Tíminn - 18.07.1996, Blaðsíða 8

8
Fimmtudagur 18. júlí 1996
I
/ fyrsta sinn frá
stofnun tyrkneska
lýöveldisins eru
strangtrúaöir músl-
ímar komnir þar í
stjórnarforystu
Engri átt nær a& líkja ís-
lam í Tyrklandi vi& ar-
abískt íslam ... Hjá okk-
ur er íslam or&iö „tyrkneskt",
eöa meö öörum oröum sagt
siömenntaö. Viö höfum veitt
inn í þaö straumum frjáls-
lyndis ..."
Svo mælti Aziz Nesin, vinstri-
sinnaöur rithöfundur og blaða-
maöur (sem unnið hafði sér til
frægðar ásamt með öðru að
þýða Söngva Satans eftir Sal-
man Rushdie á tyrknesku), á
ráðstefnu mennta- og lista-
manna 2. júlí 1993 í Sivas, borg
austan til í Anatólíu. Á þessa
leið hafa margir Tyrkir talað á
þessari öld og gera enn.
Hanafisminn, Alevi
Raunar á frjálslyndi (á ís-
lamskan mælikvarða) sér gaml- Piltar lœra Kóranirw í Caziosmanpasa, fátækum borgarhluta í Istanbul: í slíkum borgarhlutum hefur Refah aflaö sér fylgis meö margskonar þjónustu o
ar rætur í tyrkneska íslam. hjálparstarfsemi viö ibúa þar.
Arfleifð Atatiirks ógnað?
Erbakan forsœtisráöherra framan viö mynd af Ataturk: talinn hvergi
nærri eins hættulegur veraldlega lýöveldinu sem sá síöarnefndi stofnaöi
og Kúrdar.
Stefna sú um túlkun íslamslög-
máls (í súnníska íslam), sem
ríkjandi var í veldi Tyrkjasol-
dáns, er kennd við stofnanda
sinn, Abu Hanifa (d. 795), kaup-
sýslumann íranskrar ættar.
Hanafisminn er frjálslyndari en
aðrar 'lagastefnur súnníta og
mælir með vissu skoðanafrelsi
um túlkun lögmálsins, jafnvel
þótt það leiði í einstaka tilvik-
um til þess að vissum boðum og
bönnum Kóransins sé ekki hlýtt
út í ystu æsar.
Hanafíska stefnan hefur til
þessa veriö ríkjandi í súnníska
íslam í Tyrklandi, Mið-Asíu og á
indverska svæðinu. Litið hefur
verið á hana sem svar við
strangara íslam arabíska svæðis-
ins, og strangtrúarhreyfing
Wahhabíta, sem reis í Arabíu á
18. öld (og hefur þar nú völd),
var aö líkindum öðrum þræði
uppreisn gegn tiltölulega hóf-
sömu íslam Tyrkjaveldis, sem
og gegn því stórveldi sjálfu og
yfirráðum þess í Arabíu.
Enn má nefna að sjítar eru
fjölmennir í Tyrklandi. Þar eru
þeir kallaðir Alevi og svo er að
heyra að þeir séu alllangt frá
rétttrúuðu íslam, einnig á mæli-
kvarða sjíta.
Með hliðsjón af þessu, sem og
því að svæði það, sem nú heitir
Tyrkland, heftir frá því í fornöld
verið einskonar millisvæði Asíu
og Evrópu, þurfti e.t.v. ekki að
koma með öllu á óvart að jafn-
framt því sem soldánsdómur
var lagður þar niður (1922), lýð-
veldi stofnað (1923) og kalífa-
dómur afnuminn (1924; Tyrkja-
soldán hafði lengi haft kalífa-
tign og gert þar með kröfu til að
teljast æðsti leiðtogi íslams), var
veraldarhyggja tekin þar upp
sem liður í hugmyndafræði rík-
isins, í fyrsta sinn í íslömsku
ríki, og leitast viö að breyta þar
sem flestu eftir fyrirmyndum frá
Vesturlöndum.
Brennan í Sivas
Margir múslímar tóku þessu
illa; töldu það vott þess að Evr-
ópa/Vesturlönd og áhrif þaðan
hefðu beygt íslam í duftið.
Þetta átti þátt í því að róttækar
hreyfingar, nú á dögum
kenndar við bókstafstrú
(fundamentalisma), mögnuð-
ust í íslam.
Tyrkland slapp ekki heldur
við það, eins og áheyrendur
Nesins í Sivas máttu merkja.
Sama dag og hann flutti erindi
sitt þar og hældi hófsemi, sið-
menningu og frjálslyndi tyrk-
nesks íslams á hvert reipi, safn-
aðist múgur „sanntrúaðra"
saman umhverfis bygginguna,
þar sem ráðstefnan var haldin,
lagði í hana eld og brenndi þar
inni hátt á fjórða tug manna.
(Nesin sjálfur slapp úr brenn-
unni og lést í fyrra).
Ekki hefur farið leynt að
súnnískt íslam með talsverð-
um bókstafstrúarsvip hefur
verið mjög í sókn þarlendis
síðustu ár. í þingkosningum í
desember s.l. fékk stjórnmála-
flokkur þess, Velferðarflokkur-
inn (Refah á tyrknesku), mest
fylgi allra flokka, rúmlega 21%
greiddra atkvæða. Hann og
BAKSVIÐ
DAGUR ÞORLEIFSSON
tveir aðrir flokkar, gjarnan
skilgreindir sem mið-hægri-
sinnaðir, fengu þá samanlagt
um 60% greiddra atkvæða.
Hinir eru Móðurlandsflokkur-
inn (leiðtogi Mesut Yilmas,
nýhættur sem forsætisráð-
herra), með tæp 20% og Flokk-
ur hins rétta vegar (leiðtogi
Tansu Ciller, fyrrverandi for-
sætisráðherra), með rúmlega
19%. Og nú nýverið varð Nec-
mettin Erbakan, leiðtogi
Refah, forsætisrábherra í sam-
steypustjórn þess flokks og
Flokks hins rétta vegar
(skammstöfun nafns hans á
tyrknesku er DYP). Samdist
svo með Refah og DYP að þeir
skyldu skiptast á um hafa á
hendi embætti forsætisráð-
herra, tvö ár í senn hvor þeirra.
Ýmsir verða til þess að tala
um tímamót í Tyrklandssögu
af þessu tilefni, því að þetta er
í fyrsta sinn frá lýðveldisstofn-
un sem fulltrúi íslamskra
strangtrúarmanna þar kemst í
stjórnarforystu. Líklegar
ástæður til þess, m.a.:
Ótti vib Kúrda
Breytingar á tyrkneska sam-
félaginu hafa verið miklar og
örar síðustu áratugi, einkum
síðan frjálshyggja samkvæmt
kenningum Miltons Friedman
var innleidd þar í efnahags-
málum snemma á 9. áratugi.
Landið hefur síðan breyst í
„kapítalískt neyslusamfélag"
(þýski íslamsfræbingurinn
Petra Kappert). Því fylgdi
gróska í efnahagsmálum
(aukning heildarþjóðarfram-
leiðslu var 4,5% 1995 og spáð
er að hún verði meiri í ár),
miklir fólksflutningar úr sveit í
borg (í Istanbul, sem með
sanni má nú kallast Mikligarð-
ur, búa 16 milljónir manna af
65 millj. í landinu alls), gífur-
legt atvinnuleysi og fátækt
margra, ekki síst aðvífandi
dreifbýlinga sem söfnuðust
saman í slömmum í borgun-
um og utan við þær. Samtök
bókstafssinna hafa verið iðin
við að hjálpa íbúum fátækra-
hverfanna og náð út á það
miklu fylgi meðal þeirra.
Ráðríki hersins, sem er helsti
valdhafi landsins í raun, og
andstaða hans við eflingu lýð-
ræðis og fjölræðis varð frá
valdaráni hans 1980 vatn á
myllu einkum tveggja aðila,
strangtrúaðra múslíma og
sjálfstæðissinnaðra Kúrda.
Hershöfðingjarnir og margir
aðrir, sem telja sig útvalda til
ab verja pólitíska arfleifð Kem-
als Atatúrk (síðara nafnið þýð-
ir Tyrkjafaðir), stofnanda lýb-
veldisins og valdhafa þess til
dauðadags 1938, komust þá að
þeirri niðurstöðu að kúrd-
nesku sjálfstæðissinnarnir
væru aðalóvinurinn og ógn-
uðu jafnvel tilvist tyrkneska
lýðveldisins. í samanburði við
þá væru íslamskir bókstafs-
sinnar ekki stórhættulegir arf-
leifð Atatúrks, enda em Refah-
leiðtogar ósparir á yfirlýsingar
um hollustu við lýðveldi það
er hann og eftirmenn hans
mótuðu. Kerfið, sem fram að
því hafði litið á bókstafssinna
sem utangarðsmenn, tók þá
því að vissu marki í sátt.
En þeir sem brenndu í Sivas
fyrir þremur árum, brutu við
sama tækifæri styttu af At-
atúrk, rétt eins og trúaðir
ákafamenn, bæði kristnir og
íslamskir, fóru áður að við
skurðgoð. ■