Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.2006, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. apríl 2006
E
dward Bond er fæddur 1934 í verka-
mannastétt í Holloway í Austur-London.
Hann var í hópi þeirra þúsunda barna sem
flutt voru frá London í byrjun stríðsins en
lenti þó í loftárásunum á London og má rekja
andúðina í verkum hans á ofbeldi og skelf-
ingum stríðs til þeirra ára í lífi hans. Hann hvarf frá skóla-
námi 15 ára gamall og vann í verksmiðjum og á skrifstofum
og gegndi síðan herþjónustu um tveggja ára skeið.
Árið 1958 var Edward Bond boðið að taka þátt í fyrsta hópi
rithöfunda sem Royal Court leikhúsið í London setti saman
eftir að hann hafði sent leikhúsinu tvö ljóðræn leikrit, The
Fiery Tree og Kaxon in Atreus’ Place. Hvorugt þessara verka
hefur verið flutt eða gefið út.
Fyrsta leikrit Edwards Bond, The Popés
Wedding, var frumflutt af Royal Court leikhús-
inu 1962. Aðeins var um eina sýningu að ræða, engin leik-
mynd eða önnur umgjörð, aðeins leikararnir. Þetta er nat-
úralískt verk sem gerist í nútímanum í Essex. Næsta leikrit
Bonds, Saved (Hjálp LR 1968) var frumsýnt 1965 og festi
hann í sessi sem leikskáld og verkið varð eitt hið þekktasta í
breskri leiklistarsögu. Saved kryfur líf nokkurra ungmenna
úr verkalýðsstétt sem eru að kikna undan oki hins grimm-
úðlega hagkerfis, þau hafa glatað mennsku sinni og lifa og
hrærast í hugsunarlausu ofbeldi. Þekktasta atriði verksins er
þegar ungmennin grýta ungbarn í barnavagni til dauðs án
nokkurrar sýnilegrar ástæðu.
Með þessu verki tók Bond sér stöðu sem róttækur sam-
félagsgagnrýnandi, staða sem hann hefur ekki hvikað frá all-
an sinn feril og hugmyndir hans um orsakir ofbeldis í sam-
félaginu byggjast á pólitískri og listrænni sýn hans á
misréttinu og arðráninu sem viðgengst undir verndarvæng
fagurgala um lýðræði og jöfn tækifæri fyrir alla þegna þjóð-
félagsins.
„Ofbeldið er fólgið í hinum lýðræðislegu þáttum samfélags-
ins vegna þess að við búum ekki í róttæku lýðræði. Vestrænt
lýðræði er í rauninni ekkert annað en þægileg útfærsla á
neysluhyggju. Tilgangur ofbeldis í leikritum mínum er að
sýna hvernig það felur sig í hinum hversdagslegu félagslegu
þáttum samfélagsins. Það er kurteislega ályktað að lýðræði
haldi ofbeldi í skefjum. En ofbeldi sprettur ekki úr genunum,
það sprettur af hugmyndum. Genin gera ofbeldið mögulegt en
hugmyndir taka ákvarðanir.“
Ritskoðunin lögð niður
Sýningar á Saved voru bannaðar af hinni konunglegu rit-
skoðun.
Frá því um miðja átjándu öldina hafði breskt leikhús verið
háð konunglegri ritskoðun þó leikhúsin hefðu löngum getað
smeygt sér undan henni með því að efna til einkasýninga á
bönnuðum verkum. Ekki kom til greina að leyfa sýningar á
Hjálp nema Bond felldi út nokkur atriði í verkinu og sér-
staklega barnsmorðið. Bond þverneitaði að fella út svo mikið
sem eina setningu og sagði að þetta væri lykilatriði verksins,
að fella það burt myndi eyðileggja leikritið. Til að komast hjá
banninu stofnaði Royal Court leikhúsið tímabundinn einka-
klúbb, The English Stage Society, og sýndi Hjálp undir
merkjum hans. Ritskoðunin höfðaði mál og dómstóllinn fann
English Stage Society sekt um að brjóta reglur um ritskoðun,
refsing var skilorðsbundin en dómarinn hótaði alvarlegum af-
leiðingum ef leikhúsið reyndi að leika á ritskoðunina aftur.
Saved vakti þó víðar andúð en hjá ritskoðuninni og gríð-
arlegar deilur fylgdu í kjölfar frumsýningarinnar. Áhorfendur
ýmist grétu eða öskruðu, grýttu leikarana og sendu jákvæð-
um gagnrýnendum hótunarbréf. Óhætt er að segja að verkið
hafi haft tilætluð áhrif.
Tveimur árum síðar sviðsetti Royal Court nýtt leikrit eftir
Bond, Early Morning. Þar birtist Victoria drottning í lesbísku
sambandi við Florence Nightingale, prinsarnir tveir eru sí-
amstvíburar, Disraeli og Albert drottningarmaður skipu-
leggja valdarán og loks endar allt konunglega slektið í mann-
ætuhimnaríki eftir að hafa hrapað til dauðs fram af klettum.
„Hennar hátign leyfir þetta ekki“, sagði ritskoðunin en Royal
Court leikhúsið frumsýndi verkið engu að síður og innan árs
var breska þingið búið að afnema ritskoðunina.
Bond fylgdi þessu eftir með Narrow Road to the Deep
North, ádeilu á bresku heimsvaldastefnuna, í kjölfarið fylgdu
tveir einþáttungar, Black Mass og Passion (Stúdentaleikhúsið
1983) en stærsta verk hans frá þessum árum var viðamikil
endurgerð á Lé konungi eftir Shakespeare sem Bond nefndi
einfaldlega Lér.
„Listin er nákvæm skoðun veruleikans og ég hef einungis
áhuga á því að setja á svið atburði sem ég veit að gerast í
samfélagi okkar. Ég hef ekki áhuga á ímynduðum heimi. Ég
hef áhuga á veruleikanum.“
Edward Bond skrifaði á þessum árum umtalsvert fyrir
kvikmyndir og vann með fremstu kvikmyndaleikstjórum sam-
tíðar sinnar. Þeirra á meðal eru handrit eftir sögu Nabokovs
Laughter in the Dark (1968) í leikstjórn Tony Richardson,
handrit að Walkabout (1971) í leikstjórn Nicolas Roeg, samtöl
í handritin að Blow-up (1966) í leikstjórn Michelangelo Anton-
ioni og Nicholas og Alexandra (1971) í leikstjórn Franklin J.
Schaffner.
The Sea (1973), markaði nokkur skil á ferli Bonds. Þetta er
gamanleikur í natúralískum stíl, tímasettur í byrjun 20. aldar
og Bond kveðst hafa áttað sig á því að með þessu verki hafi
lokið ákveðnum kafla í höfundarverki hans, sem hófst með
Popés Wedding og lauk með Lé, þar sem hann hafði krufið til
mergjar spurningar um samfélagið, sögu þess, stéttaskipt-
ingu, átök og ofbeldi. Í kjölfarið fylgdu tvö áhrifamikil verk
um stöðu listamannsins í samfélaginu, Bingo (1973) þar sem
Shakespeare birtist sem aldraður og harðlyndur landeigandi,
og The Fool, þar sem 19. aldar ljóðskáldið John Clare er
hrakinn inn í ólæknandi geðveiki af yfirlætislegum og ofbeld-
isfullum andstæðingum úr efri stétt. Bingo hlaut Obie verð-
launin árið 1976 sem besta Off Broadway leikritið það árið.
Bond skrifaði næst tvö leikrit sem hann kallaði „Svör“ við
„Spurningum“ fyrri leikrita sinna. The Woman (1978) er viða-
mikið verk þar sem Bond leitar svara við spurningum um eðli
goðsagna og beinir augum að hlutskipti kvenna í Tróju stríð-
inu. The Bundle var endurgerð á Narrow Road en tíðindum
sætti einnig að Bond leikstýrði sjálfur í fyrsta sinn og vakti
sýning hans á The Woman á Olivier sviði breska þjóðleik-
hússins mikla athygli en þar nýtti hann stærð sviðsins á ann-
an hátt en gert hafði verið fram að því.
Frá þessum árum eru einnig tvö styttri leikrit, Stone, sem
Bond skrifaði fyrir Gay Sveatshop, leikhóp samkynhneigðra,
og A-A-America um kynþáttaofbeldi í Banda-
ríkjunum.
Árið 1976 vann Bond ásamt tónskáldinu
Hans Werner Henze að óperunni We come to
the River sem frumflutt var í Konunglegu óp-
erunni Covent Garden. Summer (1981) er
minningaleikrit og Derek (1982) fjallar um
arðrán hinna ríkjandi stétta. Restoration
(1981) fjallar um sekt yfirstéttarinnar á 17.
öld.
Fram að þessu hafði samstarf Bonds við
helstu leikhús í Bretlandi verið snurðulaust.
Þjóðleikhúsið, Konunglega Shakespeare leik-
húsið og The Royal Court sýndu verk hans og
hann hafði leikstýrt sjálfur með góðum ár-
angri við Þjóðleikhúsið. Þessi tengsl rofnuðu
skyndilega hvert af öðru um miðjan 9. áratug-
inn er leikhústjóri Þjóðleikhússins neitaði
Bond um að leikstýra frumflutningi á The
Human Cannon, viðamiklu verki um spænska
borgarastríðið, óánægju Bonds með end-
urflutning The Royal Court á Saved og The
Popés Wedding (1984), og skelfilega mis-
heppnaða frumsýningu Royal Shakespeare
Company á þríleiknum The War Plays (1985).
Allt varð þetta til þess að síðan hafa stóru
leikhúsin í Bretlandi nánast sniðgengið Edw-
ard Bond og eitt af hans stærstu verkum Jac-
kets (1989) er svo til óþekkt enn í Bretlandi.
Á sama tíma, eða frá miðjum 8. áratugnum,
hafði áhugi fyrir verkum Edwards Bond farið
hraðvaxandi á meginlandi Evrópu, í Frakk-
landi og Þýskalandi, en Theatre national de la
Colline í París hefur flutt og/eða frumflutt
hans helstu verk á seinni árum, þ.á m. The
War Plays 1995 þar sem fjallað er um afleið-
ingar kjarnorkustríðs, In the Company of
Men (1992) þar sem heimur viðskiptanna er
krufinn, Coffee (1995) sem gerist í hugarheimi
persónanna en einnig að hluta í Babi Yar þar
sem nazistar frömdu fjöldamorð og Crime of
the 21st Century (2000) sem er svartsýn framtíðarsýn í Mat-
rix líku umhverfi.
„Verk mín eru í rauninni ekki sérlega ofbeldisfull. Það eiga
sér stað ofbeldisfullir atburðir í þeim, og þegar þeir gerast
reyni ég að lýsa þeim af eins mikilli hreinskilni og heiðarleika
og mér er unnt. En ég hef ekki áhuga á ofbeldi ofbeldisins
vegna. Ofbeldi er aldrei lausn í verkum mínum, ekki frekar
en ofbeldi er aldrei endanleg lausn í mannlegum samskiptum.
Ofbeldi er hinsvegar vandamál sem verður að fást við.“
Leikrit fyrir ungt fólk
Bond sagði þó engan veginn skilið við breskt leikhús og hefur
átt frjótt samstarf við leikhópinn Big Brum sem sérhæfir sig í
sýningum fyrir skólabörn. Meðal leikþátta sem Bond hefur
skrifað fyrir hópinn eru At the Inland Sea (1995), þar sem
ungmenni horfast í augu við afleiðingar helfararinnar, Eleven
Vests (1997) um valdníðslu í skólum og stofnunum hersins og
Have I none (2000) önnur framtíðarsýn. The Children (2000)
var flutt af skólaleikhópi í Cambrigde.
Bond hefur einnig skrifað talsvert fyrir sjónvarp og útvarp,
sjónvarpsleikritið Olliés Prison var frumflutt af BBC (1993)
og síðar sviðsett af Berliner Ensamble leikhúsinu og Americ-
an Repertory Theatre í Boston. Tuesday (BBC 1993) og út-
varpsleikritin Chair (BBC 2000) og Existence (BBC 2002).
BBC hefur einnig flutt útvarpsgerðir af The Sea og Bingo.
Öll helstu verk Edwards Bond hafa verið gefin út í sjö
bindum undir titlinum Collected Plays af Eyre Methuen út-
gáfunni en auk leikritanna hefur verið gefið út safn ljóða
Bonds (Collected Poems 1987) og ritgerðir hans um leikritun
og leikhús (The Hidden Plot 1999) en fáir núlifandi leik-
húsmenn hafa verið jafnötulir að skrifa um og halda fram
hugmyndum sínum um hlutverk og tilgang leiklistar í nútíma-
samfélagi. Hann hefur fylgt eftir útgáfum af leikritum sínum
með löngum og ítarlegum formálum um tilurð og tilgang
þeirra.
Edward Bond er hvernig sem á það er litið einn áhrifa-
mesti leikhúsmaður breskur sem nú er uppi. Leikrit hans
valda ennþá miklum umræðum og jafnvel deilum, margir
halda því fram að hann sé eitt merkasta leikritaskáld 20. ald-
arinnar og einungis persónuleg staðfesta hans, að ekki sé
sagt þvermóðska, hafi komið í veg fyrir að hann nyti þeirra
vinsælda sem hann hafi þó átt fyllilega skilið.
Bresk leikhús hafa að miklu leyti sniðgengið hann í rúm 20
ár, með nokkrum undantekningum þó, t.a.m. tók The Shef-
field Playhouse Lé til sýninga nýverið og vakti sýningin mikla
athygli og heil kynslóð breskra leikhúsunnenda vaknaði upp
við að á meðal þeirra er eitt af stærstu leikskáldum samtím-
ans.
Áhrif Edwards Bond á yngri kynslóðir leikhúsfólks í Bret-
landi og víðar eru greinileg. Margir af höfundum 10. áratug-
arins hafa nefnt hann sem áhrifavald og má greinilega sjá
bein tengsl milli verka Bonds frá 7. áratugnum og þekktustu
verka höfunda eins og Sarah Kane og Mark Ravenhill svo
einhverjir séu nefndir.
„Maður verður að ganga alla leið í leikritun. Grikkirnir
gengu mjög, mjög langt í harmleikjum sínum. Þeim var sagt
að best væri að fæðast ekki, en ef þeir yrðu fyrir því óláni,
væri næstbest að deyja ungur. Og þeir hrópuðu allir „Húrra!“
og gengu fagnandi inn í borgina sína. Af hverju? Af því að
þeir höfðu horfst í augu við aðstæður á ystu nöf, ekki í Ausch-
witz heldur í leikhúsinu.“
Neysluhyggja en ekki lýðræði
Breska leikskáldið Edward Bond er af mörgum talinn einn
merkasti leikhúsmaður breskur á síðari hluta 20. aldar. Hann
verður gestur Félags leikskálda og handritshöfunda, Hafn-
arfjarðarleikhússins og breska sendiráðsins á fyrirlestri og
sýnikennslu (Masterclass) í Hafnarfjarðarleikhúsinu laug-
ardaginn 29. apríl kl. 10–16. Þar mun Bond fjalla um leikritun
sína og leikstýra leikurum í völdum atriðum úr verkum sínum
til að skýra hugmyndirnar sem að baki liggja. Fyrirlesturinn
og sýnikennslan fer fram á ensku en leikið verður á íslensku.
Eftir Hávar
Sigurjónsson
Edward Bond Ofbeldi er vandamál sem verður að fást við.
Farðu ekki úr leikhúsinu ánægður
ekki sáttur
Hefur þér verið skemmt?
Hlátur sem er ekki líka hugmynd er grimmur
Varstu snortinn?
Samúð sem er ekki líka athöfn
spillir
Við gerð leikritsins notaði höfundurinn
skæri guðs
Hver gerði mynstrið?
Leikararnir æfðu af vandvirkni
felldu þeir þig í sitt mót?
Blindaði ljósamaðurinn þig?
Klæddi hönnuðurinn hégóma
þinn?
Þú getur ekki lifað á
plastávöxtunum okkar
Farðu úr leikhúsinu hungraður
í breytingar
Edward Bond
Þegar þú ferð
úr leikhúsinu
Höfundur er formaður Félags leikskálda og handritshöfunda.