Tíminn - 28.12.1995, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 28. desember 1995
iMflt
5
Baldur Jónsson:
íslenskt, já þökk!
Gömlum skólastjóra svaraö
Fyrir tveimur mánuöum,
nánara tiltekiö 24. október
sl., birtist hér í blaöinu les-
endabréf undir fyrirsögninni
„Takk eöa þökk?" Bréfið er stílað
til íslenskrar málstöðvar, og und-
ir þaö ritar „Gamall skólastjóri".
Þetta bréf barst ekki íslenskri
málstöð, né vitneskja um þaö,
fyrr en komið var fram í desem-
ber, og hafa ekki verið tök á aö
svara því fyrr en nú. Er beðist
velvirðingar á því.
Fyrst skulum við rifja upp er-
indi bréfritara. Hann getur þess í
upphafi að hann hitti alltaf öðru
hverju gamla vini og skólabræð-
ur og þeir eigi saman ánægjuleg-
ar stundir. Eitt af því sem þeir
hafi þá nýlega rætt um sé „málið
okkar gamla og góða", sem þeim
félögum sé annt um. En þeim
mislíkar þrennt sem þeir vilja að
málstöðin skipti sér af.
Hið fyrsta er orðtakið íslenskt,
já takk! og einkum orðið takk.
Bréfritari biður málstöðina „að
þurrka þessa ógeðslegu, dönsku
málslettu úr málinu sem allra
fyrst".
Annað er að berja eitthvaö aug-
um. „Þó að orðtakið finnist ein-
hvers staðar í gömlu máli," segir
bréfritari, „finnst okkur það svo
óviðeigandi og ógeðslegt, að við
teljum sjálfsagt að útrýma því úr
daglegu tali og vonum, að þið
getið það sem fyrst."
Þriðja og síðasta atriðið er rit-
hátturinn pizza í stað pitsa. „Vin-
samlegast látið breyta þessu,"
segir skólastjórinn fyrir hönd
þeirra félaga.
Ástæða er til að ætla að þess-
um heiðursmönnum sé full al-
vara, og verður reynt að svara er-
indi þeirra samkvæmt því. Til-
mælin bera með sér að þeir gera
sér háar hugmyndir um mátt ís-
lenskrar málstöðvar, enda fagna
þeir tilvist hennar og vilja henni
vel. Hún hefir það hlutverk, seg-
ir bréfritari, „að vaka yfir tung-
unni og gera sitt besta til aö
halda henni hreinni og koma í
veg fyrir að í henni festist útlend
orð eða ambögur" og bætir við:
„Og við eigum sem flest að vera
virk með henni [þ.e. málstöð-
innij og benda á þaö, sem miður
fer og kynni að geta fest í tung-
unni."
Þetta er vinsamlega hugsað og
má til sanns vegar færa, og ís-
lensk málstöð er þakklát fyrir all-
an góðan stuðning. Þó hefði ég
talið nær lagi að snúa dæminu
við, ætla almenningi það hlut-
verk sem bréfritari telur málstöð-
ina hafa, en setja málstöðinni
fyrir að vera almenningi til
styrktar og leiðbeiningar við að
varðveita málið og efla það. Sú
hlutverkaskipan er í samræmi
við anda þeirra laga sem mál-
stöðin starfar eftir.
Þetta kann að virðast eins og
orðaleikur, en svo er ekki. Bréf-
ritari lætur sem það sé á valdi ís-
lenskrar málstöövar að festa orð í
málinu og þurrka þau út. Slíkra
viðhorfa verður oft vart, einkum
meðal útlendinga. En það er
fjarri lagi að nokkur stofnun hafi
eða geti haft slíkt vald í lýðfrjálsu
landi þar sem tjáningarfrelsi er
virt. Hver maður ræður sínum
orðum og ber ábyrgð á þeim,
hvort sem íslensk málstöð eða
einhver annar telur þau góða ís-
lensku eöa vonda.
Hitt er svo annað mál, að ís-
lensk málstöð getur haft og hefir
VETTVANGUR
haft margvísleg áhrif. Til dæmis
fær hún nokkru áorkað með því
að veita ráð og leiðbeiningar
þeim sem til hennar leita, og þeir
eru margir, fólk úr öllum áttum,
og nær undantekningarlaust
áhugasamt um varðveislu tung-
unnar og vöxt hennar. Málstöð-
in getur því jafnan sáð í góða
jörð.
En víkjum nú aftur að þeim
þremur atriðum sem beint var til
málstöðvarinnar og getið var hér
á undan.
Brýningarorðin íslenskt, já
takk! fara mjög fyrir brjóstið á
bréfritara. Það get ég vel skilið,
en ég átta mig ekki á þeim orð-
um hans „að málstööin okkar,
ásamt fleiri ágætum mönnum,
skuli sameinast um að nota sí-
fellt þetta ljóta danska orð [þ.e.
takk\ í svo þarfri og nauðsynlegri
áskorun til þjóðarinnar", eins og
það er orðað í bréfinu. Mér er
ráögáta hvers vegna „gamall
skólastjóri" telur málstöðina
hafa sameinast öðrum um að
nota þessi eggjunarorð. Hún átti
engan hlut að mótun þeirra og
notar þau aldrei.
Ef til vill felst ekki annað í orð-
um bréfritara en vonbrigði yfir
því að málstöðin skuli ekki hafa
risið upp til að andmæla og sé
þess vegna talin hafa sameinast
öðrum „um að nota sífellt þetta
ljóta danska orð" o.s.frv. Ef svo
ber að skilja, á málstöðin sína
sök, og hún á þá sams konar sök
á öllum þeim málglöpum og
smekkleysum af öllu tagi sem
glymja í eyrum og blasa við aug-
um sýknt og heilagt frá morgni
til kvölds.
Vonbrigði af þessu tagi eru vel
kunn meðal áhugamanna um ís-
lenskt mál, ekki síður en hug-
myndir um mátt opinberrar
stofnunar til að festa eitthvað í
málinu eða þurrka það út. En svo
eru þeir líka til sem virðast halda
að íslensk málstöð sé í raun ein-
hvers konar lögregluvaröstofa og
álasa henni fyrir það. Allt eru
þetta ranghugmyndir, sem vinir
málstöðvarinnar mættu hjálpa
henni til að kveöa niður.
íslensk málstöð tók til starfa
fyrir 11 árum sem eins konar
framkvæmdastofnun íslenskrar
málnefndar, en málnefndinni
var ætlað ráðgjafarhlutverk þeg-
ar henni var komið á fót 1964.
„íslensk málnefnd er ráðgjafar-
stofnun. Henni ber að veita op-
inberum stofnunum og almenn-
ingi leiðbeiningar um málleg
efni á fræðilegum grundvelli,"
segir í 1. gr. reglnanna sem
henni voru settar 1965. Þetta er
enn í fullu gildi, þó að lög með
öðru orðalagi hafi tekið við af
reglunum.
„Gamall skólastjóri" og félagar
hans eru ekki einir um það að
finna að hvatningunni „íslenskt,
já takk!". í þeim er óneitanlega
kaldhæðnisleg þversögn, þar
sem útlent orð er valið í staö ís-
lensks í orðhvötinni sjálfri. Þó
kann að vera að höfundur þess-
ara orða hafi eitthvað sér til
málsbóta.
Ef við hugsum okkur að ís-
lensku orði hafi veriö bægt frá og
hið danskættaða takk tekið fram
yfir, hvert væri þá hiö útskúfaða
íslenska orð? Bréfritari hugsar sér
að það sé þakk eða þökk sem
hann telur fallegt orð. En orðin
eru reyndar tvö (eða jafnvel þrjú)
og mikilsverður munur á. Lítum
betur á þetta.
Ég er ekki viss um aö hvorug-
kynsorðið þakk sé eins vel ættað
og látið er í veðri vaka. Það heyr-
ist sjaldan eða aldrei í töluðu
máli og á sér ekki fastari sess í ís-
lensku en svo að leitun er að því
í orðabókum. Það er hvergi að
finna í hinni stóru orðabók Sig-
fúsar Blöndals og komst ekki á
blað í Orðabók Menningarsjóðs
fyrr en í 2. útgáfu 1983. Mér er
næst að halda að þetta orð sé til-
búningur frá 19. eöa 20. öld, og
ekki annað en eftirherma eftir
danska orðinu takk (eins og við
höfum þaö). Hér gæti þó fleira
komiö til.
Ef vel er leitað, má finna dæmi
um þakk sem kvenkynsorö í mið-
aldamáli, en þau dæmi eru þá
annaðhvort norsk eða undir
norskum áhrifum, því að þarna
er einungis um aö ræða óhljóð-
verpta (austurnorræna) mynd
orðsins þökk, sem síðar varð takk.
Frá Oröabók Háskólans hefi ég
vitneskju um fáein dæmi um.
kvenkynsorðið þakk í íslenskum
ritum frá 16. öld og fram yfir
1900. Þau dæmi eru flest bundin
í orðatiltæki sem bendir til er-
lends uppruna (dansk-þýsks). Ef-
laust er þetta í öndverðu sama
orö og þökk, en þarna virðist það
hafa gagnstæða merkingu og
merkja fremur 'óþökk' eða 'af-
þökkun'. Vera má að hvorug-
kynsorðið þakk hafi samt fengið
einhvern stuðning þaðan.
Orðið þökk er hins vegar jafn-
gamalt íslensku máli, ef svo má
að orði komast, og oft notað þeg-
ar menn þakka fyrir sig: þökk fyr-
ir, bestu þakkir, kœrar þakkir
o.s.frv.
Nú er það svo með þetta góða
orð þökk, að við íslendingar höf-
um aldrei lagt í vana okkar að
nota það eitt sér með smáorðun-
um já, jú og nei. Það er a.m.k.
mjög fágætt að maöur segi „já,
þökk", „jú, þökk" eða „nei,
þökk" án þess að bæta viö orðinu
fyrir. Ef fleirtölumyndin þakkir er
notuð, er venjulega haft eitthvað
á undan, t.d. bestu eða kœrar.
Sá, sem reynir að smíða ein-
hvers konar eggjunarorðtak eða
vígorð, er illilega bundinn af
venjum eins og þessum. Þótt
hann feginn vildi hafa það „ís-
lenskt, já þakk!" eða „íslenskt, já
þökk!" fengi hann blákalt nei frá
markaðsöflunum með þeim rök-
um að þetta segöi enginn maður.
Og dygði skammt þótt hann
benti á aö „íslenskt, já þökk!"
væri tilvalin auglýsing fyrir nýtt
íslenskt orðalag, þar sem sýnt
væri að auglýsandinn væri sjálf-
um sér samkvæmur og boðun
sinni trúr!
Þetta eru harðir kostir. En
þetta litla dæmi sýnir í hnotsk-
urn hvaða öfl er við að etja þegar
út í viðskiptalífiö er komið. Þess
vegna er svo mikilvægt að heim-
ili og skólar rækti vel sinn málak-
ur. Ef „gamall skólastjóri" hefði
t.d. getað komið því á í skóla sín-
um í 40 ár að allir nemendur og
kennarar skólans hefðu tamið
sér að segja „já, þökk" en ekki
„já, takk", væri sá siður nú orð-
inn svo útbreiddur að ekkert
gæti stöðvað hann.
Um orðtakið að berja e-ð aug-
um þarf ekki að hafa mörg orð.
Það á sér gamlar rætur, eins og
„gamall skólastjóri" og félagar
hans virðast hafa grun um.
Dæmi um notkun þess er að
finna í Þorsteins þætti Síbu-
Hallssonar, að vísu í lítið eitt
annarri mynd og merkingu en
nú tíðkast: berja (þar) augum í.
Nú tölum við líka um að reka
augun í e-ð. Bréfritari segir: „Þó
að orðtakið finnist einhvers stað-
ar í gömlu máli, finnst okkur það
svo óvibeigandi og ógeðslegt, að
við teljum sjálfsagt að útrýma
því úr daglegu tali og vonum, að
þið getið það sem fyrst."
Þarna er um hreint smekksat-
riði að ræða, og verður hver að
eiga um það við sjálfan sig hvort
hann segist berja eitthvað aug-
um eða ekki. Ég gæti hugsað mér
að það orðalag dygði stöku sinn-
um, en mikla notkun þolir það
varla án þess að verða ieiðigjarnt.
Síðasta atriðið, sem ætlast er til
ab málstööin skipti sér af, er orð-
iö þizza sem ætti að vera fram
borið eins og pissa miðað við ís-
lenskan framburð á z. Þessu vill
bréfritari breyta í pitsa og bætir
við: „En það hefur engum dottið
í hug, að okkar dómi, að útrýma
smekkleysunni á svo aubveldan
hátt, hvorki ykkur né öðrum.
Vinsamlegast látib breyta þessu."
Hér fullyrðir bréfritari meira
en hann má. Það blasir við hverj-
um manni að pizza getur ekki
verið íslenskur ritháttur. Mál-
nefndin fékk fyrirspurn um
þennan rithátt síðsumars 1983
(áður en íslensk málstöð var
stofnuð). í svarbréfi nefndarinn-
ar, dags. 10. nóvember 1983, seg-
ir m.a.: „Niöurstaðan varð helst
sú, að skrifa pitsa, ef við viljurn
hafa þetta orð." En íslensk mál-
nefnd kaus fremur að stinga upp
á íslensku orði í staðinn. í Frétta-
bréfi íslenskrar málnefndar (2.
árg., 2. tbl., nóvember 1983) seg-
ir svo (bls. 5):
„Orðið pizza, sem nú tíðkast
víða um lönd og þannig ritað að
ítölskum hætti, er heiti á sérstök-
um matrétti. Þetta er e.k. baka (e.
pie), oftast úr útflöttu brauð-
deigi,, sem ýmsu er síðan bætt
eða stráð í til bragðbætis (tómöt-
um, osti, brytjuðu kjöti). Síðan
er þab bakað, enda stundum
kallaö „pizza pie'" á ensku
(Webster).
íslensk málnefnd mælir með
því, ab þessi réttur verbi nefndur
fiatbaka á íslensku."
Sem fyrr segir ræddi málnefnd-
in líka um aðlögun hins ítalska
orbs, þótt þess sé ekki getið í
Fréttabréfi. Ef menn vilja gera það
að tökuorði í íslensku og bera
það fram pitsa, verður að rita það
svo, eins og málnefndin benti á í
bréfi sínu. Sumir segja pítsa og
ættu þá að skrifa samkvæmt því.
Nú er von að spurt sé hvers
vegna haldið er áfram að rita
pizza úr því að þab blasir við
hverjum manni að sá ritháttur
getur ekki verið íslenskur. Því
verður sá ab svara sem svo skrif-
ar. En mér kæmi ekki á óvart þó
að markaðsöflin væru enn að
verki og styddu ítalska rithátt-
inn. Með réttu eöa röngu yrði
því haldið fram að vara seldist
betur ef hún héti pizza eins og í
útlöndum, en ekki pitsa sam-
kvæmt íslenskum málreglum
sem enginn þekkir nema við.
Hér er stutt í óttann við ab
vera „skoplítill" eins og Jónas
sagði, eða öðruvísi en fólkið „úti
í hinum stóra heimi" eins og
stundum er sagt. Spéhræðsla
smáþjóbar birtist óvíða jafn-
glöggt og í verslun og viðskipt-
um. Þeir sem eiga afkomu sína
undir því að selja vöru, gefa því
aubvitað gaum hvernig best er
ab egna fyrir vibskiptavini. Ef
kaupendur eru hégómlegir og
spéhræddir, eða taldir vera það,
laga seljendur sig eftir því og
hafa þannig aftur áhrif á kaup-
endur. Þennan vítahring þarf
átak til að rjúfa — og umfram allt
góðan vilja.
íslenskri málstöð
21. desember 1995,
Baldur Jónsson
Höfundur er forstöbumabur
íslenskrar málstöbvar.
' - ' milAtöð * °S .
m *r> l=m!utot*
HvtnúS » (Jan
' mónnum. ....
Ytrui o%
-LES3S
n, if o* 66*““
r-
oktoit’'“***“•
Unnstotuu_
^jOnoUuWKP''
* ótrrn>» l
tvosm axndinsM .