Tíminn - 11.08.1992, Síða 5

Þriðjudagur 11. ágúst 1992
Tfminn 5
Magnús H. Gíslason:
Sagan endurtekur sig
Ekki alls fyrir löngu sá ég eftirgreind orð höfð eftir einum meiri-
háttar alþýðuflokksmanni: „Alþýðuflokkurinn hefur áður tekið
við stjórn landsins þegar aðrir hafa ekki treyst sér til og má þar
nefna minnihlutastjóm Alþýðuflokksins sem tók við seint á árinu
1958 og var undanfari viðreisnarstjómarinnar sem margir telja
mestu umbótastjóm sem hér hefur setið.“
Já, ekki spyr ég að, alltaf emm
við kratar mestir og bestir. Ég
hygg nú samt að þeir séu ekki
færri sem telja ríkisstjórnir
Tryggva Þórhallssonar frá 1927-
1931 og Hermanns Jónassonar
frá 1934-1939 meiri umbóta-
stjórnir og merkari um flesti en
„viðreisnarstjórnina" sem svo
kaup sjálf að nefna sig. Alþýðu-
flokkurinn átti raunar ýmist
beina eða óbeina aðild að þessum
ríkisstjórnum báðum. En síðan
hefur margt brest í veröldinni og
þó fátt meira en Alþýðuflokkur-
inn.
En víkjum aftur að áðurgreind-
um ummælum. Að loknum al-
þingiskosningum 1956 mynaði
Hermann Jónasson ríkisstjóm
þriggja flokka: Framsóknar-
flokks, Alþýðuflokks og Alþýðu-
bandalagsins. Margir bundu von-
ir við að þama hefði myndast
samstarf sem kæmi til með að
eiga sér nokkurn aldur. Við nýaf-
staðnar alþingiskosningar höfðu
Framsóknar- og Alþýðuflokkur-
inn myndað með sér kosninga-
bandalag. Bandalagið færði þess-
um flokkum þó ekki þann þing-
styrk sem vænst var. Því varð að
ráði að leita til Alþýðubandalags-
ins um stjómarmyndum. Ætla
hefði mátt, af því sem á undan
var gengið, að Alþýðubandalagið
reyndist veiki hlekkurinn í þessu
stjórnarsamstarfi. Svo reyndist
þó ekki þegar á hólminn kom.
Eitt af meginviðfangsefnum rík-
isstjómarinnar var útfærsla
landhelginnar. Þar vom kratar á
öndverðum meiði við hina
stjórnarflokkana. Dugði ekkert
minna en hótun um stjórnarslit
og kosningar til þess að þeir létu
sér segjast.
Eftir þetta var mönnum ljóst að
krataforystan sat á svikráðum við
ríkisstjórnina. Sterku mennirnir
í Alþýðuflokknum og Guðmund-
ur I. og Emil. Guðmundur hatað-
ist alla tíð við Alþýðubandalagið.
Emil hafði gerst æ íhaldssamari
með ámnum. Gylfi og meyr og
kjarklítill, duglegur að tala og
mikill ferðagarpur, en minnti
annars mesta á „blaktandi, blakt-
andi strá“. Hannibal hafði yfir-
gefið Alþýðuflokkinn og gengið
til liðs við Alþýðubandalagið. Það
varð enn til að auka úlfúð krata
út í Alþýðubandalagið. Þeir biðu
færis. Og færið kom. Efnahags-
málin vom erfið viðfangs. Her-
mann hafði lýst því yfir strax við
stjórnarmyndunina að engar
ráðstafanir yrðu gerðar í þeim
málum nema í samráði við laun-
þegahreyfinguna. Undir haust
1958 var efnt til Alþýðusam-
bandsþings en forseti ASÍ var þá
Hannibal Valdimarsson ráðherra.
Ríkisstjórn hafði ákveðið að fara
fram á það við ASÍ-þingið að það
féllist á að frestað yrði greiðslu á
nokkmm vísitölustigum á með-
an hún og launþegahreyfingin
kæmu sér saman um hvernig
greiðslu á þeim yrði hagað.
Hermann Jónasson.
Hannibal Valdimarsson hafði
gefið forsætisráðherra það ótví-
rætt í skyn að ASÍ-þingið mundi
fallast á tilmæli hans. í upphafi
þingsins varð raunar ljóst að til
beggja vona gat bmgðið með
það, því þá tók krataforystan á
þinginu höndum saman við
íhaldið um kjör á starfsmönnum
þingsins. Það tilræði mistókst en
sýndi á hinn bóginn nokkuð sér-
kennileg heilindi við samstarfs-
flokkana í ríkisstjórninni.
Svo kom Hermann á þingið í
fylgd með Jónasi Haralz, sem þá
var enn ekki orðinn fangi frjáls-
hyggjunnar. Forsætisráðherra
flutti mál sitt vel og rökvíslega að
venju, en vék síðan af þinginu.
Vildi ekki að hægt yrði að segja
að hann hefði áhrif á ákvarðanir
þingsins með nærvem sinni og
þátttöku í umræðum.
Er Hermann hafði yfirgefið
þingið var hljótt í salnum um
sinn en síðan risu íhalds- og
krataforingjarnir upp hver af
öðmm og sögðu ekki annað
koma til mála en afgreiða strax
hin umræddu vísitölustig og yrði
þá að hafa það þótt slíkt yrði rík-
isstjórninni að aldurtila. Hófust
nú harðar umræður. Framsókn-
armennirnir vildu að sjálfsögðu
verða við tilmælum Hermanns.
Þeir vom tiltölulega fáir á þing-
inu, en átti hins vegar í sfnum
Hannibal Vatdimarsson.
hópi nokkra liðtæka ræðumenn.
Flestir þeir alþýðubandalags-
menn, sem til máls tóku, vom
sama sinnis. Ég man sérstaklega
eftir afburðagóðri ræðu Árna Ág-
ústssonar. Hann mun hafa verið
alþýðuflokksmaður áður fyrr, en
líklega verið um þetta leyti geng-
inn til liðs við Alþýðubandalagið.
Árni var ákaflega sterkur ræðu-
maður, öfgalaus, rökfastur og
sannfærandi. Lokaorð hans vom
eitthvað á þessa leið: Ríkisstjórn-
in hefur heitið því að stjórna í
samráði við launþegahreyfing-
una. Koma forsætisráðherra
hingað á þingið er staðfesting á
því fyrirheiti. Stjórnin á nú í
stundarerfiðleikum. Hún leitar
til okkar um aðstoð við að greiða
úr þeim. Það kann að sýnast
kosta nokkra fórn af okkar hálfu í
bili. En í upphafi skyldi endirinn
skoða. Ef við fellum þessa ríkis-
stjórn þá vitum við hverju við
sleppum en ekki hvað við hrepp-
um.
Það vakti athygli að Hannibal
Valdimarsson, forseti ASÍ, mað-
urinn sem forsætisráðherra hafði
talið samþykkan tilmælum sín-
um og gefið í skyn að þau myndu
njóta fylgis meirihluta þingsins,
brást Hermanni með öllu og
lagði honum ekkert lið í umræð-
unum. Endalokin urðu þau að
tilmælum Hermanns var hafnað
með nokkrum atkvæðamun og
hann sagði af sér. Krötum hafði
tekist það ætlunarverk sitt, með
dyggri aðstoð íhaldsins, að fella
ríkisstjóm Hermanns Jónasson-
ar.
Það var þungt hljóðið í Jóni
mínum sáluga Bjarnasyni, frétta-
stjóra Þjóðviljans, þegar við
gengum saman út af þinginu, en
þar höfðum við verið sessunaut-
ar frá upphafi til enda. „Hér hafa
orðið ill tíðindi og ógiftusamleg
og mun ekki séð fyrir endann á
afleiðingum þeirra. „Það hefðu
fleiri Ámar Ágústssynir þurft að
vera á þessu þingi,“ bætti hann
við.
Hermann Jónasson var stálheið-
arlegur stjórnmálamaður. hann
batt miklar vonir við þessa ríkis-
stjórn. Og hann átti áreiðanlega
erfitt með að treysta orðum
Hannibals Valdimarssonar eftir
þetta. En fráleitt hefur hann
grunað að sagan ætti eftir að
endurtaka sig með áþekkum
hætti áratugum síðar, þegar son-
ur Hannibals brá fæti fyrir ríkis-
stjórn sonar Hermanns og
hreiðraði um sig til fóta hjá
íhaldinu.
Nú, framhaldið þekkja menn
svo. „Eftir japl, jaml og fuður“
mynduðu kratar minnihluta-
stjórn undir verndarvæng íhalds-
ins. Og þá þótti ekki lengur
ástæða til þess að greiða hin
margumræddu vísitölustig,
heldur vom þau hreinlega afmáð
með eins konar vísitöluleik. Þeg-
ar búið var að nota kratana til
þess þótti íhaldinu henta að
kippa þeim innfyrir rúmstokk-
inn. Þegar svo þessi „mesta um-
bótastjórn sem hér hefur setið"
hrökklaðist loks frá völdum var
atvinnulífið á heljarþröm, brost-
inn á stórfelldur landflótti og
kratarnir í andarslitrunum undir
sængurhorninu hjá íhaldinu.
Mátti engu muna að þeir þurrk-
uðust út af þingi og var almennt
talið að þar hefði íhaldið bjargað
því sem bjargað varð. Það mun
hafa talið óhyggilegt að varpa
hækjunni alveg fyrir borð. Það
hugboð reyndist rétt eins og síð-
ari tímar hafa sannað.
Stefna
í síðasta Skírai, vorhefti 1992, á Dagný Kristjánsdóttir lektor
grein um Hulduljóð Jónasar Hallgrímssonar. „Skáldið og konan“
heitir greinin. Þar er af miklum Iærdómi Ieitað þess hvað skáld-
inu bjó í brjósti þegar ljóðið varð til. Er því síst að neita að mér
virðast sumar skýringaraar nokkuð langt sóttar. Ekki er staðar
numið fyrr en í skjóli af Ödipusarduldinni „sonurinn/skáldið
berst gegn föðumum/forveranum um völd og rétt til að eiga móð-
urina/skáldgyðjuna. Skáldið vill yfirvinna föðurinn og taka við
hlutverid hans.“
Það er væntanlega enginn
ágreiningur um það að Ödipus-
arduldin er það að með syninum
þróast óvild og ógeð til föðurins
vegna þess að syninum finnst
hann ræna sig því sem hann síst
vill án vera, ást og umhyggju
móðurinnar. Samanburðurinn
verður nokkuð teygður þegar
skáld er að keppa við fyrri tíðar
skáld og skal þó ekki líta framhjá
því að listin er hafin yfir tímann
og metnaður nýrra skálda nær
eins til meistara fornaldar. Og sé
Huldan gyðja skáldskaparins þá
er hún eilíf. En nú skal ekki
teygja lopann meira um þetta.
Tilefni þessara orða minna er
það að mér finnst augljóst hver
vegna Jónas dáði Eggert Ólafs-
son. Fyrir því gerir hann grein í
Hulduljóðum. Til þess eru þau
ort. Þau eru stefnuskrá í skáld-
skap.
íslensk skáld hafa löngum hugs-
að og talað líkt og Kormákur Ög-
mundarson:
JJakara er mér að mæla
en mórauða sauði
um afréttu elta,
orð margt við Steingerði. “
Jónas Hallgrímsson kvað Sláttu-
vísu og Formannsvísur. Hann var
þjóðskáld þar sem
„Siglir særokinn,
Hulduljóða
sólbitinn slær,
stjömuskininn stritar".
Hluti af fegurð landsins var
„hjarðir á beit með lagði síðum".
Skáldið var jafnan nálægt starf-
andi þjóð. Og þar lá beint við að
halda fram stefnu Eggerts Ólafs-
sonar.
í orðum smalans er því lýst hver
voru yrkisefni Eggerts. Sagt er
að:
„Kvað hann um fold og fagra
mey
fagnaðarljóð sem gleymast ei“.
J>ó kvað hann mest um bónda
bæ
er blessun eflir sí og æ,
afþví að hjónin eru þar
öðrum og sér til glaðværðar".
Jónas segir að það sem hinn
miklu bændavinur kvað hafi orð-
ið að áhrínsorðum. Þannig hafi
Jónas Hallgrlmsson.
skáldskapur Eggerts borið ávexti.
Það er í samræmi við þá stefnu
að hann vill ekki særa Hulduna
með „háðungarorðum" eins og
„leirburðarstagl og holtaþoku-
væl“.
Dagnýju verður skrafdrjúgt um
þá áráttu rómantískra skálda að
persónugera umhverfi sitt. Þau
ávarpa blómin og persónugera
þau þar með.
Hér kunna vegir að verða vand-
þræddir. Eggert kvað um „vor-
glaða hjörð í vænum dal“. Hjörð-
in er mynduð af persónum. Hver
skepna er persóna. Og þegar
bornar eru saman hjarðirnar á
landi og legi er niðurstaðan sú að
munurinn er enginn „því allt um
lífið vitni ber“. Og víst eru blóm-
in hluti lífrænnar náttúru og
sennilega best að fullyrða varlega
um persónur þar. Álltaf hef ég
verið þakklátur Þórhalli biskupi
að hann tók þetta ljóðbrot um
smávinina í skólaljóðin sín svo að
við lærðum það á barnsaldri.
„Hægur er dúr á daggamótti,
dreymi þig Ijósið, sofðu rótt".
En menn skyldu lesa Hulduljóð
til að glöggva sig á stefnu Jónas-
ar og Eggerts. Sú stefna er enn í
fullu gildi.
H.Kr.