Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.2006, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. apríl 2006
Mig langar til að þú byrjir á því aðsegja mér frá sjálfum þér.„Ég hélt að við ætluðum aðtala um hin leikritin,“ segir Þor-
valdur sposkur og hugsar sig um. „En úr því
þú spyrð þá hef ég löngum notað það sem
skýringu á eigin persónu og ekki síður sem
hráefni í skrifum og myndlist að ég er búinn
til á Akureyri á árunum 1960 til 1980. Bær-
inn var þá að hasla sér völl sem höfuðat-
hvarf íslenska smáborgarans, ungtempl-
arareglunnar og menntasnobbsins og eftir á
að hyggja eru það ákveðin forréttindi fyrir
listamann að hafa alist upp í slíku samfélagi,
þar sem goggunarröðin var skýr og regla á
öllum hlutum.“
Allir vissu hvað hver og einn stóð fyrir.
„Það vissu allir alltaf hvað allir stóðu fyr-
ir. Þú lærðir að flokka menn niður eftir mál-
fari, klæðnaði, heimilisfangi, stjórnmálaskoð-
unum og starfsheiti, þótt orðrómurinn væri
auðvitað alltaf áreiðanlegastur. Það versta
sem maður heyrði var að einhver væri „svo-
lítið sérstakur“ sem jafngilti hreinni geð-
veiki. Enn þann dag í dag er ég að kynnast
miklu sómafólki sem ég hef alla tíð haft illan
bifur á af því að það bjó í vitlausri götu, sást
á Hagkaupsslopp í búðinni eða kunni ekki að
beygja orðið kýr.“ Er þetta brunnur sem þú
hefur sem höfundur ausið úr síðar?
„Já, það hefur nýst mér á margan hátt að
hafa fæðst inn í svona skýrt teiknaða veröld.
Ég lít á það sem tækifæri til að yfirfæra hér
og nú reynsluna af því að verða ber að eigin
fordómum. Hvernig maður verður vitni að
því aftur og aftur að dómarnir og kennisetn-
ingarnar standast ekki nánari skoðun.
Hversu fordómalaus sem við teljum okkur
vera, þá erum við því marki brennd að vera
forrituð með hugmyndum sem eiga sér litla
sem enga stoð í veruleikanum og skila okkur
meira og minna bjagaðri mynd af veröldinni
og sjálfum okkur þar með. Þessi viðvarandi
brenglun í hugarfarinu er grunnurinn að
mörgu sem birtist í skrifunum; hin einfald-
aða og oft á tíðum kolranga hugmynd sem
við fáum af veröldinni í æsku. Hvernig gildin
sem við teljum sjálfgefin og traust, hvernig
sem allt veltist, reynast ekki tilheyra neins
konar veruleika þegar á reynir.“
Hvorugt kom á undan
Margir hafa þá hugmynd um þig sem lista-
mann að þú hafir fyrst orðið myndlist-
armaður og síðan í kjölfarið orðið rithöf-
undur líka. Er þetta kannski röng hugmynd?
„Já, eiginlega, og grínið er að ég trúði
henni sjálfur til skamms tíma.
Það er ekki langt síðan ég áttaði mig á því
að þetta gerðist meira og minna samhliða.
Að ég sinnti myndlist og skrifum jöfnum
höndum frá ellefu ára aldri og allt þar til ég
hætti við að verða rithöfundur og ákvað að
snúa mér að myndlistinni. Og fór að skrifa.
(Skellihlátur.)“
Útskýrðu þetta aðeins betur.
„Þetta markast af því að ellefu ára fékk
ég meðvitund um ákveðna teiknihæfileika og
nautnin sem fylgir því að teikna greip mig
heljartökum.
Á sama tíma fylltist ég löngun til að gefa
út eigin blöð og það varð til þess að ég eign-
aðist vettvang fyrir eigin sögur, kvæði og
hugleiðingar nokkuð samfellt næstu 8–9 ár-
in. Þetta varð ómetanlegur skóli í skrifum
og skilaði mér að lokum inn í bókmennta-
fræðinám þar sem ég taldi mig geta gengið
að lyklunum að „vel skrifuðum“ smásögum
og leikritum. Metnaðurinn fólst í því að geta
skrifað eitthvað sem bókmenntaelítunni
þætti tíðindum sæta. Mjög eðlileg hugmynd
í ljósi þess að ég hafði enga aðra viðmiðun
en þá sem Akureyraruppeldið veitti og fólst
í hugmyndinni um að annaðhvort væri það
sem þú segðir og gerðir vel gert, og þar með
rétt, eða „svolítið sérstakt“. Ég hafði sömu
hugmyndir um myndlist. Ég vissi m.ö.o.
hvað fólst í góðum texta, góðri myndlist,
góðum manni og svo framvegis. Þetta var
allt á sömu bókina lært.“
Gekkst við eigin sýn á veröldina
Hvað gerðist svo? Eitthvað gerðist?
„Maður sér aldrei nema brot af myndinni
þegar leitað er að orsök og afleiðingu en ég
veit þó fyrir víst að persónuleg kynni mín af
erlendum myndlistarmönnum sem sýndu í
Rauða húsinu á Akureyri upp úr 1980 opn-
uðu mér gjörsamlega nýja sýn á eðli mynd-
listarinnar. Það riðlaði svo aftur hinum stíf-
pressuðu hugmyndum mínum um skrif og
skáldskap. Í gegnum þetta fólk kynntist ég
ákveðnu áreynsluleysi og afstöðu sem birtist
mér fyrst sem hálfgert kæruleysi, þar sem
krafan um „gæði“ og hugmyndin um rétt og
rangt vék fyrir trausti á einfaldleika og
orkuna sem felst í því að segja satt. Gangast
við eigin sýn á veröldina og því sem þú veit-
ir athygli í erli dagsins.
Ég lærði að teikning gat snúist um eitt-
hvað annað en sjálfa sig og eigin flinkheit og
gat vísað í ótal aðrar áttir. Á sama tíma las
ég líka viðtal við Magnús Pálsson myndlist-
armann í tímaritinu Svart á hvítu, einstakt
viðtal í íslenskri listasögu, þar sem hann
veitir lesendum á sinn gjöfula og yfirlæt-
islausa hátt aðgang að því sem kallað hefur
verið hugmyndalist og það kippti mér held
ég endanlega yfir þröskuldinn. Þetta er að
gerast á sama tíma og ég er á fyrsta árinu í
bókmenntafræðinni og ýtti vafalítið undir að
ég ákvað að skipta yfir í nám við hina ill-
ræmdu nýlistadeild MHÍ, sem fram að þessu
hafði í mínum huga verið helsti fulltrúi
bullsins og getuleysisins. Þetta var því stór
ákvörðun, að hafna hinum fyrirsjáanlega
heimi akureyrskra viðmiðana og halda inn á
ókortlagðar lendur þar sem meira reyndi á
afstöðu og sjálfstraust en hæfileika og
tæknilegar lausnir.“
Mig langar til að spyrja hvort þessi upp-
götvun í myndlistinni hafi nýst þér þegar þú
komst svo fram nokkru síðar sem rithöf-
undur. Laus við áhyggjur af að standast
kröfur um hinn vandaða stíl bókmennta-
mannsins. Og af því að ég veit að þú vannst
mikið við auglýsingagerð á þessum árum
langar mig að spyrja hvort reynslan af því
hafi skilað sér til þín sem rithöfundar. Að
geta skrifað allrahanda texta án þess að
hugsa stöðugt um að hann þurfi að standast
kröfur eilífðarinnar.
„Þetta reyndust hvort tveggja lykilatriði;
veran í nýlistadeildinni og þau viðhorf til
textagerðar sem ég kynntist á auglýs-
ingastofunni. Þau voru um margt sambæri-
leg við það sem ég var í óðaönn að tileinka
mér í myndlistinni. Þarna lærði ég til dæmis
að margt af því sem telst til raunverulegra
tíðinda og hefur áhrif á okkur öll, hvort sem
er í listum eða annarri tjáningu mannsins,
þarf ekki að meta á þeim vogarskálum eilífð-
arinnar sem þú nefnir. Það byggir áhrifa-
mátt sinn á samhenginu sem það er sett í
fremur en eigin mikilvægi, endurtekningu
fremur en ferskleika og því að þora að segja
sjálfsagða hluti á kostnað hins listræna
frumleika, svo dæmi séu tekin.“
Hver ákvað það?
Þannig að reynsla þín af auglýsingagerð
hlýtur að vera mikilvægur hluti af þroska
þínum sem listamanns?
„Þessi reynsla hafði mikil og djúp áhrif á
mig og þegar ég þakkaði fyrir mig eftir
frumsýningu á Skilaboðaskjóðunni í Þjóð-
leikhúsinu 1993 sá ég ástæðu til þess að
þakka auglýsingastofunni sérstaklega fyrir
uppeldið í textagerð. Þessi léttúð höfund-
arins féll sjálfsagt í grýttan jarðveg hjá ein-
hverjum en þetta var sagt í fyllstu einlægni
af minni hálfu. Ég var þá þegar orðinn sann-
færður um að virkni textans skiptir meira
máli en fagurfræðileg eða fagleg gæði hans.“
Þú ert í rauninni enn að tala um hversu
mikilvægt það er fyrir listamanninn að losna
undan oki hefða og viðtekinna hugmynda um
hvernig list eigi að skapa.
„Það er akkúrat kjarni málsins; að slaka á
reglunum og finna í staðinn leiðir til að
styrkja það innsæi sem hverjum manni er
gefið. Þannig lærum við smám saman að
nýta sköpunina til kortlagningar á lífi okkar
í stað þess að eyða ævinni í að kortleggja
sköpunina.
„Þú þarft að kunna regluna til þess að
geta brotið hana“, er einhver þekktasta og
jafnframt skæðasta klisja sem notuð er til
að berja á þeim sem vilja tjá sig á skapandi
hátt.
Hún gengur út á þá hugmynd að sköpun
og tjáning eigi allt sitt undir einhverjum
mælikvarða. Að sá sem ætli t.d. að skrifa
leikrit þurfi fyrst að læra út á hvað gott
leikrit gangi, sumsé að það standi í tvisvar
sinnum 45 mínútur, að innkast skuli tekið á
hliðarlínu og að ekki skuli nota fleiri en ell-
efu leikara í liði. Sem hljómar í mínum huga
svipað og reglan um að „hvörfin í verkinu
verði að vera í lokahluta annars þáttar“.
Hver ákvað annars að það ættu yfirleitt að
vera hvörf í leikriti? Eða átök? Og þá hvar?
Ég hef aldrei náð þessu. Kannski þess vegna
sem ég læt athugasemdir um formgalla í
leikritum fara í taugarnar á mér.“
Hefurðu upplifað það að formið sé að vefj-
ast fyrir þér við leikritaskrifin?
„Ég veit ekki hvað skal segja, því þegar
ég á annað borð velti hefðbundnu formi fyrir
mér er það til þess að láta það vinna með
mér á skapandi hátt. Og þannig má vissu-
lega nota allar leikreglur, svo framarlega
sem maður fer ekki að umgangast þær eins
og lagabókstaf. Við feðgarnir er t.d. skrifað
eins og ég upplifi eitthvað sem kallað er
hefðbundið stofudrama. Rétt eins og Mar-
íusögur. Það þýðir hins vegar ekki að þessi
leikrit standist hinn hefðbundna mælikvarða,
enda lærði ég aldrei reglurnar nógu vel til
að brjóta þær. Það hefur reynst mér vel að
treysta tilfinningunni fyrir forminu, hversu
Morgunblaðið/RAX
Akureyri 1960–1980. „Forréttindi fyrir listamann að hafa alist upp í slíku samfélagi“
Svolítið
sérstakur