Tíminn - 28.08.1992, Side 5

Föstudagur 28. ágúst 1992
Tíminn 5
Valdimar Einarsson:
Valkostir fyrir ís-
lenska sauðfjárrækt
Erindi flutt á aðalfundi Landssambands sauðfjárbœnda, 25. ágúst
Búvörusamningurinn, sem kem-
ur til með að taka gildi í haust,
hefur leitt til mikillar umræðu um
allt land á síðustu mánuðum.
Framkvæmd samningsins og flók-
in reglugerðarákvæði hafa valdið
óánægju á meðal bænda. Ekki er
ætlun mín með þessum skrifum
að rekja þau mál í smáatriðum, en
í þess stað benda sauðfjárbændum
á leiðir sem koma að gagni við að
leysa þann vanda sem búgreinin
stendur frammi fyrir. Nauðsynlegt
er að bændur bregði skjótt við og
finni lausn á þeim vanda sem ár-
viss samdráttur í sölu kindakjöts á
innlendum markaði er. Ef lausn
finnst, mun það að hluta til leysa
þann vanda sem er yfirvofandi
vegna innflutnings á kjöti.
Búvörusamningurinn er
byggður á veikum stoðum
Miðstýring og afskipti af fram-
leiðslu kindakjöts hafa leitt til
þess að sauðfjárbændur hafa nú
samið um skerðingu á fram-
leiðsluheimildum og verðlækkun.
Framtíð greinarinnar er því mjög
svört og vonleysið mikið. Þetta er
þrátt fyrir margvíslegar aðgerðir,
sem hafa verið lögfestar til þess að
tryggja framgang greinarinnar.
Síðasti áratugur hefur einkennst
af hugmyndum um framleiðslu-
stjómun. Margar þær aðgerðir,
sem fylgt hafa þessum hugmynd-
um, hafa ekki tekist á við vandann
og hafa jafnframt verið færð að því
sterk rök að framkvæmd þessara
aðgerða brjóti ákvæði í stjórnar-
skránni. Eru mjög skiptar skoðan-
ir um þær leiðir, sem farnar hafa
verið síðustu ár.
Borið hefur á því að bændur líti á
framleiðsluheimildir sem lög-
bundin réttindi til framleiðslu á
kindakjöti. Þetta er í raun ekki
rétt, þar sem öllum verður heimilt
að framleiða kindakjöt utan
greiðslumarks. Slíkt er þó óger-
legt á meðan helmingur af fram-
leiðslukostnaði kemur í formi
beinna greiðslna. Hinsvegar eykst
grundvöllur fyrir framleiðslu utan
greiðslumarks þegar beinar
greiðslur lækka og markaðsverð
hækkar. Sá hópur bænda, sem
einna helst getur framleitt utan
greiðslumarks, eru kúabændur. Ef
húsakynni og aðstaða er fyrir
hendi, er framleiðslukostnaður á
hvert kíló kindakjöts í mörgum
tilfellum lægri hjá kúabændum en
sauðfjárbændum. Er því ekki
óraunhæft að ætla að sumir kúa-
bændur leggi fyrir sig framleiðslu
á kindakjöti utan greiðslumarks
og þarafleiðandi án framleiðslu-
stjórnunar. Slíkt er að sjálfsögðu
kærkomin kjarabót fyrir mjólkur-
framleiðendur.
Nýi búvörusamningurinn tekur
að hluta til á þeim vanda sem fyrir
er. í fyrsta sinn mun innlegg í af-
urðastöð verða í samræmi við
áætlaða innanlandsþörf. Fram-
leiðsla kindakjöts hjá mörgum
bændum mun þó verða meiri en
nemur greiðslumarki, og verður
það kjöt verðlaust með öllu. Ekki
er líklegt að margir bændur Ieggi
inn kjöt umfram efri mörk, þar
sem heimsmarkaðsverð nær ekki
að greiða þann háa slátur- og sölu-
kostnað sem við búum við. Þetta
hefur leitt til umræðna um
heimaslátrun og framhjásölu, en
enginn vafi leikur á að ef ekki
næst að stöðva framhjásölu, mun
hún grafa undan stoðum nýja bú-
vörusamningsins.
Fyrirsjáanlegt er að neysla kinda-
kjöts að öllu óbreyttu mun dragast
saman í rétt rúmlega 8000 tonn
haustið 1993. Sú þróun í neyslu
kindakjöts, sem hefur átt sér stað,
á að nokkru leyti rót í því kerfi
sem á að gseta nagsmuna bænda
og verja afkomu þeirra. öll fram-
leiðsla og verðlagning á kindakjöti
hefur verið skipulögð af nefndum
og ráðum, og oft án tillits til
markaðsaðstæðna. Markaðsöflin
hafa verið hunsuð að miklu leyti
og hvorki bændur né neytendur
hafa notið góðs af. Afskipti ríkis-
valdsins með misjafnlega háum
niðurgreiðslum á milli ára hafa
einnig leitt til sölusamdráttar á
kindakjöti. Aðrar kjöttegundir
hafa aukið markaðshlutdeild sína
með verðlækkunum og fullnægt
óskum neytandans um aukna fjöl-
breytni. Erfitt verður fyrir sauð-
fjárbændur að vinna upp tapaða
neyslu, þar sem að hluta til er um
Iangtíma breytingu að ræða í
neysluvenjum þjóðarinnar.
Heildarneysla kjöts á hvern íbúa
hefur að meðaltali dregist saman
um 6% frá 1985. Þessa lækkun í
neyslu má að öllu leyti rekja til
minni neyslu á kindakjöti. Ef eng-
ar ráðstafanir eru gerðar til þess
að stöðva þessa þróun, er eins lík-
legt að neysla dragist saman um
400-500 tonn á ári næstu árin.
Greiðslur ríkisins á vaxta- og
geymslugjaldi hafa leitt til þess að
hvatning til þess að selja kjötið
hefur minnkað. Útflutningsbætur
hafa heldur ekki verið hvatning til
aukinnar sölu innanlands. Það
þarf því ekki að koma neinum á
óvart hversu neysla kindakjöts
hefur dregist saman á síðustu ár-
um.
Framleiðslustjóraun og
verðlagning
Á þeim tímamótum, sem eru
framundan, er nauðsynlegt að
íhuga þá valkosti sem sauðfjár-
ræktin á möguleika á í framtíð-
inni. Mikilvægt er að bændur geri
sér grein fyrir þeim aðgerðum,
sem eiga saman í þeirri stöðu sem
nú er fyrir hendi. Til dæmis virðist
það vera talið sjálfsagt að sá fram-
leiðslustyrkur, sem ríkið greiðir
beint til bænda, krefjist fram-
leiðslustjórnunar. Þetta er í raun
ekki allskostar rétt; það má hugsa
sér þrjá valkosti:
1. Framleiðslustjórnun án beinna
greiðslna.
2. Framleiðslustjórnun með bein-
um greiðslum.
3. Beinar greiðslur án fram-
leiðslustjórnunar.
Nú vill svo til að valkostur eitt
hefur verið í framkvæmd frá því að
framleiðslustjórnun hófst hér á
landi. Samningurinn, sem tekur
gildi í haust, er hinsvegar sam-
kvæmt valkosti tvö. Sá valkostur,
sem hefur ekki fengið nægjanlega
umræðu, er beinar greiðslur án
framleiðslustjórnunar. í reynd
gæti framkvæmd og skipulagning
slíks kerfis átt sér stað með óveru-
legum breytingum á búvörusamn-
ingnum. Þau atriði, sem þyrfti að
endurskoða, eru:
1. Heildargreiðslumark er
óbreytt, þ.e.a.s. það miðast við
sölu á innanlandsmarkaði og
helming af framleiðslukostnaði.
Bein greiðsla til bænda yrði háð
framleiðslu hvers greiðslumarks-
hafa upp að neðri mörkum. Fram-
leiðsla og verðlagning myndi þá
mótast af markaðsástandi hverju
sinni. Neðri mörk væri hægt að
lækka til þess að draga úr fram-
leiðslu og þannig valda því að ein-
ungis framleiðendur með lágan
framleiðslukostnað sæju sér hag í
að halda óbreyttu framleiðslu-
magni. Beina greiðslan ásamt
neðri mörkum væri mótandi fyrir
hagkvæmni framleiðsluaukningar
og þannig ráðandi framleiðslu-
stýríng í stað magntakmarkanna
sem nú ráða ferðinni.
2. Það kjöt, sem ekki seldist í lok
verðlagsárs að frádregnum eðli-
legum birgðum, væri afsett á eftir-
fárandi hátt:
,(a) Flutt út á kostnað bænda.
(b) Selt á tilboðsverði innanlands.
3. Söluverð yrði síðan háð verð-
jöfnun innan gæðaflokka. Þannig
að ef framleitt er umfram innan-
landsþarfir, má eiga von á verð-
l skerðingu vegna útflutnings eða
sölutilboðs á viðkomandi gæða-
flokkum.
4. Nákvæmara eftirlit með birgða-
haldi og gæðaflokkun hjá afurða-
stöðvum.
Nú mun vera hægt að sýna fram
á að sú umframframleiðsla, sem
veldur verðskerðingu, sé í raun
verðlaus og því ósanngjarnt að
þeir, sem auki framleiðslu sína að
því marki, verði fyrir verðskerð-
ingu. Verðjöfnun gefi bændum
einnig falskar hugmyndir um
raunverulegt verðgildi fram-
leiðsluaukningar. Þetta er að vissu
leyti rétt. Þeir gæðaflokkar, sem
ekki seljast upp, verða verðskertir,
en það hvetur bændur til þess að
framleiða meira af þeim flokkum
sem neytendur vilja kaupa. Verð-
sveiflur yrðu meiri en verið hefur
og bændur því neyddir til þess að
sýna meiri gætni við fjárfestingar
og rekstur búsins. Það er heldur
ekki víst að þeir, sem auki fram-
leiðsluna mest, hafi hlutfallslega
jafnmikið greiðslumark undir
höndum. Hver bóndi myndi því
framleiða að því marki sem
greiðslumark, framleiðslugeta,
aðstæður og hagkvæmni gæfi til-
efni til. Þetta myndi leiða til auk-
innar hagkvæmni og bættrar sam-
keppnisaðstöðu greinarinnar. Af-
nám framleiðslustjórnunar myndi
leiða til lækkunar á verði greiðslu-
marks, og bændur myndu ekki
kaupa greiðslumark til þess að
auka framleiðsluna, heldur ein-
göngu vegna beinu greiðslunnar.
Markaðsaðstæður og söluhorfur
hefðu því mikil áhrif á verðmæti
greiðslumarksins, en ekki ónýtt
framleiðslugeta í greininni.
í núverandi kerfi er kindakjöt
umfram efri mörk verðlaust ef það
er lagt inní afurðastöð, nema ef
það selst á innanlandsmarkaði.
Þetta mun valda kukinni framhjá-
sölu, sem grefur síðan undan
greiðslumarkinu og þeim forsend-
um sem liggja að baki búvöru-
samningsins. Það er fráleitt að
ætlast til að bændur grafi kinda-
kjöt eða dragi saman framleiðslu
þegar flestir eiga fjölskyldu og
kunningjafólk, sem er reiðubúið
til að kaupa þetta umframmagn á
„markaðsverði". Einnig er alls
ekki víst að bændur dragi saman
framhjásölu, nema síður sé. Lík-
legt er að „kunningjahópur‘1
bænda muni stækka eitthvað a
næstu árum. Nú má hugsa sér
strangt eftirlit og flóknar reglu-
gerðir, sem munu reyna að koma í
veg fyrir „svartan markað með
kindakjöt". Allt slíkt sýnir að
mínu mati aðeins fram á hversu
miklum vandkvæðum það er
bundið að stjórna framleiðslu á
kindakjöti á meðan aðrar kjötteg-
undir eru ekki háðar svipuðum
aðgerðum. Beinar greiðslur án
framleiðslustjórnunar munu því
leiða til þess að allt kjöt, sem er
framleitt, kemur til opinberrar
sölumeðferðar, en það er bæði
neytendum og bændum fyrir
bestu. Forsendur framhjásölu
væru brostnar og skráð sala
mundi stóraukast, ásamt beinum
greiðslum úr ríkissjóði.
Þetta kerfi myndi leiða til þess að
mikill þrýstingur kæmi á afurða-
stöðvar til þess að ná fram hag-
ræðingu til lækkunar á slátur-
kostnaði. Þar sem meira magn
kæmi að jafnaði inn til slátrunar,
væri auðveldara að ná fram þess-
ari hagræðingu. Sauðfjárbændur
og afurðastöðvar yrðu því betur
undir það búnar að takast á við
innflutning á kjöti. Aukin áhersla
yrði lögð á útflutning og mark-
aösleit fyrir íslenskt lambakjöt.
Það er hinsvegar ekkert vafamál
að sveiflur í verði til bænda
myndu aukast og lækka í sam-
ræmi við framboð og eftirspurn á
sama hátt og gerist hjá öðrum
kjöttegundum á íslenska markað-
inum.
Sölukerfi
Ásamt þeim breytingum, sem út-
skýrðar eru hér á undan, verður
nauðsynlegt að ná samstöðu með-
al bænda við skipulagningu á sölu
og dreifingu á kindakjöti. Núver-
andi kerfi yrði að breytast á þann
hátt að upp væru sett sölusamtök
sauðfjárbænda. Meginmarkmið
sölusamtakanna væri að annast
sölu á sauðfjárafurðum og tryggja
bændum greiðslur og eins hátt
verð og frekast er hægt, miðað við
markaðsaðstæður hér á landi og
erlendis. Önnur markmið væru:
1. Að selja sem allra mest af kjöti
í heilum skrokkum beint til
vinnslustöðva í sláturtíð og til
annarra aðila, sem kaupa vilja
kindakjöt í heilum skrokkum. Á
þennan hátt eiga allir kost á því að
kaupa eins mikið af þeim flokkum
sem til eru. Ekki er hætta á að
sumir gæðaflokkar „læsist" inni
hjá einstaka afurðastöðvum og að
skortur á viðkomandi flokkum
leiði til þess að aðrar kjöttegundir
fái þannig forgang í sölu.
2. Bjóða út slátrun á sauðfé fyrir
hönd félagsmanna. Sölusamtökin
hefðu það ekki að markmiði að
eiga eða reka sláturhús og
vinnslustöðvar.
3. Það kjöt, sem selst í sláturtíð,
yrði eingöngu selt með þeim
kostnaðisem orðið hefði við slátr-
un og afhendingu kjötsins. Þetta
yrði væntanlega breytileg tala eft-
ir sláturhúsum. Sláturkostnaður
myndi því ráðast af markaðsað-
stæðum á sama hátt og verð til
bænda. Bændur fengju því mis-
munandi greiðslur eftir því í
hvaða sláturhúsi var slátrað. Allur
kostnaður vegna slátrunar yrði
reiknaður á hvern skrokk, þannig
að bændur með hærri fallþunga
ná fram hlutfallslega hærra verði
óháð gæðaflokkun.
4. í lok sláturtíðar tækju sölu-
samtökin allt það kindakjöt, sem
ekki hefði selst, til sölumeðferðar.
Eftir það væri kindakjöt ekki selt í
heilum skrokkum. Skrokkarnir
væru grófbrytjaðir og kjötið
geymt með það markmið að halda
geymslukostnaði í.lágmarki.
5. Eitt af verkefnum sölusamtak-
anna yrði að setja upp sérmarkað
með kjötafurðir á höfuðborgar-
svæðinu þar sem fjölbreytni væri
mikil og allar vörur seldar með
lágmarksálagningu. Neytandinn
gæti verið þess fullviss að kjöt-
markaðurinn væri alltaf með
gæðavörur á lágmarksverði.
6. Gæðamál og þróun vörumerk-
is, sem einkenndi hreinleika og
einstök gæði íslenska lambakjöts-
ins, væri eitt af aðalmarkmiðum
sölusamtakanna.
7. Sölusamtökin hefðu það einn-
ig að markmiði að hvetja til vöru-
þróunar og fjölbreyttari úrvinnslu
á kindakjöti. Sem slíkur aðili væri
það ekki markmið að sjá um eða
reka fyrirtæki sem annast
vinnslu, sölu og dreifingu á kjöt-
vörum.
8. Markaðssetning á ull og gær-
um gæti einnig verið markmið
sölusamtakanna, en leggja þarf
meiri áherslu á ull og gærur, sér-
staklega eftir að niðurgreiðslur á
ull falla niður.
Þau atriði, sem ég hef rakið hér
að ofan, eru í raun forsenda fyrir
því að sauðfjárrækt á íslandi eigi
einhverja framtíð. Sauðfjárbænd-
ur verða að gera sér grein fyrir því
að framleiðslustjórnun er tíma-
skekkja miðað við þær staðreynd-
ir, sem liggja fyrir með frjálsu
framboði á öðrum kjöttegundum
á íslenska markaðinum og yfirvof-
andi innflutningi á nýsjálensku
lambakjöti. Innbyrðis samkeppni
í sölu kindakjöts leiðir einnig til
tortímingar og gerir ekkert annað
en að gera innflutningi og öðrum
kjöttegundum auðveldara með að
ná tökum á markaðinum. Þegar
kemur að því að Ný-Sjálendingar
koma með kjöt á íslenska markað-
inn, verður aðeins um eitt nýsjá-
lenskt sölufyrirtæki að ræða og
gef ég lítið fyrir núverandi sölu-
kerfi undir slíkum kringumstæð-
um.
Aldrei áður hefur verið jafn mik-
ilvægt að forystumenn bænda hafi
vel skilgreint markmið í huga og
forsjá um framtíðina til þess að
standast þá tíma sem eru fram-
undan. Leit forystunnar að mark-
miði hefur einkennt aðgerðir síð-
ustu ára. Nú sem áður verður
nauðsynlegt að viðhalda þeim
stuðningi sem náðst hefur og
auka vernd sauðfjárbúskapar. Því
er ekki ástæða til þess að slaka á
og taka upp kerfi, sem leiðir til
verri samkeppnisaðstöðu og
stendur í vegi fyrir því að greinin
leiti hagkvæmustu leiða til fram-
leiðslu og sölu á kindakjöti.
Höfundur er framkvæmdastjóri Fé-
lags kúabænda.