Tíminn - 15.07.1994, Blaðsíða 5

Föstudagur 15. júlí 1994
^íítfyi^wfw
5
Hallur Magnússon:
Á lýöræði erindi í
atvinnurekstri?
s
grein þessari mun ég fjalla
um spurninguna: „Á lýö-
ræöi erindi í * atvinnu-
rekstri?" Ég tel svo vera. Til
þess aö sýna fram á réttmæti
þeirrar skoöunar fjalla ég fyrst
almennt um lýöræöi, þá um
atvinnulýöræöi, um nýja skil-
greiningu á atvinnulífinu sem
byggist á lýöræöi og aö lokum
um menntun og kröfuna um
atvinnulýöræöi.
Um lýðræði
Ef viö viljum búa í lýðræöis-
þjóöfélagi sem stendur undir
nafni, þá dugir ekki einungis
að tryggja stjórnmálalegt lýö-
ræöi. Lýöræði á aö vera grunn-
urinn að öllu því starfi sem
unnið er í samfélaginu. Þaö á
aö ríkja félagslegt lýðræöi og
þaö á aö ríkja atvinnulýðræði.
Galdurinn er aö finna það
form lýðræöis sem best hentar
á hverju sviðiö fyrir sig.
Ákveöiö valdaframsal hlýtur
alltaf aö vera hluti lýöræöis.
En þaö valdaframsal á að
ganga eftir lýðræöislegum
leiðum og þaö á að vera lýö-
ræöinu í heild til framdráttar.
Þeir, sem taka viö valdi eftir
lýðræöislegum leiðum, verða
aö standa og falla með gjörð-
um sínum. Þeir eiga aö leggja
verk sín í dóm umbjóðenda
sinna meö hæfilegu millibili
og leita eftir áframhaldandi
umboöi eftir lýöræðislegum
leiöum.
Þetta skiptir mestu máli,
hvort sem um ér að ræða
stjórnmálalegt lýöræði, félags-
legt lýöræöi eða atvinnulýð-
ræöi.
Um atvinnulý&ræbi
Atvinnulýöræöi á ekki einung-
is rétt á sér, það hlýtur aö vera
eöliiegur hluti lýöræöislegs
þjóðfélags. Um það er hins
vegar deilt. Sú skoöun er nokk-
uð útbreidd meðal eldheitra
lýðræðissinna, að lýöræði geti
einungis verið stjórnmálalegt
og iökaö í ýmsum félagasam-
tökum, en atvinnulýðræði geti
ekki gengið nema í undan-
tekningartilfellum. Sjálfstæöur
eignarréttur sé undirstaða lýö-
ræöis og atvinnulýöræði
stangist oftast á viö eignarrétt-
inn.
Hins vegar hefur veriö sýnt
fram á aö í raun sé ekki hægt
aö skilja aö réttinn til lýöræö-
í tilefni af 50 ára afmæli íslenska
lýðveldisins hefur Vaka-Helgafgll,
útgefandi bóka Nóbelsskáldsins
Halldórs Laxness, gefið íslands-
kliikkuna út í kilju og kostar hún
990 krónur. Sögusvið skáldsög-
unnar er sem kunnugt er nátengt
Þingvöllum og sjálfstæðisbaráttu
íslendinga.
íslandsklukkan er meðal helstu
verka Halldórs Laxness. í henni
veröur Jóni Hreggviössyni, bónda
á Rein, þaö á aö grípa snæri og
upp frá því er eins og hann veröi
leiksoppur örlaganna. Leit hans
islegrar sjálfsstjórnunar í
stjórnmálalegu tilliti og rétt-
inn til lýðræðislegrar sjálfs-
stjórnunar í atvinnulífinu. Hér
sé í raun sitthvor hliðin á sama
peningi.
Ekki veröur farið nánar út í
þá röksemdafærslu að sinni,
en hún rennir mjög stoöum
undir þær raddir að atvinnu-
lýðræði eigi aö ríkja. En þaö er
óráðlegt að neyöa atvinnulýð-
ræöi upp á fólk. Kjósi þaö aö
vinna eftir hefðbundnum leið-
um á forsendum eigenda fyrir-
tækja, þá á það þann rétt. Slíkt
gengur alls ekki gegn hug-
myndum um réttinn til at-
vinnulýðræðis. Þvert á móti,
sú ákvörðun starfsfólks að
beita ekki slíkum rétti sínum
er einmitt hluti lýðræöislegs
þjóöfélags, sem byggir á sjálf-
stæðu, lýðræðislegu vali ein-
staklinganna.
Ný skilgreining at-
vinnulífs, byggb á
lýðræ&i
Þá hafa ýmsir, sem eru fylgj-
andi atvinnulýöræöi, skil-
greint tengsl atvinnulýöræðis
og eignarréttar á nýjan hátt.
Sem dæmi um það er David
nokkur Ellerman í bók sinni
The Democratic Worker-Owned
finn: A New Model for East and
West. í stað þess aö skilgreina
atvinnulífið eftir heföbund-
inni skiptingu „einkafyrir-
tækja" (private) og „almenn-
ingsfyrirtækja" (public) þar
sem eignarhaldsformið ráði
öllu, þá er fyrirtækjum skipt
eftir stjórnunarformi óháö
eignarhaldsformi.
Lýðræðislega stjórnuð fyrir-
tæki eru því „félagslegar stofn-
anir" (social institutions) og
byggja á lýöræöislegum per-
sónuréttindum starfsmanna,
þrátt fyrir aö fyrirtækin séu
jafnvel „einkafyrirtæki" í Jiefð-
bundnum skilningi. Þar hafa
starfsmennirnir áhrif á stjórn-
un fyrirtækisins og starfsum-
hverfis síns á lýðræðislegan
hátt, þ.e. einn mabur hefur
eitt atkvæöi.
„Einkafyrirtæki" (private
organizations) byggja hins
vegar á persónulegum eignar-
rétti þar sem stjórnun fer fram
í umboði eignarhalds. Starfs-
menn hafa ekkert um málin aö
segja nema þeir eigi eignarhlut
í fyrirtækinu. Sama eðlis telur
Fréttir af bókum
aö réttlæti veröur löng og ströng
og í henni lendir hann í margs
konar raunum. Hann veröur að
peði í valdatafli þar sem hann
sjálfur skiptir litlu máli. Baráttu-
saga hans fléttast inn í örlaga-
þrungna ástarsögu Snæfríðar ís-
landssólar og Arnasar Arnæusar.
Þau eru elskendur, en um leið
andstæöingar í baráttu um heiöur
og völd á Islandi á 17. öld. Þessir
tveir þræöir eru samofnir í uppi-
VETTVANGUR
„Hins vegar hefur ver-
ið sýnt fram á að í raun
sé ekki hcegt að skilja
að réttinn til lýðræðis-
legrar sjálfsstjómunar í
stjómmálalegu tilliti og
réttinn til lýðræðislegr-
ar sjálfsstjómunar í at-
vinnulífinu. Hér sé í
raun sitthvor hliðin á
sama peningi."
Ellerman fyrirtæki í eigu verka-
manna (workers-capitalist
firm), sem lúta stjórnunarlega
sömu lögmálum og einkafyrir-
tæki, enda byggjast áhrif
verkamannanna á eign sinni í
fyrirtækinu, ekki vinnufram-
lagi eða slíku. Hin hefð-
bundnu íslensku samvinnu-
fyrirtæki falla undir þessa skil-
greiningu einkafyrirtækja.
Þessi nýja skilgreining fyrir-
tækja gæti auðveldað upp-
byggingu atvinnulýðræðis, ef
pólitískur vilji er fyrir hendi að
framfylgja þeim þeim rétti sem
þegnar í lýöræöisríki hafa til
lýðræðislegrar sjálfsstjórnunar
í atvinnulífinu.
Menntun og krafan
um atvinnulýðræ&i
Almennt menntunarstig í
þjóðfélaginu fer hækkandi
meö hverjum áratugnum sem
líður. Með meiri menntun
eykst krafan um aukiö sjálf-
stæði einstaklinganna í at-
stöðu bókarinnar og verða áhrifa-
miklir í meitluðum setningum,
sveipuöum málblæ fyrri tíðar.
Bækur Halldórs Laxness hafa
veriö gefnar út í meira en 500
mismunandi útgáfum á rúmlega
40 tungumálum, þar af hefur Is-
landsklukkan margoft verið gefin
út heima og erlendis. Á bókar-
kápu er meðal annars vitnaö til
ritdóms þýska stórblaösins Frank-
furter Allgemeine Zeitung, sem
þaö birti í fyrra: „Íslandsklukkan á
jafn mikiö erindi viö samtíma
sinn nú og fyrir hálfri öld." ■
vinnulífinu. Hámenntaö fólk
sættir sig ekki til lengdar við
aö vinna sem undirtyllur sem
ekki hafa neitt að segja um
starf sitt og starfssvið. Aö sjálf-
sögöu er vilji hámenntaöra
einstaklinga til þess að hafa á-
hrif á eigin vinnu ekkert meiri
en vilji þeirra sem minni
menntun hafa haft, en með
aukinni almennri menntun
fylgir oft ríkari vitund um
möguleika og rétt manna. Þaö
má einnig líta á þessa þróun
óháða menntun, þ.e. uppeldi
og bakgrunnur fólks er nú
annar en áöur, þegar hollusta
var að líkindum talin göfugri
dyggð en í dag.
Lýöræöi á vinnustað, óháð
eignarhaldi, hlýtur aö verða
vænlegur kostur fyrir þetta
fólk og um leið vænlegur kost-
ur fyrir fyrirtækin, sem upp-
skera að líkindum betri vinnu
og meiri afköst þegar til lengri
tíma er litið. Því mun krafan
um aukið lýðræði á vinnustað
líklega aukast á komandi árum
og atvinnulýðræði almennt
aukast í kjölfarið.
Þetta þýðir samt ekki að
hlutverk og valdsvið stjórn-
enda verði úr sögunni. Eins og
fram hefur komið, hlýtur
ákveðið valdaframsal að fýlgja
öllu lýðræði. Það sem skiptir
máli er að starfsmenn séu
meðvitaðir um lýðræöislegan
rétt sinn, þótt þeir gangist
undir ákveðið valdboð stjórn-
enda. Þeir geta gripið til lýð-
ræðislegra réttinda sinna, ef
stjórnendur misbeita þessu
valdi sínu.
Samhliða almennri lýðræð-
isþróun innan fyrirtækja, má
búast vib afturhvarfi frá hinni
gegndarlausu hlutafélagavæð-
ingu smáfyrirtækja til lýðræð-
islegra samvinnufélaga jafn-
rétthárra, vel menntaðra ein-
staklinga. Hvort sú þróun nær
til stærri fyrirtækja skal ósagt
látið, en hvert sem eignar-
haldsformið verbur, þá mun
lýðræði í atvinnulífinú að öllu
jöfnu aukast.
Þó svo fremi sem það létti
ekki um of pyngju helstu fjár-
magnseigenda landsins, sem
þá myndu bregðast viö með
„viðeigandi rábstöfunum" í
samræmi við þab viðhorf sem
meðal þeirra ríkir, þ.e. tryggja
að lýðræbi sé einungis stjórn-
málalegt, en ráði engu um
rekstur fyrirtækja.
Lokaorð
Lýðræði á ekki einungis að
vera stjórnmálalegt. Atvinnu-
lýðræði er óaðskiljanlegur
hluti eiginlegs lýðræðisþjóðfé-
lags. Ný skilgreining á eðli fyr-
irtækja, sem byggist á lýöræð-
islegum stjórnarháttum, gæti
orðið til þess að ryðja braut
réttmætum kröfum sífellt bet-
ur menntaðra starfsmanna um
aukib lýbræbi á vinnustab.
Lýðræði á brýnt erindi í at-
vinnurekstur framtíðarinnar.
Það er mjög vænlegur kostur,
bæði fyrir starfsmenn og fyrir-
tæki, kostur sem í raun er
byggður á almennum lýðræb-
islegum réttindum.
Höfundur er fyrrum bla&ama&ur.
Ný útgáfa íslandsklukkunnar
FOSTUDAGS
PISTILL
ÁSGEIR
HANNES
AÐ TRYGGJA
JAFN ÓÐUM
Pistilhöfundur hefur á borði sínu
tvo innheimtuseðla vegna iðgjalda
fyrir ábyrgðartryggingu bifreiða
frá sitt hvoru tryggingafélaginu.
Báðir eru seðlarnir vegna iðgjalda
sama ökutækis fyrir árið 1994 og
eru jafn stórir um sig. En fleira
eiga seðlarnir heldur ekki sameig-
inlegt. Annar þeirra hljóöar upp á
rúmar eitthundrað og fimmtíuþús-
und krónur, en hinn upp á tæpar
fimmtíuþúsund.
Það munar rúmlega eitthundraö
þúsund krónum á ábyrgðartrygg-
ingum eftir því hjá hvaba trygg-
ingarsala maburtryggir bílinn
sinn. Þetta eru miklir peningar og
kalla á frekari vangaveltur um
tryggingar bifreiða. Ábyrgðar-
trygging er ekki munabarvara sem
fólk getur leyft sér að lifa án, held-
ur skylda hvers bifreiðareiganda til
ab tryggja eftir föngum rétt og ör-
yggi næsta manns í umferðinni.
Frumskógur tryggingariðgjalda
er orðinn jafn erfiðuryfirferðar og
frumskógur flugfarsebla, sem eng-
inn mabur hefur skilib síban Dou-
glas Dakóta vélar Flugfélagsins
hættu ab fljúga norður til Akureyr-
ar fyrir fast verð á sæti. Um nokk-
urt skeið hafa menn rætt snjalla
hugmynd, sem gerir ráð fyrir að
kvebja gamla tryggingafrumskóg-
inn fyrir fullt og fast. Ábyrgbar-
sjóbur ökutækja leysi skógarmenn
af hólmi.
Framvegis verði iðgjöld ábyrgð-
artrygginga lögb á verð bílaelds-
neytis og innheimt með hverjum
seldum lítra. Reiknab verði út
áætlab heildartjón næsta árs í um-
ferbinni og upphæbinni bætt ofan
á áætlaba eldsneytissölu til öku-
tækja. jafnab á milli ára ef meb
þarf. Fyrir bragbib hækkar verðib á
eldsneyti sem því nemur og
gömlu ibgjöldin hverfa í stabinn.
Margt annab vinnst með þessari
hugmynd:
Iðgjöld mundu öll skila sér á rétt-
um tíma og abeins olíufélögin þrjú
önnubust innheimtuna og fengju
sanngjarna umbun. Ekkert öku-
tæki færi á vanskilaskrá og ætti á
hættu ab missa bótarétt. Inn-
heimtur og dráttarvextir yrðu úr
sögunni. Ókumenn greiddu ið-
gjald í beinu hlutfalli vib akstur og
þátttöku í umferbinni. Lítil öku-
tæki yröu hagkvæmari en stór í
rekstri og þeir sem aka lítib spör-
uðu. Og ekki nóg meb þab:
Óþolandi og torskilin skipting
tryggingarfélaga á ábyrgð milli
ökumanna yrði fyrir bí og allir
fengju loks tjónib bætt að fullu.
Meb þessari einföldun drægi stór-
lega úr öllum snúningum um-
hverfis tryggingarnar og óhemju
kostnabur mundi sparast. Ibgjöld-
in myndu lækka og hagur lands-
manna vænkast.
Hér er einföld lausn og líklega
allt of einföld fýrir flókið kerfi að
kyngja. Sjálfsagt eru vankantar á
henni, sem rétt er að komi strax
fram í dagsljósið. Vaxandi hópur
áhugamanna um þessa þróun má
ekki láta deigan síga og nota verb-
ur hvert tækifæri til að vinna ein-
földun fylgi.
Annars heldur gamli tíminn
áfram meb sína gíróseðla og hót-
unarbréf, tjónaskobara og niður-
jöfnunarfólk, innheimtulögmenn
og dómara, vörslusviptingarmenn
og jafnvel sjálfan forseta Hæsta-
réttar í broddi fylkingar.