Tíminn - 02.02.1996, Blaðsíða 11

Föstudagur 2. febrúar 1996
11
Bók er annað og meira en pappír og
spjöld. Efni hennar er fólgið í fleiru
en samfelldum röðum leturtákna,
sem þrykkt eru með svörtum litgjafa á
hvítar síður.
Bók er sérstæður og magnaður miðill
sem veitir þeim er njóta hans andlega
næringu og örvun. Þegar best lætur getur
þetta hljóðláta fyrirbæri töfrað fram for-
vitnilega undraveröld í hugarfylgsnum
lesandans.
Einstakt dulmagn bóka hefur orðið
mörgum íhugunarefni. Fáir samtíðar-
manna okkar trúi ég hafi skilgreint eðli
þess betur en Páll Skúlason prófessor í út-
varpserindi, er hann flutti haustið 1994
og birt er í bók hans Menning og sjálf-
stæði. Páll kemst svo að orði:
„Kynngikraftur bókar birtist í því að
hún skapar sjálfstæðan heim fyrir huga
okkar, heim sem er til hliðar við hverful-
leika lífsins, heim sem hefur mann hátt
yfir stað og stund og endurskipuleggur
vitundina um okkur sjálf og veruleikann.
Voldugar bækur virkja sálarorkuna með
ófyrirsjáanlegum hætti, þær endurmóta
vitundina, færa henni ný viðföng, nýjar
hugmyndir, hugsanir og drauma, opna
henni víðáttur sem hana óraði ekki fyrir.
Galdur bókar liggur í því að hún er heim-
ur tákna og merkingar, sem frelsar menn
úr fjötrum skynheims og líkamlegrar
reynslu og gerir þeim kleift að fljúga í
huganum um heima og geíma og varð-
veita minningar af öllu sem þeir sjá og
heyra á hugarflugi sínu."
Orð þessa glögga heimspekings skýra
vel eðliseinkenni bókarinnar, en það er
ekki síst vegna þeirra sem hún hefur
staðist sívaxandi samkeppni frá öðrum
miðlunarformum samtímans.
Bókmenntir og
sjáifsvitund
íslensk skáld og rithöfundar hafa fært
þjóð sinni feikimörg snilldargóð verk og
bætist margt í það menningarsafn á
hverju ári.
Skáldskapur í formi sagna og ljóða
endurspeglar lífið í fjölbreytileik sínum
og leitast við að opna augu okkar fyrir
álitaefnum tilverunnar um leið og hann
er lesendum til ánægju og yndisauka.
Heimildarit og mannlífsbækur leiða okk-
ur inn á áhugaverð svið og handbækur af
ýmsu tagi hafa hver um sig sérstakt nota-
gildi til fræðslu og leiðsagnar. Sjálfsvit-
und þjóðar er ekki síst reist á grunni inn-
lendra bókmennta. Þess vegna er þýðing-
armikið að áfram verði hér sköpuð skáld-
verk, sem rækta og efla vitund okkar
Islendinga um það hver viö erum og á
hvaða grunni við stöndum. Þess er ekki
síst þörf í ókyrrum heimi þar sem áreitin
úr öllum áttum verða sífellt fleiri og al-
þjóðlegri.
íslensk verk þarf þjóðin umfram allt að
lesa, en hinu er ekki að neita að góðar
bókmenntir hvaðan sem þær eru ættaðar
úr veröldinni göfga lesandann og víkka
sjónhring hans. Þau gullvægu orð, sem
Halldór Laxness leggur séra Jóni Prímusi
í munn í skáldsögu sinni Kristnihaldi
undir Jökli, eru íhugunarverð í því sam-
bandi: „Sá sem ekki lifir í skáldskap lifir
ekki af hér á jörðinni."
Andblær fortfóar
Öll vitum við að í skáldverki er hægt
að skapa andrúm hvaða tíma sem er, láta
það gerast í fortíð, samtíð eða framtíð.
Til eru einnig merk heimildarit af
ýmsu tagi, sem náð hafa að lýsa ákveðn-
um tíma og umhverfi sem stendur
óhaggað um aldur og ævi á prentuðum
síðum. Þannig geyma bækur oft rauns-
annan andblæ fortíðar, sem við nútíma-
fólk höfum ekki tök á skynja annars stað-
ar, og þessar heimildir bíöa einnig kom-
andi kynslóða.
Fyrir tilverknað bóka, sem skrifaðar
hafa verið á liðnum öldum, náum við
beinu sambandi við gengna forvera okk-
ar í landinu. Við getum heyrt raddir
þeirra óma í huga okkar og njótum orð-
ræðna þeirra á síðum bókanna.
Sjálfsævisaga Jóns prófasts Steingríms-
sonar eldklerks, sem fæddist árið 1728, er
dæmi um slíka bók. Hún er áhrifamikil
og margbreytileg, en er ekki einungis
ævisaga eins manns, heldur snertir hún
jafnframt þjóölífið allt. Bókin er því
sannferðug saga íslenskrar þjóðar á átj-
ándu öld.
Það kveikir sérstæða
tilfinningu með les-
andanum er hann
rennir augum yfir per-
sónulega og einlæga
frásögn séra Jóns, texta
sem hann skrifaði fyrir
rúmum tveim öldum í
lágreistum torfbæ á
prestssetrinu á Kirkju-
bæjarklaustri. Lesand-
anum finnst nánast
sem hann sitji við hlið
séra Jóni þegar hann
lýsir lífsreynslu sinni
og tilfinningum af
ótrúlegri einlægni.
En auk heimildarrita
urn liðna tíð eru þjóð-
sagnasöfn og sagna-
þættir liðinnar tíðar einnig heillandi
lestrarefni.
Heimur þjóðsagna og þjóðtrúar hefur
löngum heillað landsmenn, þótt skiptar
skoðanir séu um hve mikið er sannleik-
anum samkvæmt í þeim fræðum. Þetta
efni veitir okkur ómetanlega innsýn í
hugarheim og hulduveröld forfeðra okk-
ar og mæðra.
Um lestur þjóðsagna og áhrifaafl þeirra
held ég að fáir hafi komist betur aö orði
en Einar skáld Benediktsson. Fyrir réttri
öld, árið 1896, sagði hann í blaði sínu
Dagskrá að þegar honum leiddist allt
annað, tæki hann þjóðsögurnar sínar og
læsi þær ... þangað til hversdagslífið
kæmi og kallaði hann burt úr þeim
heimi, sem enginn tryði að væri til.
Seiður góbrar bókar
íslendingar hafa löngum skipað orðs-
ins list í öndvegi, þótt aðrar göfgandi list-
ir og góðir listamenn hafi haslab sér völl
í þjóðlífinu á liðnum árum.
Við erum hér einmitt saman komin í
dag til þess ab heiðra þá grein orðlistar-
innar sem birtist í rituöu máli og bók-
menntum.
Annars vegar hlýtur hér viðurkenn-
ingu höfundur þess verks sem talið mun
athygli verðast í skáldskaparmennt þjóð-
arinnar á nýliðinni bókatíð, hins vegar
einhver þeirra sem fært hafa okkur bæk-
ur reistar á grunni
heimilda og stab-
reynda — verk sem
fjalla um ákveðna
þætti í þjóðlífi okkar
og umhverfi á líðandi
stund eða liðinni tíð.
Valinkunnir dómar-
ar hafa vegið og metið
þau verk, sem tilnefnd
voru til verðlauna er
rjóminn var fleyttur af
bókaútgáfu nýliðins
árs, og verða niður-
stöbur þeirra kunn-
gerðar hér á eftir.
En hvaða gæða-
kvarða er helst hægt að
beita á bækur?
Þeirri spurningu
svara menn með mis-
jöfnu móti. Flestir munu eflaust segja að
tíminn skeri úr um það hvaða bækur lifa
og hverjar ekki.
Gæði skáldrita -ákvarðist helst af því
hvort fólk langar til ab lesa þau aftur eft-
ir fyrsta lestur — og jafnvel enn og aftur
í áranna rás.
Ástæða þess ab bækurnar eru á ný
teknar nibur úr hillu og síburnar bornar
undir lesljósið er sú að síðast þegar bókin
var lesin skildi hún eftir einhver þau
hughrif í vitund lesandans að verkið skil-
ur ekki við hann.
Snorri Hjartarson skáld líkti þessum
einkennilega seið, sem heldur áfram ab
óma og skína í vitundinni eftir .lestur
góbrar bókar, við fegurð staðar þar sem
mikið er um dýrðir, þar sem við setjum
tjald okkar að kvöldi og förum burt að
morgni og hlökkum til ab koma þangað
einhvern tíma seinna og skoða allt sam-
an betur.
Hann kvaðst eiga sér marga slíka staði
— en fleiri slíkar bækur, sögur og kvæbi,
vísur og brot. Sumt hefði það fylgt hon-
um frá barnæsku og hann haldið áfram
ab rifja það upp. Þótt hann leitaði í þessu
bókefni annars á miðjum aldri en hann
gerði á yngri árum, fyndi hann þar alltaf
eitthvað. Svo margslungnir væru töfrar
þessara verka.
Þessar vangaveltur skáldsins fyrir hálfri
öld í inngangi að safnritinu Heiman eg
fór eiga umfram allt vib um skáldskap-
inn, en margar bækur af öðru tagi hafa
einnig sterkt aðdráttarafl þótt við tökum
þær í hönd aftur og aftur af öðrum tilefn-
um og öðrum hvötum og skáldritin.
Sumar þeirra hafa ákvebiö notagildi, en í
öðrum er sérstætt segulmagn sem nær til
hugar og hjarta, þótt ekki sé um skáld-
skap eða fagurbókmenntir að ræða sam-
kvæmt venjubundinni skilgreiningu.
Sköpunarstarf lesandans
Sem sagnamiðill nýtur bókin algjörrar
sérstöðu. Hún virkjar ímyndunaraflið,
svo sem fyrr var vikið að, oft með svo af-
drifaríkum hætti ab lesandinn og efnið
verba eitt, hann skynjar nýjar víddir,
nýtur nýrrar reynslu.
Þegar höfundur hefur lokið sínu verki
og útgefandi og bóksali komið bókinni í
hendur lesandans, má til sanns vegar
færa að bókin sé aðeins komin hálfa leið
á vegferð sinni. Grunnurinn hafi verið
lagður.
Þá tekur við þab sköpunarstarf, sem
bókin krefst af lesandanum. í hugskoti
hans verða töfrahrif textans til að glæða
lífi persónur, stabi og stundir og sagan
lifnar fyrir sálarsjónum hans. Lesandinn
dregur upp myndir af sögupersónum,
teiknar ósjálfrátt á þær hendur, fætur og
andlit, skipar þeim í umhverfi sitt og
sendir þær með fornum eða nýjum farar-
skjótum landshorna eða heimshorna á
milli. Með þeim lifir lesandinn gleði og
sorgir, ástríður og ævintýri.
Þessari umsköpun efnisins þarf bóka-
unnandinn hvorki ab sinna þegar hann
fer í leikhús eða kvikmyndahús né þegar
hann sér í sjónvarpi mynd sem byggb er
á skáldsögu. Þá hefur verkib verið unnið
fyrir hann, ímyndunaraflinu að mestu
verið gefib frí. Þar hafa aðrir gefib per-
sónum sögunnar líf og lit — en oft verða
þær harla ólíkar þeim söguhetjum, sem
lesandinn hafbi skapað í huga sér þegar
hann las bókina sem byggt var á. Þær lif-
andi myndir, sem birtast í hugum les-
enda, eru eins mismunandi og þeir eru
margir. Reynsluheimur þeirra hvers um
sig hefur í þeim efnum mjög mótandi
áhrif, eins og gefur að skilja, og kvik-
myndaleikstjórinn getur aðeins boðið
upp á eina útgáfu af sögunni. Hún bygg-
ist á því hvernig hann sá söguna fyrir sér.
Ef til vill er þetta að hluta til skýring á því
ab gestir á kvikmyndasýningum segja oft
og iðulega er þeir ganga úr sal: Mér
fannst bókin betri en myndin.
Góð bók er ávallt ný
í hávaða nútíma fjölmiðlunar mega
menn ekki gleyma gildi hins ritaða orðs.
Flestir rækta lestur sinn með því að
glugga í dagblöð eða tímarit, en lestur
góbra bóka er öllum hollur og ætti ab
vera snar þáttur í lífi hvers manns.
Bóklestur skiptir ekki síst máli fyrir þær
kynslóbir sem nú eru ab vaxa úr grasi,
börn okkar og barnabörn. Þar fara les-
endur komandi tíma og á áhuga þeirra
grundvallast framtíb bóka.
Hinir fullorönu bera því við, þegar rætt
er um þörfina á að auka bóklestur, að erf-
itt sé að finna tíma til þess að njóta bóka.
Dýrmætasti lestrartími dagsins reynist
mörgum í rúminu fyrir svefninn. Sumir
sofna kannski út frá bók eftir nokkurra
mínútna lestur, einkum ef dagurinn hef-
ur verið erilssamur. Aðrir ná að lesa í
hálfan eða heilan tíma og svo eru þeir
sem ætla sér ab lesa stundarkorn, en eru
með í höndum svo áhugaverða bók að
þeir geta ekki hætt fyrr en hún hefur ver-
ið lesin til enda í einni striklotu og farið
er að birta af degi þegar bókinni er lokað.
Gott væri að sem flestir temdu sér þá
ljúfu reglu að ljúka hverjum degi með
því að líta í bók. Kyrrar stundir fyrir
svefninn eru kjörnar til þess að skyggn-
ast inn í þann heillandi heim sem bækur
opna okkur.
Engu skiptir hvort bækurnar á nátt-
borðum landsmanna eru misserisgamlar
eða mun eldri. Bækur geta geymst marga
mannsaldra, sumar rykfalla, aðrar lifa
framhaldslífi og eru lesnar aftur og aftur.
En gób bók er ávallt ný.
Og minnumst þess að meö vönduöum
bókmenntum er bobið til veislu í hugar-
heimi lesandans.
Handhafar íslensku bókmenntaverbtaunanna fyrír áríb 7 995, þau Steinunn Sigurbardóttir
og Þór Whitehead.
s s
Avarp formanns Félags íslenskra bókaútgefenda, Olafs
s
Ragnarssonar, viö afhendingu Islensku bókmenntaverö-
launanna í Listasafni íslands 29. janúar 7 996:
Veisla í
hugarheimi
Ólafur Ragnarsson.