Tíminn - 12.05.1994, Blaðsíða 6

6
flfrntlmt
Fimmtudagur 12. maí 1994
Eldur og eyðing skóga
Sinueldar hafa aö undanfömu
valdib talsverðu tjóni á gróbri
víöa um landiö og þess em því
miður dæmi að skóganeitir hafi
skemmst mikiö, tjón sem vissu-
lega er óbætanlegt. Af þessu tilefni
hafa menn velt því nokkuð fyrir
sér að hve miklu leyti eldur kemur
viö sögu í eyöingu skóga í landinu
í gegnum aldirnar og hvort sauð-
kindin, sem jafnan er nefnd til
sögunnar þegar þessi mál ber á
góma, sé sú eina sem sek er. Þar
sem Umhverfissíöu Tímans er
kunnugt um að Ólafur H. Torfa-
son blaðamaður hefur safnað sam-
an talsveröum sögulegum fróðleik
um slík mál, var til hans leitað um
upplýsingar um þetta. Ólafur
nefnir nokkur dæmi um skógar-
eyðingu án þess aö „skoltar sauð-
kindarinnar" hafi komið þar
nærri. Gefum Ólafi orðiö:
Sinueldar
Skógareldur eyddi árið 1587 „all-
álitlegum skógi á Suðurlandi, eins
og Oddur Einarsson Skálholtsbisk-
up segir:
„... vegna ógætni einhvers mann-
aumingja er var þar að gera til kola
í héraði því, þar sem árlega er
haldið þing landsmanna. Brann
skógur þessi í nokkrar vikur sam-
fleytt, þar sem eldurinn breiddist
út, uns mikill hluti skógarins var
uppurinn frá rótum og ekki annaö
en askan eftir." (Oddur Einarsson,
íslandslýsing, Qualiscunque
descripto Islandiae. Samin 1588-
1589. Sveinn Pálsson þýddi. Bóka-
útgáfa Menningarsjóðs, 1971.)
Sjö dauðamein
hríss, þar með jarö-
eldur
Guðmundur Davíðsson, bóndi í
Fnjóskadal, skrifar undir lok 19.
aldar:
„Náttúran hefur eytt hrís á sjö-
faldan hátt, nefnilega: 1. jarðeld-
ur, 2. ormur, 3. kal, 4. skeljaskari,
5. skriöur, 6. snjóflóð, 7. snjó-
þyngsli. Þegar ég var lítill drengur,
heyrði ég oft á ræður föður míns
sáluga og vinnumanns hans, Jóns
Péturssonar, um skógana sem ann-
að. Komu þá oft fyrir þessi orðatil-
tæki: „áöur en skógarnir féllu",
„þegar skógamir féllu", „eftir að
skógamir féllu". Þetta skógfall var
afleiðing af jarðeldinum þegar
Skaftárjökull gaus vorið 1783."
Gjóskan hefur verið svona eitmð.
Þarna þarf annars varla að útskýra
neitt nema orðið „skeljaskari", en
um þaö segir Guðmundur:
„Skeljaskari verður þannig til:
Fyrst kemur snjódrífa á hjam, svo
Enginn einn aöili sér um eftir-
lit á hálendinu. Eftirlitið er á
vegum hvers lögregluum-
dæmis fyrir sig án þess aö þau fái
til þess sérstaka fjárveitingu. Gerð
hefur veriö tilraun til að halda
uppi eftirliti á sérútbúnum bíl
með tveimur mönnum frá lög-
reglunni í Reykjavík. Slíkt eftirlit
var síöast viöhaft fyrir tveimur ár-
um, en ekki hefur fengist fjárveit-
ing til þess síöan.
Undanfariö hefur mikið verið
skrifaö um drykkjuskap og sóða-
skap á hálendinu og slys þar hafa
veriö tíð. Einkum hefur vélsleða-
slysum farið fjölgandi undanfarin
ár. Hjaltí Zóphóníasson hjá dóms-
málaráðuneytinu segir að enginn
einn aöili sjái um eftirlit á hálend-
inu, heldur verði hvert lögreglu-
umdæmi, sem á land inn að há-
lendi, að sjá um sitt landsvæði eft-
ir föngum. „Þeir hafa bílakost að
nokkm leyti til að geta sinnt
þessu, en þeir hafa auðvitað tak-
markaðan tíma og eiga því erfitt
með að sinna þessu svo vel sé. Við
höfum líka notaö þyrlu Landhelg-
isgæslunnar á álagspunktum og
stundum þar fyrir utan. Þannig að
það er reynt að gera þetta af veik-
um mætti. Menn vildu gjarnan
sinna eftirlitinu betur, en fjárveit-
ingar eru ekki fyrir hendi."
Hjalti segir að í tvö sumur hafi
bíll frá lögreglunni í Reykjavík far-
ið um hálendiö og reynt aö halda
rigning og þar næst frost. Veröur
þá svellskelin efst á snjódrífunni.
Svo kemur fjarska veður og mylur
skelina og skelin heggur og slítur
börkinn af viönum, er stendur upp
úr hjaminu, en viðurinn visnar og
skrælnar þegar börkurinn er far-
inn." (Guömundur Davíðsson:
Um skóga og kvistlendi í Fnjóska-
dal á nítjándu öld. Ársrit Skóg-
ræktarfélags íslands 1981). ■
Sinueldar geta valdib óbcetanlegu
tjóni á gróbrí.
uppi eftirliti. „Síðast var þaö fyrir
tveimur ámm og þar áður fyrir sex
ámm. Þetta er dýrt og viö höfum
ekki treyst okkur fjárhagslega til
að halda þessu úti síðan. Það verö-
ur ekkert slíkt eftirlit í sumar.
Vandinn felst líka í því aö þaö er
engin lögregla fyrir allt landið.
Sums staöar vom lögreglumenn
óánægöir með það aö menn frá
Reykjavík kæmu til að halda uppi
eftirliti á þeirra svæði, en það þarf
sérútbúinn bíl í þetta."
Á vetmm er ekkert skipulagt eft-
irlit á hálendinu nema um páska.
„Ef við vitum af einhverju
óvenjulegu, er reynt að fylgjast
með þvi. Það er vonlaust að ætla
að halda uppi eftirliti með vél-
sleöamönnum. Eina lögregluum-
dæmið, sem á vélsleða, er Reykja-
vík. Það þyrfti þá aö leigja sleöa og
þrátt fyrir að það væri gert er þetta
mjög erfitt í framkvæmd. Ég held
að hugarfar þessara manna verði
aö breytast til að ástandið lagist.
Áróður er það sem getur skilaö
bestum árangri."
Landið er fallegt frá
náttúrunnar hendi.
Njótum þess án þess að
spilla því!
Skilabofe
kríunnar:
Fjárskortur háir eftirliti á hálendinu:
Sinnt af veikum mætti
Framhlaup j ökla
I. Jöklar landsins eru eins og hver
önnur bú; þeir minnka eða stækka eft-
ir árferði og ytri skilyrðum, enda kall-
ast afkoma þeirTa á heilsársgrunni
jöklabúskapur. Jöklabúskapur á ís-
landi hefur verið breytilegur á sögu-
legum tíma, í takt við sveiflur í veður-
fari hér.
II. Sérhver jökull skiptist í ákomu-
og leysingasvæði. Þótt einhver vetrar-
snjór bráðni á ákomusvæðinu sumar-
langt, verður mikið eftir (fymingar) og
sá hluti breytist í ís með tímanum. ís-
inn skríður niður fyrir ákveðna hæðar-
línu (snælínu) og þar, á leysingasvæð-
inu, bráðnar allur vetrarsnjór og meira
tril; þó nokkuð af ísnum, sem skríður
þangað niður, bráðnar líka. Sé nú
rúmmál ákomu og leysingar metið fyr-
ir allan jökulinn, fæst ábending um
viðkomu hans. Nokkur ár með veru-
legri ákomu og lítilli leysingu skila sér
sem hægfara „bylgja" af ís niður í
skriðjökla jökulsins. Einu eða fleiri
árum síðar tekur ísbrúnin að þoka sér
framar; jöklamir ganga fram; oft frá
nokkrum '..ctrum upp í nokkra tugi
metra á ári. Búskapurinn er jákvæður.
III. Mikil leysing, en ónóg ákoma
til að vega hana upp, veldur neikvæð-
um jöklabúskap. Honum svara skrið-
UM-
HVERFI
Ari Trausti
Gubmundsson
jarðeðlisfræðingur

Framhlaup verba stundum ííslenskum skríbjöklum; síbast íSíbujökli íárslok 1993 og snemma árs 1994. (Ljósm. A.T.G.)
jöklar fyrr en síðar með því að styttast
(hopa) mishratt. Auðvitað er ísskrið
niður í skriðjöklana meðan þeir hopa,
en það er bara ekki nóg til að halda í
vib mikla leysingu.
IV. íslenskir jöklar náöu hámarki í
seinni tíö á 19. öld, en tóku að hopa
um og uppúr 1920. Hélst það víðast
hvar til u.þ.b. 1970. Samkvæmt athug-
unum á árunum 1965-1990 tóku svo
margir skriðjöklar við sér (fylgst er
með 40-50 jökulsporðum). Meöalhiti
lækkaði enda í landinu og úrkoma
virðist heldur hafa aukist. Flestir
hinna brattari skriðjökla gengu fram,
en hinir flatari og breiöari ýmist hop-
uöu áfram eða standa í stab. Ennfrem-
ur er ljóst að jöklar hafa víða þykknað.
V. Allmargir stórir og litlir skrið-
jöklar ná ekki að bera fram nýmynd-
aðan ís i nægum mæli. Þeir hopa,
verða brattari framantil, en hækka
innar. Þá kemur að því að efri hlutinn
hlammast fram. Á nokkrum vikum
eba mánuðum skríður jökullinn
hundruð metra fram eða jafnvel svo
kílómetrum skiptir. Bæði fer allur jök-
ullinn á miklu meiri ferð en áður og
hreyfibylgja (kryppa) berst enn hraðar
fram til jaðranna, sem ryðjast áfram
þegar bylgjan skilar sér; skriðhraðinn
getur orðib t.d. 1-4 metrar á klukku-
stund. Þetta eru hin svonefndu fram-
hlaup. Jökullinn springur hroðalega
og vatnsflóð koma framundan hon-
um. Þau benda til breyttra rennslisskil-
yrða í og undir ísnum. Ef til vrill nær ís-
inn að „fljóta upp" og renna vel á aur-
fylltu og háþrýstu vatnslagi. Að fram-
hlaupi loknu fellur jökullinn í sama
búskapar- og rennslismynstur.
VI. Margir íslenskir skriðjöklar em
þekktir að framhlaupum. Metið á Brú-
arjökull, 5-10 km árið 1890. Aðrir stór-
ir skriðjöklar Vatnajökuls hlaupa, en
nokkru styttra fram og tíbar. í
Langjökli hlaupa Hagafellsjöklar, og í
Hofsjökli t.d. Múlajökull. Vitað er um
framhlaup í Drangajökli og smájökull-
inn Teigadalsjökull fyrir norðan hljóp
á 8. áratugnum.