmark hafði aldrei gegnt
embætti og síst að hann hefði hug-
mynd um hin margbrotnu sýslu-
mannsstörf, var öllu ókunnugur hér
á landi, óskörulegur og deigur í við-
skiptum. í embættisrekstri Fens-
marks tók fljótt að bera á óreglu og
reiðiieysi, og þó sérstaklega í fjár-
málum. Sendi hann litlar og ófull-
nægjandi skilgreinar ef þá nokkrar
um embættið og gerði ekki skil á
tekjum úr umdæmi sínu. Amtmað-
ur Bergur Thorberg krafðist bréf-
lega skilagreina, en hvorki amtmaö-
ur né landshöfðingi, Hilmar Finsen,
gengu fast fram í þessu máli.
Magnús Stephensen
brýnir klæmar
Árið 1883 varð Magnús Stephensen
landshöfðingi og gekk í þetta mál af
hörku. Gerði hann sér ferð til ísa-
fjarðar og mun ekki hafa litist á
blikuna, því þegar sem hann kom
suður aftur, ákveður hann að fyrir-
skipa rannsókn á fjárreiðum Fens-
marks. Skúli Thoroddsen, nýút-
skrifaður lögfræðingur og reikn-
ingsglöggur, var skipaður rann-
sóknardómari. Fór hann að róta í
fimm ára óreiðuhaug Fensmarks og
gekk í það af dugnaði, enda veitti
ekki af. Thoroddsen kyrrsetti Fens-
mark á ísafirði, en Fensmark strauk
til Kaupmannahafnar. Þar var hann
fangaður og sendur til ísafjarðar en
Thoroddsen setti hann í gæsluvarð-
hald og þótt hart að gengið. Var það
þó eðlilegt því Skúli Thoroddsen var
þá settur sýslumaður og þurfti að
vera fjarvistum t.d. í þingaferðum,
en Fensmark gat hvorki sjálfur né
fengið aðra til þess að setja trygg-
ingu fyrir nærveru sinni. Ekki
kvaðst Fensmark hafa ætlað að
strjúka að fullu, heldur leita lið-
sinnis í Kaupmannahöfn, en það
brást honum.
Tíu árum síðar stóð yfir rannsókn á
embættisrekstri Skúla Thoroddsen
og setti rannsóknardómari farbann
á Skúla. Honum fór eins og Fens-
mark, en Skúli strauk að vísu aðeins
til Reykjavíkur og var eins og Fens-
mark í liðsbón. Kom Thoroddsen
litlu áleiðis í því efni og hvarf í
skyndi aftur til ísafjarðar heldur en
að eiga á hættu að verða tekinn
höndum og sendur þangað sem
fangi eins og Fensmark.
Rannsóknardómarinn hugðist
setja Skúla Thoroddsen í gæslu-
varðhald og kom þar raunar fleira
til. Þá hlupu saman Hnífsdælingar
ísfirðingar og gerðu vopnaðan að-
súg rannsóknardómaranum og hót-
uðu honum öllu illu ef hann hreyfði
við Skúla. Skildi þar milli feigs og
ófeigs því að Fensmark átti enga þá
stuðningsmenn sem í nokkru vildu
liðsinna honum þegar Skúli Thor-
oddsen stakk honum í tugthús á ísa-
firði.
Ógerlegt að rekja óreiðuna
Ógerlegt er að rekja fjármálaóreiðu
Fensmarks. Hann taldi í fyrstu að
sjóðþurrð hjá sér væri um 14 þús-
und krónur, reyndi að gera grein
fyrir hvernig nokkuð af þessu hefði
myndast, en ítrekaði það að sér væri
þessa mikla sjóðþurrð með öllu
óskiljanleg.
Við nánari rannsókn kom í Ijós að
Fensmark hafði einhvern veginn
sólundað 27 til 28 þúsund krónum
af opinberu fé, feikileg upphæð á
þeim tíma, og mundi nú nema tug-
um milljóna króna. Á móti þessu
komu eignir hans sem námu um 3
til 4 þúsund krónum. Hvernig sem
að var farið fékkst aldrei botn í það
hvað hefði orðið af þessu horfna fé,
og reyndar hefur enginn skilið
hvernig Fensmark gat komið slíkri
fúlgu í lóg í þorpsholunni ísafirði.
Það lætur nærri að Fensmark hafi
sóað um 10 milljónum króna árlega
á nútíma vísu og er líklega met þeg-
ar miðað er við þær aðstæður og það
að hér var einstaklingur á ferð og
undir opinberu eftirliti.
í júlí 1884 var Fensmark vikið frá
embætti um stundarsakir en Skúli
Thoroddsen settur sýslumaður. Mál
var síðan höfðað gegn Fensmark og
honum vikið úr embætti að fullu og
í ágúst 1885 dæmir Skúli Thorodd-
sen Fensmark í átta mánaða betrun-
arhúsvir.nu. Eftir atvikum þótti
dómurinn ekki harður og þegar
Fensmark áfrýjaði staöfesti yfirrétt-
ur dóminn. Fensmark sótti um náð-
un til konungs, og var dóminum
breytt í þriggja mánaða einfalt fang-
elsi og gat vart minna verið. Mikið
umtal vakti þetta og þótti létt tekið
á hinu mikla embættismisferli
Fensmarks. Hvernig á því stóð eða
hverjir áttu í hlut þegar Carl Fens-
mark fékk sýslumannsembættið
vestra, að linlega var gengið eftir
Carl Fensmark: Hvernig gat
hann komið slíkri fúlgu í lóg á
Isafirði?
skilagreinum frá honum þótt vitað
væri um ólestur í embættisrekstri
og að betrunarhússdóminum var
breytt í létt einfalt fangelsi, hefur
aldrei verið upplýst. Fensmark af-
plánaði síðan refsinguna í fanga-
húsinu við Skólavörðustíg í Reykja-
vík.
Frú María Magdalena
Carl Fensmark var kvæntur og hét
kona hans Maria Magdalena Beata,
fædd Mau. Fimm börn áttu þau
hjón. Kona Fensmarks fór frá hon-
um 1883 til Danmerkur og hafði
börnin með sér. Hún skildi við
Fensmark 1887 og mun hafa tekið
upp ættarnafn föður síns fyrir sig og
börnin. Nokkru fé hafði Fensmark
eytt til fjölskylduþarfa, en ekki nam
það nema 3-4 þúsund krónum, og
ekkert óeðlilegt við það. Þess hefur
verið til getið að það hafi verið kona
Fensmarks sem hafði af honum fé,
án þess að Fensmark skrifaði það
hjá sér og er þetta ekki nýtt í sög-
unni. Líka var á kreiki orðrómur um
að kaupmenn hefðu notað sér fá-
kænsku og skapleysi Fensmarks og
prettað hann. Fensmark hafði allt í
graut, persónulegar fjárreiður og
opinberar og illt að henda reiður á
þessu moði. Skúli Thoroddsen
kannaði viðskipti kaupmanna við
Fensmark og fékk afrit af viðskipta-
reikningum hans, athugaði toll-
skýrslur, innheimtur þinggjalda hjá
hreppstjórum og fleira þessa veru,
en hvergi fannst neitt svo athuga-
vert að orð væri á gerandi. Hvað
varð af hinu horfna fé er spurning
sem enn er ósvarað.
Hcnt út úr „Steininum“
Haustið 1866 var Fensmark hent
út úr „Steininum" og stóð þar á
stéttinni vegalaus og snauður. Ætla
hefði mátt að hann reyndi að kom-
ast til Danmerkur þar sem hann átti
ætt og öll kynni, en hann tekur
þann furðulega kost að fara gang-
andi vestur á ísafjörð. Hvernig á
þessu stendur er óráðið en Fens-
mark mátti vita að vestra átti hann
ekki vinum að fagna.
Það var misjöfn vetrarveðrátta þeg-
ar Fensmark lagði af stað í þessa
löngu göngu og hefur saga komist á
kreik sem snertir ferðalagið, þótt
Hér segir frá Carli Fensmark,
sýslumanni á ísafirði, sem dró
sér jafnvirði margra milljóna í
embætti. Enginn vissi hvað af
peningunum varð. Áttu ill áhrif
konu hans þátt í óförum hans?