Tíminn - 12.11.1993, Síða 4

4
Menning
i- vv* i Tfsnm^von v i *• ■
Föstudagur 12. nóvember 1993
BÓKMENNTIR
Einar E. Laxness
Hannes Sigfússon:
Ljósin blakta. Skáldsaga.
Mál og menning 1993.
128 bls.
I' LOK skáldsögunnar Ljósin
blakta eftir Hannes Sigfússon
er sögusviði bókarinnar eða
.hrömunardeildinni' hreinlega
lokað í bókstaflegiun skilningi
vegna ,spamaðarfyrirmæla nýja
heilbrigðisráðherrans". Svo mikill
er máttur ráðherra að heilli skáld-
sögu er lokið með einu penna-
striki. En ekki er það viðfangsefni
þessarar sögu, enda yrðu úr því
hálfgerðar ,klögubókmenntir".
Þegar Elli kerling
leikur menn grátt
Sögusviðið er öldmnardeild, og er
skyggnst inn í brotakenndan heim
gamalmenna bæði í nútíð og fortíð,
en hinar ýmsu minningar em æði
brotakenndar vegna þess hve ellin
hefur leikið menn grátt. í>að er í
hugarheimi Teits, sem er eiginlega
aðalpersóna skáldsögunnai; sem
hinar ýmsu minningar slqóta upp
kollinum, enda virðist hann vera
einna „heilbrigðastur" í bókstafleg-
um skilningi. En vegna tilhlutan
læknisins Sigurvins er honum
komið fyrir á fyrmefndri stofnun.
Minningar Teits tengjast gamal-
mennum öldmnardeildarinnar
sem hann kannaðist við frá fyni
tíð, en jafnframt því er skyggnst
inn í hugarheim annarra vist-
manna og þar er Pórður, sem alltaf
fær son sinn í heimsókn sem hann
lyndir ekki við. Forvitni lesanda er
svalað fullkomlega, því í lok sög-
unnar fæst svar við því dulda hatri
sem Þórður hefur á syni sínum.
Par er óþarflega langt gengið í að
veita lesandanum svar og hefði
mátt halda þessu opnu.
Flestar þessara mynda, sem dregn-
ar em upp af vistmönnum, em trú-
verðugar og vel gerðar, en aftur á
móti er eins og klisjan um hið
kuldalega starfsfólk nái fram að
ganga, að minnsta kosti þegar fjall-
að er um hinn kuldalega lækni Sig-
urvin, sem er kaldhæðinn í orðalagi
sínu í samskiptum smum við Teit.
Vel er gert í því að lýsa hvemig
óljósar minningar geymast í vit-
und og hvemig þær skriða upp á
yfirborðið, líkt og þegar Pórð fer
að dreyma liðna tíð og nær tök-
um á fyni „tímaskeiðum" í lífi
sínu, sem varðveist hafa í djúpi
minnisins.
Hannes lýsir af næmi þeim
heimi þegar skynjunin fer að gefa
sig, eins og þegar hann dregur
upp mynd af óljósri skynjun
gamlingjans: „Að reika líkt og
svefngengill um hálfkunnuglegar
vistarverur og þreifa á hlutum til
að finna hvort þeir séu raunvem-
legir, en ná aldrei tökum á neinu
vegna doðans í fingrum og höfði.
Að sjá andlit þeirra sem maður á
orðastað við eins og voðfellda
hnoðra og heyra illa það sem við
mann er sagt, eða átta sig ekki
fyllilega á orðahrönglinu eða
hvaðan það berst."
En þó að margar þær myndir,
sem dregnar em upp, séu frekar
sorglegar, líkt og líf prestsins Jak-
obs sem hefur orðið innlyksa í
heimi sturiunar, þá em hinar kát-
broslegu myndir einna bestar,
eins og þegar gamlingjamir em
skikkaðir í boltaleik með sjúkra-
þjálfaranum, sem náttúrlega end-
ar aðeins á einn veg.
í heild má segja að hinn knappi
stífl og næmi beri söguna uppi, en
það sem ég tel vera sterkasta þátt-
inn er hið fullkomna tilgerðar-
leysi sem rfldr í sögunni, sem e.t.v.
skapast af því hve stfllinn er í raun
látlaus án þess þó að vera litlaus.
Pessi skáldsaga opnar að vissu
marki fyrir manni heim sem ekki
hefur verið fjallað rnikið um eða
ellina, án þess þó að verða ein-
hver allsheijar skýrsla, líkt og var-
að er við á bókarkápu. Pess vegna
mæli ég með þessari annarri
skáldsögu Hannesar Sigfússonar,
einkum og sér í lagi fyrir þær sak-
ir að um er að ræða verk þar sem
reynt er að nálgast sjónarhom
sem e.t.v. hefur verið afskipt í ís-
Ienskum bókmenntum. Pá á ég
við veröld hinna öldmðu.
Einfaldleiki á yfirborði
Gyrð/r Elíasson:
Tregahornið. Smásögur. \
Mál og menning 1993.
104 bls.
4 TREGAHORNINU eftir Gyrði
I Eh'asson, sem em 24 smásög-
ur, ferðast lesandinn inn í heim
sem bæði er óhugnanlegur, en
jafnframt meinfyndinn; heim þar
sem einfaldleikinn ræður ríkjum,
en er að sama skapi margbrotinn.
Pessar sögur eiga það flestar sam-
merkt að yfir þeim hvflir mynd-
mál dauðans, þannig að sífellt er
verið að minna á hann í mynd-
um. Leiði, legsteinar, krossar, lík-
kistur og jarðarfarir skjóta víða
upp kollinum og minna á sig
hvað eftir annað, svo ákveðinn
þungi hvflir yfir þessum sögum.
Þannig verður tónninn frekar
óhugnanlegur og nær hámarki í
sögunni „Undir súð', en þar nær
dauðahugsunin að hvolfast yfir
sögumann í litlu herbergi í fyrr-
nefndu sögusviði.
En þó sífellt sé verið að minna á
nærveru dauðans, þá er hin sér-
kennilega kímni Gyrðis aldrei
langt undan, líkt og í sögunum
„Djúpnæturganga', „Milli
landa' og „Sumarleyfið". í síð-
asttöldu sögunni blandast saman
ljóðræna og kímni, sem eru yfir-
leitt einkenni á texta Gyrðis. Á
hinn bóginn þá brýtur Gyrðir oft
upp hinar ljóðrænu stemningar
með hversdagslegum athuga-
semdum eins og í sögunni
„Heimsókn', þar sem bæði
menn og málleysingjar horfa til
himins, en sögumaður hugsar
um allt annað og óljóðrænna
svið/eða eins og sagt er: „Ég er
með bfllyklana í hendinni',
svona rétt til að minna á hina
jarðbundnu hluti sem tilheyra
sögumanni.
Á hinn bóginn er það náttúran í
allri sinni mynd sem verður
hreinlega lifandi í texta Gyrðis.
Þannig á sér stað ummyndun í
huga fjöskyldu einnar þegar
maður einn breytist í hund í sög-
unni „Hundarnir', og músin fær
sjónarhom l£kt og hver önnur
persóna í „Pijár myndir úr Kópa-
vogi'; menn em skyldir tijám og
hreindýrum. Þessar ummynd-
anaskýringar draga því úr ógn í
myndmáh dauðans og em
áminning um dulda þræði milli
manns og náttúm.
Knappt form flestra þessara
sagna og samþjöppunin í textan-
um fyllir hvert orð og hveija
málsgrein merkingu, sem skír-
skotar langt út fyrir sig og því
reynir bæði á lesanda og túlkanda
oft til hins ýtrasta. Þessi aðferð
gerir jafnframt þennan sagna-
heim Gyrðis mjög myndrænan og
svo ljóslifandi, þannig að ekki fer
á milli mála hvað um er að vera á
yfirborðinu.
Svipmót allra þessara sagna er
að mörgu leyti mjög líkt, þ.e.
sami hugblærinn, tregi og þungi
virðist koma fyrir aftur og aftur í
þessum 24 smásögum, svo að
manni finnst að maður sé að lesa
svipaða sögu. Á hinn bóginn em
hugdettur og tengingar Gyrðis
einstakar, svo að þær í raun
standa uppúr líkt og í lok sög-
unnar um „Steininn': „Stúlkan í
tjöm lengst fyrir austan, eins ná-
lægt Færeyjum og mögulegt er á
þessu landi, og hún baðar sig
undir sólartungli. Undir koddan-
um steinninn, steinninn undir
koddanum eins og áður, nú kem-
ur enginn til að taka steininn
undan koddanum eins og áð-
ur,...'.
Sú hætta er alltaf fyrir hendi að
höfundur fari að endurtaka sig og
ekki síst þegar átakaleysi er út-
gangspunktur skrifanna. Þó að
þessir hnökrar séu að einhveiju
leytí til staðar í þessu nýja smá-
sagnasafni Gyrðis, þá er það hinn
sérstaki stfll sem yfirgnæfir end-
urtekninguna og er það vel, enda
sérkenni góðra höfunda. Hinn
sérstaki stfll Gyrðis nær auðvitað
hámarki eins og fyrr í málfágun
hans þar sem tungumálið fær að
njóta sín í margbreytileik sínum,
en jafnframt því er ekki orði of-
aukið.
Á það hefur verið bent að það
nálgist ritklif það hrós sem Gyrðir
hefur fengið með afkastamiklum
skrifum sínum. Þess vegna er það
ekki að ófyrirsynju að rýnendur
hafi meiri væntingar og geri jafn-
an meiri kröfur til Gyrðis en ann-
arra höfunda, þegar hann sendir
frá sér nýja bók. En þessa þolraun
stenst Gyrðir enn einu sinni með
Tregahominu og eflaust gott bet-
ur.
Merkisdagar í mannlífinu

BÓKMENNTIR
Jón Þ. Þór
Árni Björnsson: Saga daganna,
Mál og menning 1993,
829 Dls.
T-j EGAR flett er íslenskum al-
manökum fer ekki hjá því að
lesendur staðnæmist við nöfii ým-
issa hátíðis- og helgidaga. Mörg
þeirra em kunnugleg, enda há-
tíðahöld á viðkomandi dögum enn
fastur liður í mannlífinu og hvert
mannsbam þekkir merkingu
þeirra. Önnur em miklum mun
torkennilegri, dregin af nöfnum
kaþólskra dýrlinga eða af gömlum,
löngu aflögðum siðum. Öll vitum
við t.d. um merkingu hátíðisdaga á
borð við jól, páska, hvítasunnu,
sumardaginn fyrsta og 17. júní,
svo nokkur dæmi séu nefnd. En
hvað merkja dagaheitin eldaskil-
dagi, kóngsbænadagur, gang-
dagar (gagndagar), dýridagur,
eldadagur, Gvendardagur og
Magnússmessa? Hætt er við að
svörin stæðu í mörgum, þótt afar
okkar og ömmur hafi kunnað jafn-
glögg skil á þessum dagaheitum og
merkingu þeirra og t.d. jólum og
páskum.
Merkisdagar á árinu eiga sér flestir
mikla sögu og svipuðu máli gegnir
um þessa bók. í inngangi skýrir höf-
undur, Ámi Bjömsson þjóðhátta-
fræðingur, frá því að upphaf henn-
ar megi rekja allt aftur til ársins
1956, er honum var úthlutað próf-
verkefni í íslenskum fræðum við
heimspekideild Háskóla íslands. Af
því verkefni spannst rannsókn á
sögu jólahalds á íslandi og í kjölfar
þess hóf hann að kanna sögu fleiri
hátíðis- og merkisdaga og hefur gef-
ið út nokkur rit um þá, þar af eitt er
ber sama nafn og þessi bók og má
þó afls ekki mgla þeim saman.
Við lauslega talningu telst mér svo
til að í þessu riti sé fjallað um 66
merkisdaga á árinu, veraldlega og
trúarlega, og em þá ekki taldir sér-
staklega einstakir hátíðisdagar á
stórhátíðum þar sem tví- eða þrí-
heilagt er. Þetta þýðir að um það bil
fimmti hver dagur ársins er með
einhveijum hætti merkis- eða há-
tíðisdagur og um hann fjallað í bók-
inni. Ámi Bjömsson byijar umfjöll-
un sína við sumardaginn fyrsta,
einn elsta og mesta hátíðisdag ís-
lenskan, og heldur síðan áfram árs-
ins hring og endar á páskum. í bók-
arauka er síðan fjallað um dýrlinga í
almanaki. Umfjöllun um einstaka
daga er vitaskuld mislöng, enda
eiga sumir þeirra sér miklu meiri
sögu en aðrir og mjög misjafnt er
hve miklar heimildir em um ein-
staka daga, hvaða siðir vom tengdir
þeim o.s.frv. Umfjöllun um hvem
dag er hins vegar í föstu formi og
greinir fyrst frá elstu heimildum um
hvem merkisdag, hvaða þýðingu
hann hafði á elstu tíð, hvemig helgi
hans eða þýðing breyttist í aldanna
rás, og ef um alþjóðlega hátíðisdaga
er að ræða segir jafiian nokkuð af
því hvemig haldið var upp á þá í
öðrum löndum.
Frásögn Áma Bjömssonar er lif-
andi og skemmtfleg, hann birtir
víða dæmi úr heimildum, jafnt í
bundnu máli sem óbundnu, og
sýnir víða fram á að ýmsir siðir, sem
við nútímamenn teljum „þjóðlega'
og „gamla', em hreint ekki gamlir
og jafnvel ekkert sérlega þjóðlegir
heldur. Má þar nefna þann „sið' að
hjón gefi hvort öðm blóm í upphafi
þorra og góu. Honum komu kaupa-
héðnar á fyrir skömmu síðan.
Öll er frásögn höfundar byggð á ít-
arlegri og traustri rannsókn ritaðra
og munnlegra heimilda og er glögg
grein gerð fyrir henni í inngangi.
Tflvitnanaskrá er í lok hvers kafla
og eiga lesendur þannig auðvelt
með að finna þær heimildir, sem
vfsað er til um hvem dag. í bókar-
lok er hins vegar nákvæm heim-
ildaskrá ásamt skrá um myndir,
mannanöfn og atriðisorð, auk þess
sem þar er að finna efnisútdrátt á
ensku. Lesendum er mikið hag-
ræði að skýringarorðum á spássíu
sem og útdráttum í upphafi hvers
kafla, en líklegt er að margir muni
nota bókina sem handbók, fletta
uppá tilteknum dögum þegar við á.
Ekki leikur á tvennu að þessi bók
er mikið og þarft framlag til ís-
lenskrar sögu og menningar. Hún
hefur að geyma gífurlegan fróðleik
um marga mikilsverða þætti dag-
legs lífs á íslandi í aldanna rás;
rannsóknin er, eins og áður sagði,
traust og öll framsetning með þeim
hætti að flestir lesandi menn ættu
að hafa bæði gagn og gaman af.
Þessi bók er í senn traust rannsókn-
arverk og gott alþýðlegt fræðirit.
Allur frágangur bókarinnar er
með ágætum, hún er prýdd
mörgum góðum myndum og
munu sumar þeirra sjaldan eða