Tíminn - 03.12.1994, Blaðsíða 4

4

Laugardagur 3. desember 1994
WWfMW
STOFNAÐUR 1 7. MARS 1 91 7
Útgáfufélag: Tímamót hf.
Ritstjóri: |ón Kristjánsson
Ritstjórn og auglýsingar: Brautarholti 1, 105 Reykjavík
Sími: 631600
Símbréf: 16270
Pósthólf 5210, 125 Reykjavík
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans
Mynda-, plötugerb/prentun: ísafoldarprentsmiöja hf.
Mánaöaráskrift 1550 kr. m/vsk. Verb í lausasölu 150 kr. m/vsk.
Þjóðarbókhlaðan:
geymslustabur eða lifandi
mibstöb þjóbmenningar?
Á fullveldisdaginn 1. desember var þjóbarbókhlaöan á
Melunum vígð viö hátíðlega athöfn. Það markar
þáttaskil í fleiri en einu tilliti.
í fyrsta lagi lýkur hér langri byggingarsögu þessa
mikla húss. Sú saga hefur orðið mörgum umræðuefni
og hneykslunarhella. Hins vegar skiptir mestu máli
nú að hlúa að þeirri starfsemi, sem fram fer í húsinu,
og hugsa um framtíðina.
Þau þáttaskil verba einnig að Landsbókasafn og Há-
skólabókasafn eru sameinuð. Með því ætti ab verða til
öflugri stofnun og færari um að sinna hlutverki sínu.
Bókhlaða á að vera annað og meira en geymslustað-
ur fyrir misjafnlega gamlar bækur og skjöl, þótt vissu-
lega beri alls ekki að gera lítið úr því hlutverki. Marga
dýrgripi má finna innan veggja þessara safna, sann-
kallabar þjóðargersemar. Ytri umbúnaður um þær er
alvörumál.
Þjóðarbókhlaða á að vera lifandi miðstöð upplýs-
inga fyrir þá sem leita þekkingar, hvort heldur um er
að ræða námsmenn, fræðimenn eða allan almenning
í landinu, sem leitar sér lífsfyllingar með því ab
stunda bókasöfn og grúska. Aðferðir við þetta upplýs-
ingahlutverk þurfa að vera í sífelldri þróun, því tækn-
in eykur möguleikana á þessu sviði óendanlega. Því er
nú mest um vert að horfa ódeigir til framtíðar og
skapa þessum virðulegu stofnunum góö starfsskilyrði
í þessum nýju húsakynnum.
Hins vegar má tækniþróunin aldrei yfirgnæfa hið
lifandi samband almennings í landinu við bókina.
Þjóðarbókhlaða verður því að þjóna hlutverki sínu
sem bókasafn, þar sem fólk kemst í snertingu við dýr-
gripi þjóðarinnar á þessu sviði. Tölvuskjárinn kemur
ekki í stabinn fyrir slíkt samband, þótt vissulega sé
hann hið mesta þarfaþing.
íslendingar stæra sig af því að vera bókmenntaþjóð,
og vissulega hefur bókaútgáfa hér á landi verið mikil
að vöxtum og stendur djúpum rótum. Arfur íslend-
ingasagnanna vekur athygli um víða veröld. Það eru
hins vegar miklar blikur á lofti í bókaútgáfu í landinu.
Gróin bókaforlög leggja upp laupana og útgáfan fær-
ist á færri hendur. Að vísu er enn að finna myndarleg
bókaforlög, en þó verður ekki hjá því komist að álykta
að bókin sé að hörfa um set. Virðisaukaskatturinn,
sem tekinn var upp á bækur, blöb og tímarit, var
óheillaskref. Sú aðgerð hefur áreiðanlega þegar haft
þau áhrif að veikja stöðu bókarinnar, og það er mjög
miður. Það, sem verra er, er að þessi aðgerð sýnir
stefnuleysi og kæruleysi um menningarmál.
Það verður ekki hjá því komist að rifja þessar stað-
reyndir upp, þótt nú sé ástæða til þess að fagna því að
miðstöð bókarinnar í landinu hefur fengið bætta að-
stöðu.
Bókin er einn þáttur í þjóðarbókhlöðu, en hand-
ritasafn Landsbókasafns er ekki síður merkilegur þátt-
ur, sem þarfnast alúðar og umhirðu. Bréf og handrit
eru frumgögn, sem veita snertingu við fortíðina á
einkar áhugaverðan hátt. Þessi þáttur er hljóðlátur í
eðli sínu, en í handritasafninu er að finna margan
dýrgrip, sem upplifun er að skoða og komast í snert-
ingu vib.
Það er von Tímans að þjóðarbókhlaðan verði til
þess að næra rætur þjóðmenningarinnar, því ekkert
heldur þessari ljtlu þjóð betur saman en einmitt hún.
Reif í sundur þjóbina
Birgir Guömundsson skrifar
Um það leyti, sem Norðmenn
stóðu á hápunkti deilunnar
um aðild að Evrópusamband-
inu, kom út á íslandi safnplata
með danslögum sem slegið
hafa í gegn á íslandi og í Evr-
ópu. Þessi útgáfa átti í sjálfu
sér ekkert sameiginlegt með
þjóðaratkvæðagreiðslunni í
Noregi annað en nafnið. Plat-
an heitir „Reif í sundur", en
eitt helsta einkenni þjóðarat-
kvæðagreiðslunnar í Noregi
var einmitt að hún reif í sund-
ur norskt þjóðfélag.
Þjóðaratkvæðagreiðslan hef-
ur gjörsamlega splundrað upp
norsku þjóðinni, eins og hún
raunar gerði líka í Svíðþjóð og
Finnlandi. En auk þess að
splundra upp þjóðinni, hefur
EES-málið splundrað upp
flokkakerfinu og ríkisstjórnar-
stöðugleika. Ýmsum hefur
komið á óvart að þjóðaat-
kvæðagreiðslan nú er nánast
endurtekið efni frá því í sept-
ember 1972. Þá hristi málið
svo rækilega upp í norskum
stjórnmálum og samskiptum
milli aðila, að mörg ár tók að
skapa sæmilegan frið á ný. Þó
má segja að orrustan um ESB í
Noregi hafi verið orrusta sem
varð að fara fram, til þess að
eðlileg pólitísk umræða, eins
og hún hafði þróast, fengi
nauðsynlega útrás.
Gamalt mál í
Noregi
Aðildarmálið hafði nefni-
lega verið á dagskrá í Noregi
talsvert lengi, því strax árið
1962 hafði aöildarmáliö orðið
að nokkru hitamáli, þegar 3/4
Stórþingsins samþykktu að
fylgja fordæmi Breta og sækja
um aðild að bandalaginu. Það
var hins vegar andstaða de
Gaulles við stækkun banda-
lagsins, sem hindraði fram-
gang málsins þá og einnig
1967, þegar Norðmenn og
Bretar tóku málið upp á ný.
Þegar aðildarmálin komu á
dagskrá í kosningum 1970 og
urðu síöan aðalorsök stjórnar-
slita ríkisstjórnar borgara-
flokkanna 1971, má segja að
málið hafi loksins náð að
springa út af fullum krafti. Þá
eins og nú voru það fyrst og
síðast fulltrúar kerfisins og
þeir, sem voru nálægt því, sem
voru með aðild, en lands-
byggðin og almenningur á
móti.
Davíð Oddsson lýsti því yfir
á dögunum að hagsmunaaðil-
ar og valdastéttin berðust fyrir
aðild, gegn mótmælum fólks-
ins. Hafi sú lýsing verið rétt
nú, gildir nákvæmlega það
sama fyrir kosningarnar 1972
og er það mynstur raunar talið
eitt af aðaleinkennum málsins
af fræðimönnum, sem ritað
hafa um þjóðaratkvæðið 1972.
Annað einkenni, sem fræði-
menn hafa dregið fram, er það
hversu þversum málið kemur
á flokkakerfiö, vegna þess að
afstaða til þess mótast ekki á
hinum hefðbundnu hægri-
vinstri forsendum, sem flokka-
kerfiö byggir á. Flokkarnir
klofna þess vegna uppúr og
niðrúr margir hverjir og ab-
eins örfáir þeirra eru einhuga
um afstööu, á meðan óvenju-
leg bandalög hægri afla og
krata eða miðjumanna og
vinstri sósíalista myndast með
og móti aðild. •
Hættlr Gro
Harlem?
Nú eins og 1972 eru uppi
háværar kröfur um breytingu
á ríkisstjórninni í Noregi og
ýmsir hafa orðið til að krefjast
afsagnar Gro Harlem Brundt-
land. Minnihlutastjórn Verka-
mannaflokks Tryggva Bratteli
sagði af sér eftir þjóðaratkvæð-
ib 1972, og starfsstjórn ESB-
andstæðinga úr Miðflokki,
Kristilegum og Frjálslyndum
tók við fram að kosningum
1973.
Hvað gerist hjá norsku ríkis-
stjórninni núna á enn eftir að
koma í ljós, þó ýmislegt bendi
til ab Gro Harlem geti setið
áfram, úr því búið er að fá nið-
urstöbu í þetta mál og taka að-
ildina sem slíka af hinni pólit-
ísku dagskrá. Gro Harlem nýt-
ur þrátt fyrir allt trausts á flest-
um sviðum og þab ætti að ráða
miklu eftir að ESB-málið er
henni ekki lengur að fótakeflir
Það er því ekki ofsögum sagt
ab þrátt fyrir að umræðan um
ESB hafi verið meira og minna
á dagskrá í Noregi síðan 1962
og umræðan náb að þróast og
gerjast í rólegheitum, þá hefur
hún í tvígang náð að rífa í
sundur þjóbfélagið og flokka-
kerfið með tilheyrandi ólgu,
óstöðugleika og beinum og
óbeinum tilkostnaði.
Málib ótímabært á
íslandi
Þessi niðurstaba er í raun
óumdeild og augljós. Hins
vegar vaknar sú spurning
hvort slík aðildarumræða sé í
raun tímabær á íslandi, þar
sem máliö er til þess að gera
nýtt og hefur ekki gerjast í um-
ræðunni í áratugi. Slíkt verður
að teljast afskaplega vafasamt.
Pólitískt landslag á íslandi er
um margt mjög svipab og í
Noregi, þar sem burðarásar
stjórnmálanna em hægri-
vinstri stefnuás, auk þess sem
byggöasjónarmiö fléttast inn í
stjórnmálaátökin með mjög
sérstökum hætti. Styrkleika-
hlutföll flokkanna innbyrðis
eru að vísu mjög ólík í Noregi
og á íslandi, en snertifletir
átakanna eru það ekki. Þess
vegna hefur spurningin um
ESB-aðild alla burði til að
verða að stórmáli hér á sama
hátt og í Noregi. Þegar við
þetta bætist að fullkomlega
óvíst er hvort ESB hefur nokk-
urn áhuga á að ræða vib ís-
lendinga um aðild, virðist það
fráleitt að rífa í sundur fribinn
með því að reyna að leggja inn
umsókn áður en meðgöngu-
tími umræðunnar er að fullu
liöinn. Niburstaðan frá Nor-
egi, þar sem málið var búið að
vera á dagskrá í þrjátíu ár, ætti
að kenna íslendingum ab það
þurfa að koma til gríðarlega
veigamikil rök, ef menn ætla
ab rífa þjóðina í sundur með
því ab keyra fram aðildarum-
sókn og þjóðaratkvæða-
greibslu í framhaldinu.
Farvegur
umræbunnar
Engu að síður eru þessi mál á
dagskrá í stjórnmálaumræð-
unni og ljóst er að menn og
flokkar verða að koma sér sam-
an um að finna þessari um-
ræðu einhvern ramma eba far-
veg. Fyrst um sinn verður það
því viðfangsefni Evrópuum-
ræðunnar að ná pólitískri
lendingu um það hvernig
staðið verður að umræðunni
sjálfri. Tvær meginleiðir virb-
ast uppi. Annars vegar er það
sú leið sem segir að íslenskum
hagsmunum verði best borgið
með því ab banka upp á hjá
ESB og athuga hvað fæst í
samningaviðræðum, semja
síðan og bera niðurstöðuna
undir þjóðaratkvæði. Þetta er
vond leið, sem norska reynsl-
an ætti að forða okkur frá. Hin
leiðin felst í því að reyna að
skilgreina vel og vandlega
hvað það er sem menn vilja fá
út úr Evrópusamstarfinu og
tryggja samhliða augljósa við-
skiptahagsmuni með tvíhliða
samningum. Þegar menn hafa
þróað þá umræðu um skeið og
séð hvernig ESB sjálft þróast,
er eðlilegt að fara ab huga að
því, hvort íslendingar eiga er-
indi inn í bandalagið. ■